М. X o d jit d in o V a, Л. Kizayev suv kimyosi va míkrobíologiya

Cá(HCO^)2'h
C a C
0 3
+ 
CO^ +
H^O
y a rim b o g ‘la n g an
h o g 'lan g an
erkin 
agrc.«iv 
k a rb o n a t k islo ia 
k arb o n at 
k arb o n at 
k arb o n at
kislota 
kislotali 
kislota 
m uvnzanai

---

M uvozanat sh aro itid a suvda erkin k arb o n at kislota konsentrat­
siyasi eritm adagi kalsiy g id ro k arb o n atn in g m u a y y a n k o n sen lra t- 
siyasini saqlab tu rish u c h u n za ru r bolgan m iq d o rig a m os keladi. 
Bu karbonat kislota m uv ozanati. A gar S O
2
m iq d o ri m uvo zanat 
konsentratsiyasiga m os kelsa, suv b a rq a ro r h iso b la n a d i, karbonat 
c h o ‘km aga tushm aydi.
Agar C O
2
konsentratsiyasi m u vozanat k o n sen tra tsiy a d an kam
b o ‘lsa, (4) reaksiya chapdan o ‘ngga boradi, natijada kalsiy karbonat — 
kam eriydigan b irik m a him oya xossasiga eg a b o 'lg a n pard a hosil 
qilib, m etall sirtiga yig‘iladi.
M uvozanat konsentratsiyasidan o rtiq c h a C O
2
agressiv karho- 
nat kislota
deyiladi. M etaliga nisbatan su v n in g k a rb o n a t kislotali 
agressivligi suv p H in in g k am ay ish ig a s a b a b boM adi. B u n d an
tash q ari, kalsiy k arb o n atn in g him oy a p a rd a si agressiv suv bilan 
kontaktda boMganida korroziya tezlashadi.
S uvning barq aro rlig i usul qato ri b ila n b a h o la n a d i, b u lard an , 
tekshirilayotgan suvning (pHo) pH qiym ati fa rq in i aniqiash h am da 
karbonat kislota birikm alarining (рНз) m u v o z a n a t konsentratsiya- 
dagi suv bilan an iq iash . Bu qiy m atlar o ra sid a g i fa rq
to*yinganIik 
indeksi
deyiladi. l = pHo—p H j. A gar 1 = 0 boMsa, suv b a rq a ro r 
hisoblanadi; 1 > 0 boMganda suv kalsiy k a rb o n a tn i ajratib chiqarish 
xususiyatiga ega; 1 < 0 boMganda suv k o rro ziy a xususiyatiga ega.
Tuzning suvdagi konsentratsiya.si. Juda ham toza deionlangan suvda 
kislorod boMganida temirning korroziya tezligi sezilarli darajada boMmaydi. 
U m um iy tuz m iqdorining ortishi suvning elektr o ‘tkazuvchanligini 
oshiradi va shunday qilib, korroziya jarayonini tczlasiitiradi. Biroq tuz 
konsentraLsiyasi ko‘proq orttiriLsa, korroziya tczligi kamayishi mumkin, 
natijada kislorodning eruvchanligi kamayadi.
Suvdagi ba'zi b ir kation va anionlar korroziya stim ulatori vazifa­
sini bajaradi. M asalan, xlorid-ionlar oksid p a rd a d a kislorod o ‘rnini 
bosa olishi m um kin. S u lfatlar bevosita e le k tr oH kazu vch an lik ni 
oshirib korroziyani tezlashtiradi ham da biologik korroziyaning rivojlani­
shiga bevosita yordam beradi. S huningdek, korro ziy a stim ulatorlari 
qatoriga o ‘zg aru v ch an oksidlanisii darajasig a eg a boMgan m etall 
io n lari h a m k ira d i, m asala n , Cu^"^-> C u*, F e ^ ^ ^ F e ^ '* . U la r 
k ato d d a d e p o la riz a to r vazifasini bajarib reak siy an i tezlashtiradi:

---

e ^
(5)
E ritm a d a Fe^^ kislorod bilan y an a 
gach a oksidlanadi. 
X ro m a tia r, silik a tla r, gidroksil io n la r q aram a-q a rsh i korroziya 
ja ra y o n in in g tezlig in i kam ay tirad i, m c ta lld a him o ya p a rd a hosil 
qiladi.
IX . 4 . M e ta lla r korroziyasida 
m ikroorganizm larning roli
K o ‘p in c h a b ak teriy a tu rla ri faol korro ziy a agenti hisoblanadi. 
T e m ir v a o ltin g u g u rt o ‘zgarishlarida ishtirok etuvchi bakteriya 
guruhlari k a tta ah am iyatga ega.
K orroziya ja ra y o n id a m ikroorganizm larning vazifasi quyidagi- 
lard a n ib o ra t: e le k tro n la rn in g fe rm e n ta tiv y o ‘l bilan k a to d d a
q u tb sizlan ish in i tezlashtirish, alm ashgan korroziya m ahsulotlarini 
ajratish, diffcrensial aeratsiya juftining hosil b o lish i. Sharoitga qarab 
m ikro b io lo g ik korroziya m exanizm ini san ab o ‘tilgan ja ra y o n la r 
yoki u la rn in g yigMndisiga q arab tu sh u n tirish m um kin.
T em irb a k tc riy a la r. Suvli m u h itd a te m ir korroziyasida G allio - 
nella, G re n o th rix , leptothrix turidagi te m irb a k tc riy a la r faol Ishti- 
rokchi h iso b la n a d i. U larn in g faoliyati bilan vodoprovod qu v u ria- 
rining m ik ro b li-aero b ll korroziyani b o g la s h m um kin. B akteriyalar 
q u v u rlarg a o ‘tir ib q o lib , q u v u rla rn in g d ev o ria rid a sh ilim sh iq
n arsalar yig‘ila d i, u lar m exanik m u stah k am va shuning u ch u n
suv b ila n y u v ilm a y d i. Bu n a rsa la rn in g m u stah k am llg l te m ir 
b akteriya q o b iq la rin in g to lali struk tu rasi bilan tush u n tirilad i.
K o rro ziy a-q u v u rn in g sirtidagi uch valentli te m ir gidrokslddan 
iborat sariq yoki to ‘q-jigarrang zang (kovak hosil boMganda korroziya 
boshlanadi). K ovak quvurning notekis joyida hosil boMadi. Kovaklar 
tagidagi q u v u r qism lari suvdan Izolatslya qilingan; ularga kislorod­
ning kelishi qiyin. S uvda p a rch alan a d lg an qism i yaxshi aero ziy a- 
lanadi. S h u n d a y qlllb, te m ir bakteriy alarn in g rivojlanishi sirtida 
turii d a ra ja d a aeratsiy alan g an zona ho.sil boMadi. Kovak tagidagi 
qism lar a n o d kabi funksiyalanadi, u la rd a korroziya jara y o n l(l)

---

tenglam a bo‘yicha bayon etiladi. Yax.shi aeroziyalanadigan qism larda 
yu qori p o ten siallar bilan (2) te n g la m a biian b a y o n etilad ig an 
q u lbsizlanishn ing katodli reaksiyasi boradi.
A nod qism larda te m ir b ak teriy alarin in g fao liy ati 
ni F^^ ga 
q ad a r oksidlanishga va uni gidrolizga olib keladi. U c h valentli tem ir 
gidroksidning hosil boMishi p H ni 5—6 g a c h a kam ayi.shi bilan 
b o ra d i, y a’ni korroziya m u h iti hosil boMadi. B u n d a n tash q ari, 
te m ir bakteriyalarning k islorodni ja d a l ishialishi h a m d a F e (0 H )3
ning yig‘ilishini o ‘sishi natijasid a an o d q ism la rid a a n a e ro b sharoit 
chiiqurlashadi, bu k ato d va a n o d o ‘rtasidagi p o te n s ia lla r farqining 
oitishiga ollb keladi, korroziya jara y o n i tezla sh ad i. S h u n d a y qilib, 
te m irn in g b ak teriy alar ishtirokidagi m ik ro b io lo g ik korroziyasi 
m exanizm i yuqorida sanab o ‘tilgan uclita ja ra y o n n in g yig‘indisidan 
iborat.
O ltingugurtning ay lan ish id a ishtirok etu v c h i h a m d a m etall 
konstruksiyali m ikrobiologik korroziyani c h a q ia iv c h i b ak teriy alar 
sulfat reduksiyaiangan g u ru h la r h am d a o ltin g u g u rt oksidlovchi 
bakteriyalar, bakteriya g u a ih la ri bilan berilgan.
S u lfat re d u k siy a ia n g a n b a k te riy a la r k o rr o z iy a n in g asosiy 
initsiatorlari boMib, D esulfovibrio turi b akteriyalari m o lek u la h o l­
dagi vodorod dan foydalanib, sulfatlarni q ay tarish xususiyatiga ega 
boMgan a n a ero b lar h isoblanadi.
U la r u c h u n o rganik m o d d a la r uglerod m a n b a y i boMib xiz­
m a t qiladi. Bu tip d a g i m ikrobiologik k o rro z iy a q o id a sig a k o ‘ra, 
ikkilamchi jarayon hisoblanadi ham da elektrokim yoviy korroziyadan 
keyin rivojlana b oradi. Bu y erd a zang qavati ta g id a — korroziya 
m ah su lo tid a — sulfat reduksiyaiangan b a k te riy a n in g rivojlanishi 
u c h u n an a ero b sharo it yaratiladi. Jaray o n n i b o sh iash u c h u n sulfat 
boMishi shart. T abiiy va oqova suvlarda sulfatlar d o im o boMadi.
D esulfovibrio turidagi b ak teriy a ish tiro k id a m ik ro b io lo g ik
korroziya jaray o n in in g yigMndisi quyidagicha ifodalanadi:
4 F e ^ ^ + S 0 ^ -+ 2 H ^ + 2 H 2 0
3 F e (O H > 2 + F e S
(6)
B unda katodda quyidagi reaksiya boradi:
S O f +
->S ^^ + M e ^ '‘ +