Маданиятшунослик фанидан маърузалар матни биринчи боб маданият назарияси

Ёзув маданияти. Инсон пайдо бўлгандан бошлаб ҳаётининг кўп қисмини ёзувсиз ўтказди. Халқларни ёзувга эга бўлган ва ёзувсиз деб икки тоифага бўлиш кўп тарқалган атамадир. Бундай бўлиниш ёзувнинг аҳамияти тўғрисида гувоҳлик беради.
Ёзув ва нутқ ахборот турларидир. Бунга имо - ишораларни, турли сигналларни (ҳуштак, қарсак, дўмбира чалиб жангга чорлаш ва ҳ.) ҳам қўшиш мумкин. Ахборотнинг бу турларини шарҳлашга ҳожат йўқ. Аммо ахборотнинг кўп турлари, жумладан нутқ ҳам, бир лаҳзаликдир, улар замон ва маконда чекланган, узоқ муддатли эмас.
Бундай ахборот турлари даврга нисбатан фаол ёки нофаол бўлиши мумкин. Масалан бугунги кунда ёзув такомиллашган пайтда турли ишора ва сигналлар ёзув сингари муҳим ахборот вазифасини бажара олмайди ва бунга эҳтиёж ҳам йўқ. Инсон ёзувсиз яшаган пайтда асосий ахборотни юқоридаги воситалар бажарди. Масалан, ибтидоий жамоа тузуми пайтида қабила бошлиғи қабилага етарли озиқ-овқат заҳираси, асбоб-анжомлар, чорва миқдори, жанг қилишга қодир эркакларнинг миқдорини ва ҳ.ларни билиши керак эди. Аммо буларнинг ҳаммасини хотирада сақлаб туришга инсон хотираси ожизлик қилади. Бунинг учун ахборотнинг қандайдир воситасини ўйлаб чиқиши лозим эди. У воситаларни топди: ё турли шаклдаги чўпдан, ёки ранглардан, ёки турли шакллардан фойдаланиб, миқдор тушунчасини англатадиган бўлди. Бу усул ёзув тарихида илк босқич бўлиб, буюмли ёзув деб ном олди.
Инсоният дастлаб буюмлардан эслатувчи воситалар сифатида фойдаланди. Бу воситалар фикрни узатмас, балки эслатарди, холос. Бирор топшириқ ёки илтимосни бажаришни эслаб қолиш учун рўмолнинг учини тугиш одати шундан қолган. Бора-бора буюмларга аниқ маъно бериладиган бўлди. Буюмлар энди олдиндан келишиб олинган нарсаларни билдирадиган ўзига хос шартли белгилар ҳисобланди. Чўпхатга ёки дарахт танасига кертиб белгилар ўйиш, тугунчалар, тизимчалар, уруш эълон қилиш вақтида камон ўқидан фойдаланиш шундай шартли белги вазифасини ўтади.
Рақамларни билдириш учун инсон тахтачаларни кертиб белгилар ўйишни ўйлаб чиқарди. Хатчўплардан шартномалар тузишда фойдаланилди. Шартномани тузиш пайтида хатчўп қоқ ўртасидан иккига бўлиниб, ярми шартлашувчиларнинг бирига, иккинчи ярми иккинчи томонга берилган. Хатчўп бўлаклари бирлаштирилганда, кертиклар бир - бирига мос келарди.
Тўғри ҳисоб - китоб олиб бориш учун тизимчалардан фойдаландилар. Перулик чўпонлар, Лотин Америкаси ва Африкадаги баъзи халқлар ҳозир ҳам тизимчалардан фойдаланадилар. Бир тизимча - ҳўкизларни, бошқа тизимча - сигирларни санаш учун ишлатилади. Сигирларни санашда ишлатиладиган тизимча ҳам икки тутамга ажратилади: бир тутами билан бўғоз сигирлар саналади, яна бир тутами билан бузоқлар саналади. Тизимчадаги тугунлар сони шу чўпонларнинг подасида неча бош мол борлигини билдиради.
Қадимги хитойларда ҳисоб - китоб ишларида тизимчалардан фойдаланиш кенг тарқалган. Кўпчилик халқларда вақт ҳисоби ҳам тугунчалар орқали олиб борилган.
«Ахборот ҳассалари» ҳам ўзига хос буюм мактуб вазифасини ўтаган эди. Қабила бошлиғи ўз ваколатини ҳассани олиб борган элчи орқали тасдиқлаган. Ҳассага кертиб белгилар ва хотира нишонлари туширилган. Элчи белгига қараб ўзига қанча топшириқ берилганини хотирасига келтирган.
Буюмли ёзувнинг ажойиб намунасига яна бир мисол ҳозирги Перунинг қадимги аҳолиси инкларда учрайди. Инклар тугунлардан иборат мактублардан фойдаланганлар. Мазкур буюмли ёзув билан боғлиқ тарихий ривоят ҳам бор. Ривоятга кўра, ХVI асрда инкларнинг ватанига испанлар ҳужум қилади. Инкларнинг бойликлари тўғрисидаги афсоналар испанларни бу мамлакатга олиб келган эди. Испан истилочилари йўлбошчиси Писсаро инкларнинг олтинларини қўлга киритиш учун турли йўлларни қидиради. У инк шаҳзодалари ака-ука Ата-валпа билан Волкар ўртасидаги тахт учун курашдан усталик билан фойдаланади. Писсаро Ата-валпани ўз лагерига алдаб олиб келиб, қамаб қўйди. Уни қутқармоқчи бўлганлардан: «Ата-валпанинг эвазига у қамаб қўйилган хонани (ҳажми 70 куб метр - Н.Р.) қимматбаҳо тошлар ва олтин билан тўлдирсаларингиз, озод қиламан», деб талаб қўяди. Инк чопарлари мамлакатнинг турли бурчакларига бориб, олтинни билдирувчи сариқ тизимчалардан иборат «мактуб» олиб келдилар. Тизимчаларда кўп тугунчалар бўлиб, қаерга қачон, қанча олтин келтириш керак, деган маънони билдирарди. Аммо Ата-валпа ўлдирилади. У ўлими олдидан «мактуб»ини қабиладошларига юборишга улгуради. «Мактуб» буйруқ бўлиб, олтин ёмбига боғланган ўн учта тугундан иборат эди. Инклар Ата-валпадан буйруқни олган куниёқ ибодатхоналардаги жамики олтину жавоҳирларни олиб кетиб, номаълум жойга яширишга улгурдилар.
Ёзувнинг бу тури бугунги кунда ҳам кенг истифода этилади. Кийим сотувчи дўкондор ўз товарини тарғиб қилиш учун оғзаки тарғиботдан ҳам, айни пайтда товарни кўргазмага қўйиш орқали ҳам фойдаланади. Ёки қора ранг оилада кимдир вафот этгани тўғрисида хабар беради, узук «Мен оилалиман» деган ахборотни ташийди. Ҳарбийларнинг погонидаги юлдузлар уларнинг унвонини билдириб туради.
Буюмли ёзувнинг бугунги кўринишлари қўшимча ахборот бажаради. Аммо ёзувли даврларда буюмли ёзув ҳарфли ёзувдан кўра муҳимроқ, таъсирлироқ вазифани бажарди. Мана бу тарихий воқеа бунинг ёрқин намунасидир.
Геродотнинг ёзишича, Эрон шоҳи Доро билан искифлар шоҳи Иданфрис ўртасида жанг давом этарди. Иданфрис Доро аскарларига кутилмаган жойда қўққисдан зарба бериб, гангитиб қўярди. Геродотнинг хабар беришича, Доро қўшини 700 минг кишидан иборат эди. Шунга қарамай, Доро, искифларни мағлуб қилиш у ёқда турсин, катта талафот кўрарди. Ниҳоят, Доронинг сабр-тоқати тугади, У искифлар шоҳи Иданфрисга мактуб йўллади. Мактубда шундай сўзлар битилган эди: «Тентак! Икки йўлдан бирини танлаш учун сенга имкон бору аммо сен қочиб, юрганинг - юрган. Агар менга қарши туришга ўзингни қодир ҳисобласанг, дайдиб юришни бас қил, мен билан жанг қил. Агар заифлигингни тан олсанг, қочиб юриб овора бўлма. Ундан кўра ер - сувингни султонингга сийлов қилиб бергин - да, у билан келишув битимини тузгин».
Иданфрис жавобни кечиктирмади. «Менинг аҳволим бундай, шоҳ! Мен авваллари ҳам бирор кимсадан қўрқиб қочмаганман, ҳозир ҳам сендан қўрққанимдан қочаётганим йўқ. ... Сен учун сийлов қилиб ер-сув ўрнига ўзингга лойиқ бошқа нарсаларни юбораман. Ўзингни менинг султоним, ҳоқимим деб айтганинг учун ҳали адабингни ейсан!»
Иданфарс мағрурона жавоб берди. Бироқ айтганлари қуруқ гап эмасди. Доро искиф даштларининг ичкарисига кириб бориб мушкул аҳволга тушиб қолди. Искиф шоҳлари Дорога ғалати совға - қуш, сичқон, қурбақа ва бешта ўткир ўқ юборди. Эронийлар бундай совғанинг маъносини чопардан ҳар қанча сўрасалар ҳам, у бир хил жавобни такрорлайверди: «Менга «совға»ни топшириш буюрилган, маъносини тушуниш ўзларингизга ҳавола».
Эронийлар бу «совға»нинг маъносини тушунишга кўп уриниб кўрдилар. Доронинг ўзи муғомбирлик қилдими ёки совғанинг маъносини ҳақиқатан ҳам шундай тушундими, ўз фойдасига, бир ёқлама «ўқиб тушунтириб берди». Унинг «ўқиш тамойили» қуйидагича бўлди: «Сичқон ерда яшайди ва инсон сингари ерда битадиган ноз-неъматлардан баҳраманд бўлади. Қурбақа сувда яшайди, бинобарин, искифлар ўзларини суви ва ери билан бирга менинг ихтиёримга топширадилар. Ўқлар эса искифларнинг менинг лашкарим олдида қуролларини ташлаганини билдиради».
Искифлар «совға»сини бундай шарҳлаш ҳеч кимда ишонч ҳосил қилмади, совғанинг маъносини ечишни Доронинг маслаҳатчиси Гобрий ўз зиммасига олди. У совғани жуда тўғри «шарҳлади». «Совға» искифларнинг шарти бўлиб чиқди: «Агар сиз, эронийлар, қуш каби учиб ғойиб бўлмасангиз, ё сичқон каби ер тагига кириб кетмасангиз, ё қурбақа сингари ботқоқликка шўнғимасангиз, у ҳолда мана шу ўқлардан шикаст еб, шу ерларда қолиб кетасиз».
Гобрий ҳақ бўлиб чиқди. Эронийларнинг кучи камаяверди. Кўп ўтмай Доро шармандаларча орқага чекинди. Искифларнинг тадбир билан қилган ҳужумларига бардош бера олмади.
Ёзувнинг кейинги босқичи расмли ёзувдир. Бу турдаги ёзув пиктографик ёзув деб ҳам юритилади. Буюмли ёзув билан расмли ёзув ўртасидаги чегара ноаниқ. Инсоният қайси даврдан бошлаб буюмли ёзувдан расмли ёзувга ўтгани аниқ эмас. Аслида иккаласининг вазифаси ибтидоий даврдаги одам учун бир хил вазифа бажарган. Аммо ёзув тараққиёти учун расмли ёзув катта қадам бўлди. Расмли ёзув пайдо бўлиши билан ёзув учун турли материаллар - тош, тахта, лой тахтачалар ёки қоғоз парчалари пайдо бўлди.
Гарчи расмли ёзув билан сурат ўртасида чегара йўқ бўлса ҳам, уларни аралаштирмаслик керак. Суратда аниқ, юз берган ёки бирон кечинмани ифодалайдиган ҳодиса муҳрланган, яъни сурат бадиий-эстетик тасаввурлар объекти бўлиб хизмат қилади. Расмли ёзув эса ахборот ташийди. Масалан, кўз ёши - бевани, бош суяги - ўлимни билдиради.
Идеографик ёзув расмли ёзувга узвий боғланиб кетган. Идеографик ёзувнинг илк намунаси Марказий Америкада истиқомат қилган ацтек халқидан болалар тарбиясига оид бир «ҳикоя»си бизгача етиб келган. Испанлар Американи босиб олгунларига қадар ацтеклар қудратли давлат қурган эдилар. Расмда ўн бир доира бўлиб, болаларнинг ўн бир ёшини билдиради, яъни ота-она болаларини ўн бир ёшгача боқиши шарт. Иккита катта доира эса «нон» деган тушунчани билдиради. Суратда ота боласини олов устида тутиб турибди. Бу - болани ножўя қилиқлари учун жазолашни билдиради. Яна пастроқда ўн бешта доирача бор. Бу доирачалар болаларнинг ўн беш ёшгача ота-она назорати остида қаттиқ турганини билдиради. Боланинг ўтирган одам томонга кетган оёқ излари - ўн беш ёшдан кейин руҳоний ҳузурига таълим олиш учун борганини англатади.
Идегорафик ёзувнинг расмли ёзувдан фарқи шуки, идеографик ёзувда ҳар бир белги бир тушунчани англатади.
Идеографик ёзувнинг энг қадимий намунаси Мисрдан топилган бўлиб, милоддан олдинги учинчи минг йилликка мансубдир. Наполеон Мисрга юриш қилган пайтда бу ёзув битилган машҳур «Розетта тоши» (тош топилган жойнинг номи билан аталди) топилди. Бу ёзувдаги бир белги бир буюм номини ёки ҳаракатни ифодалагани аниқланди. Масалан, қанотини ёзиб турган қуш «учмоқ» ҳаракатини, ўртасида қора нуқта бор гардиш «қуёш» сўзини, қўлида қурол ушлаган одам «жангчи», оёқ сурати «юрмоқ» ҳаракатини ифодалаган. Идеографик ёзувнинг кўплаб намуналари папирусларга, эҳромлар деворларига, ҳайкалларга, тош тобутларга битилган. Европадаги кўп Шарқшуносларнинг Миср ёзув маданиятини ўрганишига Розетта тоши сабаб бўлди.
Шумерлар яратган ёзув бўғинли ёзув тури бўлиб, идеографик ёзув билан ҳарфли-товушли ёзув ўртасида турадиган алоҳида ёзув тури эди. Шумерлар достонларни, тарихий воқеаларни, фанларнинг турли соҳаларига оид кашфиётларни ёзиб олиш учун ҳозирги товушлар сингари белгиларни киритдилар. Ёзув маданияти тараққиётида шумер ёзуви анчагина олдинга силжиш бўлди.
Жамият тараққий эта борган сари, ахборотни узоқ масофага етказиш эҳтиёжи туғилди. Бугун ер юзида қўлланаётган ҳарфли-товушли ёзув ана шу босқичларни босиб ўтди.
Илк ҳарфли-товушли ёзувни финикийлар ижод қилганлар. Финикий ёзувининг пайдо бўлиши ёзув тарихида кескин бурилиш ясади. Финикий ёзуви таъсирида оромий ёзуви шаклланди. Оромий ёзуви эса Шарқдаги бир қатор ёзувларга манба бўлди. Оромий ёзувининг бизгача етиб келган қадимги намунаси милоддан олдинги IХ асрга оиддир. Оромий ёзуви ва тили Шарқдага кўп мамлакатларда, хусусан, Мисрда, Кичик Осиё ва Ҳиндистонда халқаро ёзув ва тил даражасига кўтарилди. Қадимги ёзувлардан бири бўлган иброний ёзуви ҳам оромий ёзувидан келиб чиқди.
Хуллас, ёзувнинг ҳар бир тури инсониятнинг эҳтиёжи туфайли пайдо бўлди. Ёзув инсониятнинг энг буюк кашфиётларидан биридир. Ёзув маданияти илк бор Шарқда пайдо бўлиб, шаклланди.