М. Т. Миракмалов халқ табиий географик терминлари тошкент-2009

оид 
халқ 
(маҳаллий) 
географик 
терминлари. Ўрта Осиё заминида қадимдан туркий халқлар ва бошқа 
қабила, уруғ, элатлар билан бирга форс-тожик тилида сўзлашувчи халқлар, 
уруғ, қабилалар яшаб келган ва келмоқда. Туркий ва эроний (форс-тожик) 
қабилаларнинг ижтимоий-иқтисодий ҳаёти, маданияти муштарак бўлган, 
ташқи душманларга қарши биргаликда курашишган. Шунинг учун туркий 
сўзлар форс-тожик тилига, форс-тожикча терминлар эса туркий тилларга
ўтган, ўзлашган. Форс-тожик тилига оид терминлар илмий-байналмилал 
терминлар қаторидан ҳам ўрин олган. Уларнинг айримларини изоҳлаймиз:
Лалми – суғорилмасдан деҳқончилик қилинадиган ерлар, асосан, 
тоғолди, адирларда ва воҳаларда бўлади. Ўзбекча баҳорикор деб юритилади.
Лангар – тўхташ жойи, қўноқ, манзил. Илгариги карвон йўлларидаги 
қўноқ жойлар, карвонсаройлар шу термин билан юритилган. Лангарда 
чойхона, меҳмонхона, карвонсарой, баъзан гузар (бозори билан) лар бўлган.
1
Азиз 
авлиёларнинг 
мозори 
ҳам 
лангар 
дейилган.
2
Топонимист 
А.З.Розенфольднинг лангар терминига оид махсус мақоласи бизга маълум.
3
Ағба (ақба) довон, тоғ йўли, арабча ақба ҳам шу маънода. Ўрта Осиё
ҳудудида кенг тарқалган термин. Ўрта асрлардаги арабнавис олимлар 
асарларида ҳамда ÀҲудуд ал-оламÁ, ÀТарихи ТабарийÁ асарларида ағба
термини учрайди.
4
Ҳозирги пайтда Ўзбекистоннинг айрим туманларида овға
(довонга чиқиладиган тик йўл маъносида) шаклида учрайди. Ағба эса асосан 
Ўрта Осиёнинг тоғли ўлкалари топонимлари таркибида сақланиб қолган: 
1
Мурзаев Э.М. Словарь народных географических терминов. -М.: ÀМысльÁ, 1984. Б.-355; Ғуломов П.Н. 
Жўғрофия атамалари ва тушунчалари изоҳили луғати. -Т.: ÀЎқитувчиÁ, 1994. Б.-63.
2
Қораев С., Ғуломов П., Раҳимбеков Р. Географиядан изоҳли луғат. -Т.: ÀЎқитувчиÁ, 1979. Б.-78.
3
Розенфольд А.З. Название ÀлангарÁ в топонимии Таджикистана // Изв. ВГО. т. 72 вып. 6. 1940.
4
қаранг: Қораев С., Ғуломов П., Раҳимбеков Р. Географиядан изҳоли луғат. -Т.: ÀЎқитувчиÁ, 1979. Б.-19.

---

98
Ағбадарё, Ағбадара, Ағбалангар, Ақбабош, Ақбаи Гишхун, Чоши ақба, 
Ақбаводимий, Ақбаи Оббурдан ва ҳоказо. 
Гармел (тожикча гарм – иссиқ, сел – оқим) Ўрта Осиё ҳудудида 
йилнинг илиқ даврида эсувчи иссиқ ва қуруқ шамол.
1
Бадахшондаги Гарм-
Чашма – иссиқ булоқ, лекин Гарм тоғининг иссиқ сўзига ҳеч алоқаси йўқ, 
қадимги сўғдча грм - қишлоқ, яшаш жойи деган маънода деб ҳисоблайди 
Э.Мурзаев.
Гирдоб – уюрма, сувнинг юзаси қисмида бўладиган айланма ҳаракат. 
Тожикга гирд ва об сўзларида ясалган. Тожикистон микротопонимиясида кўп 
учрайди.
Форсча – тожикча деҳ (диҳ) терминининг маъноси қишлоқ, баъзи 
помирликлар тилида де, ди ҳам шу маънони беради. Эронда деҳистон -
қишлоқ бирлашмалари, бир неча қишлоқлар тўдаси, энг кичик маъмурий 
бирлик. Топонимлар таркибида кўп учрайди: Денов (Деҳинав –
Ўзбекистонда); Дейнав –
Чоржуй областида; Деҳ
ва Деҳикалон –
Тожикистонда; 
Диза, 
Қаландардиза, 
Қўшадиза, 
Дизахли, 
Дигях 
–
Озарбайжонда (қадимий туркий тилда диза - қалъа, масалан, Жиззах –
Дизакқалъа, ҳозир Озарбайжонда сақланиб қолган); Деҳбоғ, Деҳбозоро, 
Деҳнов – Эронда. Эрон топонимикаси билан шуғулланган топонимист 
И.В.Савина Эрондаги диза термини билан боғлиқ етмишдан ортиқ жой 
номларини келтирган.
2
Ариқ, канал маъносини берувчи жўй маҳаллий тарихий терминлардан 
бўлиб, ҳозир Бухоро ва Самарқанд вилоятларида ариқ ва кичикроқ каналлар 
шу термин билан юритилади. Ариқ, канал ёқасидаги ерга жўйбор дейилади.