Madaniyatshunoslik” kafedrasi qadriyatshunoslik fanidan O’quv uslubiy majmua

Qo’shimcha adabiyotlar:

15. 
    Stanislavskiy K..Aktyorning o‘z ustida ishlashi. T.Xo‘jayev tarjimasi. - Toshkent: Yangi asr avlodi. 2011.
    
16. 
    Mahmudov J., Mahmudova X. Rejissura asoslari.-Toshkent: O‘DSI bosmaxonasi, 2008.
    
17. 
    Norboy Ortiqov Ma’naviyat: Milliy va umuminsoniy qadriyatlar. –Toshkent: O’zbekiston, 1997.
    
18. 
    Qorabayev U. O‘zbekiston bayramlari.-Toshkent: O‘qituvchi,1991.
    

19.Qorabayev U. O‘zbek xalq o‘yinlari.-Toshkent: San'at, 2001.
20 Musulmonova О. Ма’vaviy qadriyatlar– sod’lom avlodni tarbiyalash vositasi. –Т.: 1995.
21.Nоrboy Оrtiqov Ма’naviyat: Мilliy va umuminsoniy qadriyatkar. –Т.: O’zbekiston, 1997.
Internet sayti:

19. 
    www.ziyonet.uz
    
20. 
    www.google.ru
    
21. 
    www.fikr.uz
    

Amaliy mashg’ulot
10-Mavzu: Qo’shnilar munosabati mahalla odobnomasi
Reja:
1.Yon qo’shni –jon qo’shni
2.Qo’ni-qo’shnichilik odobi
3. Qo’ni-qo’shnichilik o’rtasidagi munosabatlar
Ishning maqsadi: Yon qo’shni –jon qo’shni, qo’ni-qo’shnichilik odobi, qo’ni-qo’shnichilik o’rtasidagi munosabatlar haqida bilimlarga ega bo’lish va bu boradagi bilimlarni mustahkamlash.
Ishning jihozi: Mavzuga oid darslik va o’quv qo’llanmalar, o’quv-uslubiy majmua materiallari va internet ma’lumotlari.
Ishning bajarish tartibi: Talaba amaliy mashg’ulotga tayyorgarlik jarayonida quyidagi masalalarga alohida e’tibor qaratadi.
Ishni xulosasi: Bajarilgan vazifani yozma ravishda rasmiylashtiradi va taqdimot tayyorlanadi.
QO'SHNILAR MUNOSABATI, MAHALLA
ODOBNOMASI
Boshga qo'yib baxtimni,
Bo'lis qilgan, yon qo'shnim.
O’g'il-qizim. baxtini,
To'lis qilgan yon qo'shnim.
Katta-kichikdagi ma'naviy boylikii yanada ko'paytirish, ularda eng yaxshi insoniy his-tuyg'ularni, yuksak odamiylik fazilatlarini shakllantirish va kamol toptirishda xalqimizning bitmas-tuganmas merosi og'zaki badiiy ijodi durdonalari, boy va rang-barang an'analari, udumlari va marosimlarining ahamiyati katta. Chunki ularda xalq ma'naviy dunyosi va aql- idroki, falsafasi, estetikasi, etikasi, qisqasi, xalq dahosi aks etgan. Xalqimizning nodir gavharlari orasida, kishilarning bir-birlariga bo'lgan insoniy munosabatlari, do'st-birodarliklari, ahil-ittifoqliklari, bir-birlariga sadoqat va mehr-oqibatlari chuqur ifodalangani ham ko'p. Qo'ni-qo'shnichilik, mahalla-ko'y munosabatlari bilan bog'liq folklor namunalari, shuningdek, udumlar, rasm-rusumlar va boshqalar shular jumlasidandir. Darhaqiqat, halollik, adolat, haqgo'ylik, samimiylik, beg'arazlik asosiga qurilgan oqibat va mehr, hurmatga asoslangan qo'ni-qo'shnichilik va mahalla-ko'ychilik o'zbek xalqiga Xos bo'lgan qadimiy fazilatlardan biridir. Ha, dono xalqimiz azal-azaldan qo'ni-qo'shnichilik va mahalla-ko'ychilik urf-odatlari va an'anasini bag'oyat e'zozlagan, uni avloddan-avlodga o'tkazib, tobora boyitib, mazmunan chuqurlashtirib borgan. Hozirgi kunda ham qo'ni-qo'shnichilik va mahalla-ko'ychilik borasida yangicha urf-odatlar, an'ana va marosimlar yuzaga kelib, ular yil sayin ko'payib bormoqda. Risolamizning ushbu sahifalarida xalqimizning tafakkur gulshani bo'lmish xalq og'zaki ijodida madh etilgan hamda kundalik turmush jarayonida tarkib topib borayotgan yaxshi qo'ni-qo'shnichilik an'analari xususida fikr yuritiladi.
Dono xalqimiz aytadi:
YAxshi kunda yon qo'shnim,
YOMON kunda bor so'shnim.
YAxshi, ahil, mehr-oqibatli qo'ni-qo'shnichilikning kishilarni, ayniqsa, yoshlarni haqiqiy inson, mehr-shafqatli qilib tarbiyalashda katta ahamiyati bor.Elimizda «Bir bolaga yegti qo'shni ota-ona» degan hikmat bor. Haqiqatan ham shunday... Qush uyasida ko'rganini qiladi, deyishadi. Hozirgi davr tushunchasida«uya» ancha kengayib ketdi. Qishilar, ayniqsa, yoshlar muomala va fikr olishuvni dastavval haqiqatan hamuydan, qo'ni-qo'shni hamda mahalla-ko'ydan o'rganadi.Mahalla-ko'ychilik va qo'shinchilikning yaxshi-yomon bo'-lishi oqibati birinchi galda farzandlar tarbiyasida ko'rinadi.Ba'zan keksalar bilan gaplashsangiz «bu bola fa-on mahallalaik, u mahalladan hali yomon odam chiq-qani yo'l» deyishadi. Nahotki kishining qayaday bo'li-shi mahallaga bog'liq bo'lsa, deb o'ylarsiz? Albatta,bog'liq. Qo'ni-qo'shnilar ahil, inoq mahallada darhaqiqat odobsizlar kam bo'ladi. CHunki farzandlar taq-dirida qo'ni-qo'shnilar, ular o'rtasidagi munosabatlarmuhim o'rin tutadi. Qiz-o'g'ilning qanday kishi bo'lib voyaga yetishuvi ko'p jihatdan qo'ni-qo'shnichilik vamahalla-ko'ychilikka ham bog'liq bo'ladi. Xalq tilida-gi hazin bir qo'shiqda:
Utday kuymasdim, kuydirdi yon qo'shnim,
Gulday so'lmasdim, so'ldirdi. yon qo'shnim,
YOlg'iz o'g'il bilan qizim baxtini
So'ldirdi yon qo'shnim, deb kuylanishi bejiz emasSHuni aytish kerakki, qo'ni-qo'shnichilik odobi va madaniyatiga oid folklor asarlarida xalqqa xos hayotiy xulosalar, dono fikrlar, ibrat olsa arzigulik o'rinlar ko'p bo'lib, ular «o'tmishning aks-sadosi bo'lib-gina qolmasdan, hozirgi zamonning yangroq ovozi» (aka-demikYU. M. Sokolov) hamdir. Buning uchun an'anaviyo'zbek xalq eposi, shu jumladan, «Go'ro'g'li», «Rustamxon» va boshqa turkum dostonlarni, shuningdek, ertak-lar, afsonalar hamda maqollar va topishmoqlarniko'zdan kechirish kifoya, SHu o'rinda «Qishloq haqiqati»gazetasida bosilib chiqqan «Yon qo'shnim — jon qo'shnim» afsonasini keltirish o'rinlidir.
Hikoyat:
...Qadim zamonda bir qishloqda ikki qo'shni judaahil yashar ekan. Ikkala oilaning bar'cha a'zolari hambitta mayiz topishsa bo'lib yeyisharkan. Ug'ri-qaroqchi
u yoqda tursin, hatto biror-bir bejo kishi ular yashay-digan mahallaga oralay olmas ekan. Nima ham bo'lib-yu, ulardan biri ko'ngli qora kishilarning gapigakirib, hovlisiga devor oldiribdi, darvoza qurdirib-di, qo'shnisidan asta-sekin yiroqlasha boshlabdi. Buni ko'rgan yon qo'shnysi hamsoyasidan ham balandroq qo'rg'onurdirib ,qo'sh darvoza qurdiribdi. Ikki oraga sovuq-lik tushib, bir-birlarinikiga kirish-chiqish u yoqdatursin, hol-ahvol so'rashish, salomlashish ham barham topibdi. Kunlardan bir kun qo'shnilarning birinikiga o'g'ritushib, uyini ship-shiydon qilib ketibdi. Yeyishga ov-., ichishga choyi, kiyinishga kiyimi ham qolmabdi « qo'shnim — jon qo'shnim», deganlaridek, bu ah-.qo'shnisining yegan-ichgani ichiga tushmay, kiyga-ni o'ziga yarashmay tursa ham, sir boy bermabdi. Biroq vijdoni chidamabdi. Kunlardan bir kun ozgina pulnilattaga tugib, qo'shnisining eshigi oldiga qo'yib ke-tibdi. Ostonasida pulni ko'rgan hamsoyasi xudoning bizga rahmi keldi, endi borib bozordan sholcha olibkelay, deb jo'nabdi. Bozorga borsa, bir sholchaga ko'zitushibdi, uning bir chekkasida «Qo'shnimga sotaman, chetida o'zim o'ltiraman» degan yozuvi bor emish. Egasibilan savdolashib, sholchani sotib olibdi. Ertasigaeshigining tagidan yana pul-topib olibdi. «Ollo taoloning rahmi kelgani rrst ekan», deb u pulni hamolib ko'rpa-to'shak sotib olgani bozorga ravona bo'lib-di. U yerda notanish chol: «Yo'q, senga sotmayman, qo'shnimga sotaman — bur chekkasida o'zim ham yotaman», debturib olibdi, Xaridor yalinib-yolvorib, uni ham sotib olibdi.tariqa «Qo'shnimga sotaman, birga baham ko'raman»deb o'ltirgan choldan ko'p narsalarini sotib olaveribdi. SHu tariqa o'g'riga oldirgan narsalarining o'rninito'ldiribdi. Asta-sekin olgan narsalaridagi yozuvningma'nosiga yeta boshlabdi-da, ko'zi ochilib, qo'shnisinikiga bosh urib chiqibdi'. SHunda ayvon chetida yotgan ro'-molchalar ko'ziga tanish tuyilibdi. Ular ostonasidanuch-to'rt topib olgan, pul o'ralgan ro'molchalarning aynan o'zi ekan. SHunda o'sha kishi ran nimada ekan-ligini fahmlab, qo'shnisiga qulluq qilibdi, o'rta-
dagi baland devorlar yiqitilibdi, ikki qo'shni bir-birining to'yini ham, ma'rakasini ham o'zinikidek bilib, yana inoq yashay boshlabdilar. Xalq latifalari, ma;qollari, qo'shiq va termalarida ham yaxshi qo'ni-qo'shnichilik, mahalla-ko'ychilik, ahil, birodar qo'shnilarning bir-biriga qadr-qimmati, odobi, ibratli xulq-atvori yuksak darajada ta'rif- tavsif etiladi. Qatta-kichikning bunday qo'shnilarning obro'-e'tibori, nufuzi, xatti-harakatlaridan namuna olishga chaqiriladi. CHunonchi «Qo'shning yaxshi bo'l-
sa, ko'r qizing ham erga tegar», «Hovli olma, qo'shni ol», «Yetti qo'shning ota-onang», «Yen qo'shning — jon qo'shning», «Qo'shning bor — oshing bor», «Qo'shning tinch — sen tinch», «Qo'shnisidan so'rab qiz ol, chetidan qarab bo'z ol», «Sholchani sotsang qo'shningga sot, bir chetida o'zing o'tirasan», «Qo'shningda bori — senda bor», «Qo'shni keldi — ko'mak keldi», «Olovga tegsang o'chadi, qo'shniga tegsang ko'chadi», «Mehmon kelsa qo'shningni chaqir, yolg'izliging bilinmaydi», «Hamsoya jon soya», «Yen qo'shnim — darmiyon qo'shnim», «Qo'shning ko'nglini og'ritma, so'ng bir umrga o'tda olma» kabi fozil xalq to'qigan maqollarning har bir mazmunida olam-olam ma'no bor. SHunisi xarakterliki, xalq dilidan o'chmay kelayotgan ko'plab maqollar mazmunini ibratli sharhlab beruvchi afsona va rivoyatlar uchraydiki, biz ulardan yaxshi qo'ni-qo'shnichilik, ahil mahalla-ko'ychilikning oqibati-natijasida xayrli bo'lishini, bunday qo'shnichilik tinch-totuvlik, sihat-salomatlik va baxt-saodatga erishish kaliti ekanligini ko'ramiz. Balki siz, hurmatli o'quvchi, «Qarz», «Yon qo'shni— jon qo'shni», «Qo'shnilar», «Qo'shnim bor —
men bor», «Qo'shni oshi», «Hamsoyam — sarmoyam» kabi ertak, rivoyat va afsonalarni eshitgandirsiz Xalq mitti masallari orasida ham qo'ni-qo'shnichilik munosabatlari aks etganlari ko'p bo'lib, ular garchi sodda va siqiq bo'lsa-da, fikrga boy, chuqur falsafiy mazmunga, didaktik xarakterga ega bo'ladi.
Masal:
— Tilla qo'ng'iz do'ndiqchamyi o'g'liga so'rab kelibdi,— dedi Qo'ig'izoy Qapalakxonga.— Rozi bo'lishimni ham, bo'lmaslikni ham bilolmay boshim qotib qoldi. Senlar ko'zu qoshdek, yaqin qo'shnisanlar, Bolasi qandayikin, aytib bersang?
— Voy, Qo'ng'izoy-yey. Men tilla qo'ng'iz bilan yaqin bo'lganim bilan bolasining yaxshi-yomonligini qayoqdan bilamar?— Uning so'zlarini diqqat bilan eshitgan
Qo'ng'izbeka o'zicha xulosa chiqaribdi: «Qo'shningning farzandini bilmasang, yaxshi qo'shni emas eqansan». Qissadan hissa: Yaxshi, kunda yon qo'shnim, yomon kunda bor qo'shnim. Kimligimnm qo'shnimdan so'ra, u yomon desa o'pkalama. Baxshilar ijro etib yurgan termalarda ham ayni shu g'oyalar qizil ip bo'lib o'tadi. SHu jihatdan xorazmlik Matyoqub shoir Nazar o'g'li, namanganlik Razzoqbaxshi Qozoqboy o'g'li, qashqadaryolik Qodir Rahim o'g'li, qamashilik Hazratqul Xudoybergan o'g'li kabi xalq shoir — baxshilaridan yozib olingan termalar diqqatga sazovordir. Matyoqub shoir yaxshi-yomon qo'shnilar haqida:
Hamshiradan bo'lar yaqin,
Biling hamsoya-hamsoya.
Ko'ra bilmas yaxshi kuning
YOmon hamsoya-hamsoya!
Ug'il-qizing qizim deyar,
Iig'lasa jon-dilim deyar,
Betob bo'lsang, har kun kelar,
YAxshi hamsoya-hamsoya
To'g'ri nasihatin berar,
Johil yursang yomon ko'rar.
Baxti. sho'rga yonar-kuyar,
YAxshi hamsoya-hamsoya!—
desa Razzoq baxshi Qozoqboy o'g'li «Hovli olma — qo'shni ol» termasida shunday deydi: «Hovli. olma qo'shni ol» —
Deganlarcha bor ekan.
«YAxshisi — jon ozig'i»,—
Deganlari'rost ekan,
«Yomoni — jon olg'uvchi»,
Deganlari rost ekan!
Bunday misollardan yana ko'plab keltirish mumkin. SHunday qilib, xalq yaxshi qo'shni, qo'ni-qo'shnichilik, ahil, inoq mahalla-ko'ychilik sha'niga bitmas-tu-
ganmas madhiyalar aytish bilan bir qatorda insonlar orasidagi eng oliyjanob fazilatlar namoyon bo'ladi bu ijtimoiy. aloqalarga isnod keltiruvchi odatlarni, ayrim shaxslarning xatti-harakatlarini qoralovchi asarlarni ham ko'plab yaratgan. Bunday mavzulardagi folklor asarlarida kishilar o'rtasidagi qo'ni-qo'shnichilik an'anal-arini mensimovchi, uni oyoq-osti qiluvchi kimsalar yumoristik hamda satirik yo'nalishda qoralanadn, achchiq til bilan fosh etiladi.
Qo'ni-qo'shnichilikning qadriga yetish, unp pokiza saq-lash, tobora rnvojlantirib, mustahkamlab borish ka-bilar ta'kidlanadi. Xalqimiz orasida keng tarqal-gan «Qo'shning yomon bo'lsa ko'chib qutulasan», «Qo'shni-sirini qo'shli ochadi», «Qo'shni oshi — g'avg'o boshi»,
Qo'shnimning qilmishi — oshimga og'u tushishi».
«Qo'shning yaxshi bo'lsa berdi xudo, qo'shning yomon bo'lsa urdi xudo», «Bo'ri hamsoyasiga ola qaramas...», kabp ma-qol va iboralarning mag'ziki bnr chaqing-a.Ularda qo'xi-qo'shnichylikka isnod keltirib, qo'shnisiga yomonlik tilovchi, uni ko'rolmay yomon otliqqachiqarib, payinp qirqishga urinuvchi, qo'shnisiningizzat-nafspga tegib, sha'nini oyoq osti qilishga intiluvchi hasadgo'y, ichi qora, badxulq, ig'vogar, nomard.kishilar tanqid ostiga olinganini ko'ramiz. SHundayqilib, xalq orasida qo'shni-qo'shnichilpk haqida ham katta-kichik asarlar keng tarqalgan bo'lib, ular uzoqvaqtlardan buyon katta-kichikni bu borada ham olija-nob fazilatlarga ega bo'lishga, qo'ni-qo'shnilarning bir-birlari bilan ahil va birodarona yashashga da'-vat etadi. Bunday asarlarning ijtimoiy tarixiy, ma'rifiy-estetnk ahamiyati ham ana shunda.Ushbu satrlar muallifi risolaga tartib beryshdanoldin «Toshkent oqshomi»ning odob-axloq haqida oq-shom suhbatlarida qatnashib, (1989 yil, 8 iyul) xal-qimizning qo'ni-qo'shnichilik odatlari, rasm-rusumlari va ularning axloqda tutgan o'rni ifodalangan «YOiqo'shni — jon qo'shni». deb nomlangan Maqola e'loihilgan edi. Qo'p o'tmay redaksiya ham, men ham gazetxonlardan ko'plab xatlar oldik. Xatlar orasida hattoqardosh respublpkalar— qo'shni Tojikiston, Turkmaniston, Qirg'iziston shahar va qishloqlarida yashovchikishilardan kelganlari ham borki, bu hol qo'ni-qo'shni-chilik va mahalla-ko'ychilik "muammosi hozirgi davrimizning ham eng aktual va dolzarb masalasi sifatidakun tartibida turganligini ko'rsatadi. Maktublarda,ahil qo'ni-qo'shnich,ilik xususida ilk, samimiy dil so'zlari yozilgan- bo'lishi bilan birga bu udumga dog' tu-shiruvchi SHaxslar qoralanganlari ham yo'q emas. Quyida Tojikistonning Leninobod viloyati, Pan-jikent tumanidagi So'jina qishlog'ida yashovchi keksaotaxon Abdulhakim Bozorovning gazeta redaksiyasiga
yo'llagan maktubidan namuna keltiramiz:«Hurmatli redaksiya,— deb yozibdi u «Toshkent oq-shomi» gazetasiga,— Sizying «Toshkent oqshomp» gazetangizda bosilgan «YOn qo'shpi — jon qo'shni» maqola-sini qiziqish bilan o'qib, behad ta'sirlandim.CHunki mening ham, o'sha maqolada haqqoniy aytilganidek, eng yaxshi qo'shnilarim bor. Men ular bilanfaxrlanaman, quvonaman. CHunki biz bir-birlarimizbilan juda a^il, birodar, hatto og'a-ini, opa-singillarmiz. Biroq hayotda ko'rib, bilib turganimizdek,yomon qo'shnilar ham bor. Shu boisdan ham ushbu maqblanihoyatda hayotiy yozilgan. Unda qo'ni-qo'shnichilik odobi juda yaxshi yoritilgan, deb hisoblayman. Men shumaqoladan ta'sirlanib, «Qo'shni ol!» sarlavhali she'rimni yozdim va Sizlarning ixtiyoringizga yubordim:«YON qo'shning — jon qo'shning» deganlari rost„
Joni ham joningga bo'lg'usi. payvast.
«Hovli olma — qo'shni ol!» Bu dono hikmat,
Yaxshi qo'shni sanalar gavhardan qimmat,
Uy kursang — jon qo'shning ishboshing bo'lur,
Umr bo'yi ko'makdosh, ko'z-qoshing bo'lur.
Yon qo'shni qo'shnisin bepul bozori,
Joniga jondoshu nomusi ori.
Og'a-ining ersa, gar senga yiroq,
Ota-onangdan bil, senga yasinroq.
Joningga jon erur ich kuyar s.o'shning,
Eng yaqin, tan kuyar, dilsuyar qo'shning,
YON qo'shning erur tinch, sening . ko'ngling tinch,
Jon so'shning gar notinch, bil, sen ham notinchn qo'shning — misoli. mo''tabar ona,
Jon qo'shning — boishngda mudom parvona!
Gazeta redaksiyasiga kelgan xatlardan yana birini
-Abu Rayhon Beruniy nomidagi Xalqlar do'stligi ordenli Toshkent politexnika oliygohi energetika fa-kultetining bitiruvchi talabasi Eshbo'ri Mahsumov yozib yuboribdi:«Men Qashqadaryo viloyatining tog'li Dehqonobod tumanidagi Bo'ztepa qishlog'idan Toshkentga kelib o’qimoqdaman. Xalqimizdagi qo'ni-qo'shnichilik udum-lari borasidagi maqolani o'qib, bizning qishlog'imid-da unga qanchalik amal qilinishini o'zimizning qo'shnimiz misolida so'zlab bermoqchiman. Bizning UstaBobo degan qo'shnimiz bor. Bobonichg 8 ta farzandibor. Usta boboning asl oti Boymurod bo'lnb, biz u kishi bilan uzoq yillardan buyon qo'ni-qo'shnichilik qi-lib kelamiz. Usta boboning mehmonnavozligi,- odamiy-ligi, kishilar, ayniqsa biz yoshlarga bo'lgan mehr-oqibati haqida har qancha maqgovli so'z aytsa, shuncha oz.
Uzlari usta, temir-tersakdan hamma narsa yasay oladi.Uz nomi bnlan usta. Qo'ni-qo'shnilikni ham soyillatib o'rniga qo'yadi. Avval qo'shiim bo'lsyn, deb turadi. Uzio'ta mehnatsevar, fidoyi, sahovatli, bag'ri keng odam.Kishilarga yaxshilik qilgani — qilgan. Hech kim Usta bobodan ozor topmagan. Mening otam bilan oldin Ko'-xitan tog'larn orasidagi Sebatlp kishlog'ida yon qo'sh-ni bo'lib turishgan edi. Keyin Usta bobo rayon markaziga yaqiiroq, deb Bo'ztepaga ko'chib ketgan edi. Shunda ota-onamni ko'rsangiz edi! Ular, nafaqat ular,hatto bizlar ham, uyasi buzilgan burgutdek tipirchilab,orom nimaligini bilmay qoldik. Oradan ko'p vaqt o'tmasdan otam Usta boboning shundoqqina yoniga uqurishligini aytib qoldi. Biz hammamiz quvonchdan
o'zimizni qo'yarga joy topa olmay qoldik. Bizni Ustabobo ham intiqlik bilan kutib yotgan edi. U kishiga jon kiribdi. Tez orada otamning yoniga kirib, hozir-gi uyimizni bitkazishga ko'maklashdi. SHu-shu bittanon topsak o'rtada baham ko'rib «yon qo'shni — jon qo'shii» bo'lib yashab kelmoqdamiz». Biz folklor va etnografiya ekspedisiyasida Bo'ztepa qishlog'ida bo'lgani-mizda Usta bobo bilan Murtazo Maxsumov o'rtasida-g'i qo'ni-qo'shnichilik-munosabatlarini o'z ko'zimiz bilan ko'rib, chuqur hayajonga tushdik.
Shaxsiy pensioner Husan ota Umarovdan kelgan va dil amri bilan bitilgan maktubning mazmuni ham diqqatga sazovordir: «Men Toshkent shahar Markaz 13 da yashayman. Odatda xalqimiz qo'ni-qo'shnichilik haqida juda ulug' gaplarni aytgan «Qiyomatli qo'shni», «Tobutkash qo'shni», «Joy olsang qo'shnisini so'rab, bilib ol», «Qo'shnilaring ota-onang», «Qo'shni — qo'shning bozori», «Qo'shni — qo'shnining ko'zi», «Qo'shnining so'zi — aqlning ko'zi».
Demak, qo'ni-qo'shnichilikda ran ko'p. Sening tinchli-ging, oroming, hatto sog'ligingning yaxshi-yomonligi, birtomondan qo'ni-qo'shningga ham bog'liq. Shaxsan mengayaxshi qo'shni buyurgan. Qaerda bo'lmay, ularni maqtash, sha'niga. iliq so'zlar aytishdan charchamayman. Chunki,qo'ni-qo'shnim chin insonlar. Qo'shnimning ismi Karim Qayumov, kasbi — vrach-xirurg, Rafiqalari Habibaxon ham tibbiyot xodimasi. Haqiqiy shifokorlar xonadoni.CHunki, qizlari ham, o'g'illari ham, kuyov-kelinlari hameng olijanob kasbda ishlaydilar. Oralarida dosentlar, kandidatlar, hatto professorlar ham bor. Qo'sh-nilarimiz kunmi-tunmi, hamisha bizdan xabar olibturishadi. Farzandlarimizning ayrimlari Qo'qonda yashaydi. Ularning onasi Robiyaxon sobiq o'qituvchi, ho-zir pensioner, onaizorda, tez-tez xabar olgani Qo'qon-ga borib turadi. Yolg'iz qolsam, qo'shnilarimning yaxshiligini, g'amxo'rligini bir ko'rsanglar edi. Holimdanxabardor bo'lib turishadi. Ular ba'zan to'y yoki meh-mondan qaytishganda ham meni deb atay qozon osishadi. «Qo'yinglar, ovora bo'lmanglar, bunga ehtiyoj yo'q» ham bu odatlarini kanda qilishmaydi. Bir kunishunday voqea bo'ldi. Men uni hech unuta olmayman.Tashqarida, daraxtlar orasidagi o'rindiqda salqinlab o'tirgan edim. SHu vaqt Habibaxon shoshganlaricha
qoldilar. Boshqa bir qo'shnim:
— Ha, bir narsadan quruq qoldingizmi, muncha halloslamasangiz?— deb so'radi.
— Amakim yolg'iz edilar, tunda ochiqib qolmasinlar, deb qozon osgani keldim. Biron-bir issiq tayyorlab yana izimga qaytaman. — Habibaxon shunday deb, shoshsb
yo'lakka kirib ketdilar. Ular meni ko'rishmadi, men ularni ko'rib, so'zini eshitib turdim. Qo'shnimning haligi so'zini eshitib, beixtiyor ko'zimga yosh keldi. Qe- yin bilsam, qo'shnim meni deb yiroqdan to'y bazmini tashlab kelgan ekan... Qani 'ayting-chi, bunday qo'shnivi qanday ta'riflasa, kim deb atasa bo'ladi; Ha, yaxshi qo'shni hatto o'z ota-onangdan, aka-ukangdan ham a'lo rosdir». Shuni ham alohida qayd etish kerakki, qo'ni-qo'shni-chilik haqidagi folklor asarlari bilan bir qatordaqadim-qadimlardan davom etib kelayotgan xalq urf-odatlari, udumlari va an'analari ham borki, ularnis atroflicha bilib olishning ahamiyati katta. Darhaqi- qat, ota-bobolarimizning aql-idroki, yaratuvchanlik mehnati, sabot-matonati bilan yuzaga kelgan, halol-lik, fidokorlik, chinakam birodarlik, ahillik aso-siga qurilgan qo'ni-qo'shnichilik va mahalladoshlik manfaatini o'z manfaatidan ustun qo'yish singari eng'yaxshi fazilatlarning ifodasi bo'lgan yaxshi meros,ajoyib an'analardan umum chshlarimizda foydalanish, keng ko'lamdagi tarbiyaviy ishlarning tarkibiy qismi-ga aylantirish, shubhasiz, yaxshi natijalar beradi. SHuboisdan ham har bir katta-kichikning qalbiga qo'ni-qo'shnichilik va mahalladoshlik an'analariga behadhurmat bilan qarash va e'zozlashni singdirish, ular-ga qo'ni-qo'shniga izzat-hurmat bilan muomala qilish namunasini ko'rsatish, mahalladosh va qo'shnilarga sa-doqatli bo'lish, doimo oqibat ko'rsatish tuyg'usini yuq-tirishga harakat qilish kerak. Darvoqe, xalq ichida qo'ni-qo'shnichilik odobi bilan bog'liq, har qancha o'r-gansa va ibrat olsa arzirlik rasm-rusmlar, udumlarham mavjo'^. Ular.yillar va asrlar davomida hayot sinovlaridan o'tib, tarix to'fonlariga bardosh berib,kishilarning qon-qoniga singib ketgan. Ular avloddanavlodga, otadan-bolaga o'tib, ijtimoiy mohiyat kasb etgan, hayotda tobora mustahkamlanib borgan. Bu dastavval yaxshi qo'ni-qo'shnichilik va mahalladoshlikning o'zaro hurmat, izzat-ikrom, tenglik, birodarlik, oda-miylik, bir-birovini qo'llab quvvatlash, issiq-sovuqma'rakalarni birgalikda o'tkazish kabi hayotiy va insoniy munosabatlar asosiga qurilganligidadir. Xalq nazdida yaxshilik asosida tarkib topgan qo'ni-qo'shnichilik kelajak avlodni yuksak ideallar, axloqodob ruhida tarbiyalovchi muhim ijtimoiy-ma'rifiyvositalardan biri hisoblanadi. Mana, ana shu qadriyatlardan ba'zi birlari: Mahalla— mahalladoshlarning, ular qaysi millat va mazhabga mansub bo'lmasin, muqaddas, mo''tabar maskani hisoblanib, uning obro'si, sha'ni, shon-shuhrati xuddi oiladek e'zozlangan, unga gard yuqtirmaslik harakatida bo'lingan. Mahalladoshlar doimo o'zaro tug'ishgan og'a-ini-lar, opa-singillar, yohud ota-bola, ona-qizlarday bir-birlarining hurmat-izzatlarini joyiga qo'yganlar, qayerda bo'lishmasin, o'z mahalladoshlari bilan fahrlanganlar. Uzbekistonda har bir xonadonning o'z otasi bo'l-ganidek, har bir mahalla o'z otaxoni oqsoqoliga egabo'lgan. Bu oqsoqolning mahalla-ko'y, qishloq-ovul, hatto yurtda ham o'ziga yarasha obro'-e'tibori, mavqei nufuzi bo'lgan. Qadim-qadimlardanoq qishloq-ovul, keyinchalikesa mahalla-kuy orasidan tanti, fidoyi, tadbirkorkishilarni oqsoqol qilib ko'targanlar. Bu jarayono'ziga xos sinov, tanlov bilan o'tgan. Oqsoqol ham jis-moniy, ham aqliy jihatdan ko'rikdan o'tgan. El-ulusorasidagi nufuz — oqsoqol bo'lishlikning asosiy shartlaridan hisoblangan. Oqsoqol haqida shunday rivoyat saqlanib qol-gan. YUrtga bostirib kirgan yog'iy jang boshlashdan ol- din, avval odamlarni siyab, keyin shunga qarab yo’l tutaman, deb huzuriga mahalla oqsoqolini chaqirtiribdi. Shoh unga: «Savollarimga to'g'ri javob qil-sang, o'ldirmayman, noto'g'ri gapyrsang tanangni bo-shingday judo qilaman, sodiq fuqarolaringni birma-bnr tig'dan o'tkazaman», — debdi. Shunda mahalla oqsoqoli shohning barcha savollariga to'g'ri javob berishgarozilik bildiribdi. Shoh undan: «Men ertaga yenga-manmi yoki yo'qmi», deb so'rabdi. Oqsoqol «Yengolmaysiz» deb javob beribdi. «SHunchalik ko'p va kuchli qo'shingaega bo'lsam ham-a?». «Ha! CHunki xalqini suygan sulton- ni, sultoniga fidoyi xalqni yengib bo'lmaydi»... «Sen-chi, sen menga qo'shilsang, yordam bersang-chi? Bosh vazirqilib ko'tarardim» — debdi bosqinchi shoh. «Yo'q, yur-timny sotib ' vazir bo'lgandan, gado bo'lganim yaxshi». Shunda shoh mana bo'lmasa, deb oqsoqolning bo'yga yetgan o'g'lini ko'zi oldida dorga ostirib yuboribdi. Ammooqsoqol baribir so'zidan qaytmabdi. Shoh uning ikkinchi, uchinchi farzandini ham ostiribdi. Oqsoqol yana so'zidan qaytmabdi. SHoh oqsoqolning o'zini osmoqchibo'lganida, ma^alladoshlari bir ovozdan: «Uni osma,meni os! Uni osma, bizni os», deb talab qilishibdi. SHoh shunda nima qilishni bilmay, oqsoqol aytgandekchindan ham yengilib qaytib ketgan ekan...
... Mahallada erta bahorda sug'orish ishlariga tay-yorgarlik ko'rish maqsadida mahalladagi barcha ariq-larni cho'kindi o'tlardan, xazonrezgilardan tozalash
uchun «Ariq va hovuzlar kavlash» hashari o'tkazilgan.Bunda har bir mahalladosh oiladan kishi ishtirok- etgan. Ariq yo hovuz mahalladoshlarga bo'lib berilgas.
Cheki tushgan kishi uni bajarishi zarur bo'lgan. Ma- .bodo biron-bir sabab bilan ishtirok etmasa, unda o'zulushini pul yoki taom shaklida qo'shgan. Bu qat'iyan'ana hisoblangan. Bu ishning barchasiga mahallaoqsoqoli rahbarlik qilgan.
... Har bir mahallaning o'z jamg'armasi bo'lib, u «Mahalla ulushlari» asosida yig'ilgan. Mahalla ki-shilari o'z bog'-chorbog'lari, hovlilarida yetishtirilganmeva-cheva, don-dun hosilidan, mol-qo'ylardan mahalla uchun muayyan qismini ajratganlar. Mahalla ulushi,mahalladoshlar tomonidan sayLangan kayvoni-oqsoqolitomonidan oqilona sarflangan. Qam ta'minlangan, qarovchisi yo'q oilalar, beva-bechoralar, harovsiz qa-riyalar, ota-onasiz yetim-yesirlar, nogironlar, kamba-g'al-qashshoqlar birinchi navbatda ana shu jamg'armadan bahramand bo'lganlar. «Mahalla ulushi» jamg'armalaridan, shuningdek hovuz, ariq-zovurlarni tozalash, masjid, maktab, hammom, nonvoyxona, sartaroshxona, guzar, choyxona, do'konlar kabi madaniy-maishiy hamda madaniyat maskanlarini tartibga keltirish, ta'mir etish, yangilarini bunyod qilish kabi sohalarda ham foydalanilgan. Turli xil madaniy-ma'rifiy ishlar, tadbirlar, mavsum-marosimlar, tomoshalar, sayil-bayramlar, an'analar, rasm-rusumlar, odatlarni amalga oshirish ham ko'proq «Mahalla ulushi» hisobiga bo'lgan. Mahalladoshlarning ahilligi, birodarligi, ittifoqligi, «bir yoqadan bosh chiqarishi» ayniqsa diniy bayramlar Hayit, Iyd Ramazon, «Navro'z», «Mehrjon» kabi umumxalq sayil-tantanalarini o'tkazish, «Sumalak», «Halim» singari xayr-ehson bilan bog'liq marosimlarda ko'zga tashlangan. Bunday bayram-sayillar, tadbirlarda biron-bir kishining chetda qolmasligi qat'iy qoidaga aylangan. Mahalla-ko'yning inoq-ittifoqligi har faslda, chunonchi, bahorda obodonchilik, ko'kalamzorlashtirish, yerlar, chorbog'larni tobiga keltirish ishlarini birga- likda amalga oshirishda, kuzda esa ekin-tikanlarni hashar yo'Li bilan yig'ishtirib olishda, qish tayyorgarligini ko'rishda ayniqsa qo'l kelgan. Hashar yo'li bilan katta-kichik ishlarni bajarish, xususan tom yopish, mehmonxona solish, ariq, hovuz, quduqlar qazish, devor to'siqlar va yo'llarni qurish, yangi yerlar ochish, bog'-rog'lar yaratish ham o'zbek mahallalarining olijanob, ibratli tomonlaridir. Qo'ni-qo'shnilarning bir-birlari bilan ahil-ittifoqligi, o'zaro hamkorligi, qo'ni-qo'shnichiligi, oldi-berdisi, issiq-sovug'idan xabar olishi ham mahalla-ko'yning qiyofa.sini belgilagan. Mahalladoshlarning bir-birlari bilan ahil-inoqligi, do'st-birodarligi, bir oiladek yashashlari yo'lga qo'yilgan. «Ayrilmas qo'shningga uyatli so'z aytma» odobi bolalar qulog'iga yoshlikdan quyib kelingan. Mahallalarning yurt oldida, el hukmdorlari nazarida nufuzlari, obro'lari, qadr-qimmatlari kuchli bo'lgan. Ahil, birodar, inoq mahallalarga o'g'ri, fohisha, shumniyat, fosiq, yaramas kishilar qadam qo'ya olmaganlar. Bunday jamoalarda «Hamma bir kishi uchun» tuyg'usi amalda bo'lgan. Mahalla-ko'ylarda o'g'ri, suyuqoyoq, badfe'l kishilar yashay olmaganlar. Bordiyu shunday kishilar chiqsa, ular doimo tartibga chaqirib turilgan. Mabodo pandu-nasihatlarga kirishmasa, mahalladan badarg'a qilin-
gan. Mahallalar milliy bo'lgan, ayni chog'da baynalmilalliy ularning qon-qoniga singib ketgan. Boshqa millat, boshqa mazhab kishilari ham bemalol yashab istiqomat qilaverganlar. Ammo mahalla-ko'y mansub din, til, e'tiqod, iymon, qadriyatlarni hurmat qilish xohlasa qabul qilish yo'lga qo'yilgan. Mahalladoshlar o'zlarining iqtisodiy mavqelariga qarab vaqti-vaqti bilan xayr-ehson, xudoyilar uyushtirgan. Bu nafaqat diniy, balki yanada ahdlashuv» qo'lga kiritilgan yutuqlar, omadlarini birgalikda baham ko'rish bilan bog'liq bo'lgan. Yangi ko'chib kelib mahallaga qo'shilgan oila kat-ta-kichikligidan qat'iy nazar, albatta ma'raka, xayr-ehson qilib, shu mahallaga a'zo bo'lganligini, mahalladoshlar qatoriga qo'shilganligini anglatib qo'ygan.
... Mahalla-ko'yning ahilligi — qo'ni-qo'shnilarningbir-birlari bilan osh-qatiq bo'lishlari, tashrif bu- zorgan mehmonlarni birgalikda kutib olishlari bi-lan ham belgilangan. CHunonchi, yon qo'shningga kelgan.mehmonni bir piyola choyga taklif qilish, non-ovqat,meva-cheva, qovun-tarvuz bilan chiqib yo'qlash, qo'shni-ming kamchiligi bo'lsa, but qilish kabi udumlar o'zbek mahallalarida qonun-qoidaga aylangan.
... Hamkorlikda hayvonlar so'yib, go'sht-yog'ini tarqa-tish, og'ir-yengil kunlarda o'zaro ko'maklashish, ziq kel-tan hollarda mahalla-ko'y kishilarining tegirmon, objuvoz navbatini bir-birlariga berib turishlari, ot-arava xizmatidan birgalikda foydalanish ham mahal-la-ko'yning yaxshi odatlaridandir.
... Qo'ni-qo'shniga qatiq, sut, non, don, meva-cheva,poliz ekinlarini pulga sotish, yoxud bergandan so'ngqaytarib olishlar mutlaqo bo'lmagan. Umuman qo'ni-qo'shni, mahalla-ko'ychilik qadriyatlari arzir-arzimasnarsadar bilan o'lchanmagan, bir-birlarini qarzdorqilib qo'yishlik bo'lmagan. Bunday hollarda iymon, insof, e'tiqod, hurmat-sadoqat ustun bo'lgan.
... Qo'ni-qo'shninikiga katta-kichik mardikor bo'liyoyoki biron-bir manfaatni ko'zlab chiqmagan. Aksincha,astoydil «mahalla-ko'ychilik odobi» talabidan kelib chiqib ish tutilgan.
... Qo'ni-qo'shni bir-birining hol-ahvolidan xabardor bo'lib turish, issiq-sovug'ida qatnashish, «Nasibaulashish» kabi udumlardan kelib chiqib, asosiy dar-vozalardan tashqari qo'shimcha katta-kichik darcha va eshiklar ochib qo'yilgan.Mahalladoshlardan biron-bir kishi mahalladaqabul qilingan umuminsoniy hayot me'yoridan chiqibketsa, ya'ni nojo'yasa'yi-harakatlarga yo'l qo'ysa, odob-dan chekinsa, mahalla ahli tomondan ma'lum jazo tadbirlari qo'llanilgan. Xususan, to'y-ma'rakaga cha-qirmaslik, mahalla yig'in-sig'inlariga aralashtirmas-lik shular jumlasidandir. Bordi-yu aybi haddan oshib, quyushqondan chiqib ketsa, mahalladan badarg'a qilingan. Bu o'limdan ham yomon jazo hisoblangan. Fohishalik qilsa, norasida, ayol kishilarning. hayotiga besabab tajovuz qilsa, qiz bolani zo'rlasa, keliniga xiyonat qilsa, birov ustidan surunkali tuhmat-bo'hton bilan shug'ullansa, shunday jazo qo'llanilgan.
... Mahalla-ko'y bir-birinikiga huda-behuda chiqmagan. Ayniqsa erkaklar har tomonlama o'ylab, «yetti o'lchab bir kesish» aqidasidan kelib chiqib ish tutishgan. Qo'ni-qo'shni xoh erkak, xoh ayol o'rtasidagi odob par- dasini ko'tarmaslikka, qo'ni-qo'shnichilik, mahalla-ko'ychilikning axloqiy qoidalariga, tartiblariga, an'analariga chuqur amal qilganlar.To'y-ma'rakalar, xayr-ehsonlar, xudoyi va boshqalarda mahalla-ko'y ahilligi, birodarligi, hamkorligi ham moddiy, ham ma'naviy bir-birlarini qo'llab-quvvatlashishlari, yelkadosh bo'lishlari ayniqsa kuzga tashlangan. «YAxshi qo'shni uzoq qarindoshdan yaxshi» iborasi ham bejiz to'qilmagan.
... Ahil, birodar, inoq, odobni libos qilib olgan mahalla-ko'ylarda «Men sendan o'taman», «Meni sendan qayerim kam» kabi yaramas odatlarga yo'l qo'yilmagan. Qo'ni-qo'shnilar mahalladoshlar to'y-tomosha o'tkazishga, farzandlarini yedirish, kiydirishda, zarur buyumlar olib berishda ota-bobolaridan qolgan yaxshi udum,
«Mahalladan chiqib ketmaslik», «Qo'ni-qo'shnidan oshmaslik» qoidalariga amal qilganlar. Mahalla-ko'ydan chiqish, iymondan chiqpsh deb bilingan. Har yili erta bahorda qo'y-qo'zilar, mollarni yaylovda boqish imkoniyati kelgach, mahalla-ko'y yig'ilib, umumiy cho'pon saylashgan. Birinchidan, halol, pok, avlodi ilgaridan chorva tilini yaxshi biladigan, ko'pchilikka manzur kishi bir yilga, ya'ni kech kuzgacha say-
langan. SHu yig'inda boqiladigan jonivorga qanchadan va qay paytlarda haq to'lash ham kelishib olingan. Uzbekistonning ayrim mahalla-ko'ylarida haftaning har juma kuni kechqurun cho'ponga «oshi halol» berilgan. «Oshi halol»ni cho'ponning o'zi yemay mahalla-ko'y,qo'ni-qo'shnisi, beva-bechoralarga yoxud qarovsizlarga ulashgan.
... Hatto uy qurish, bino solish, bog'-chorbog' yaratish, mol-hol saqlash, ot-arava qilishda iymon-insof bilan ish tutilgan. Io'l chiqarish, yer-suvdan foydalanish bo-
rasida ham insof, adolat, iymon, aql-idrok, insoniyik, tenglik, hukmron bo'lgan.
... Har bir oilaning o'z ad'analari, udumlari, qonun-qoidalari kabi mahalla-ko'ylarning ham o'ziga xos sharoiti, joylanishi, aholisi tarkibidan kelib chiqqan o'z- udumlari, qadriyatlari bo'lgan. Ular el-yurt manfaati, mahalla-ko'y talab-ehtiyojlariga asoslan-
gan.
... Oilada dunyoga kelgan o'g'il-siz dastavval qo'ni-qo'shni, so'ngra mahalladoshlar tomonidan zo'r quvonch bilan qutlangan, kishilar topgan-tutganlarini olib yangi chaqaloqni qutlaganlar. Uning har bir qadami o'sish kamolati bilap bog'lis^tantanalar esa mahalla-ko'y nazoratida bo'lgan. «Mahalla qizi», «Mahalla yigiti», «Mahalla bolasi» kabi faxrli nomlar shundan qolgan.
... Mahalla-ko'y kishilari qayerda— safardami yoki o'zga yurtlarda yoxud yumushlarda bo'lishmasin, bir-birlarini uchratib qolishsa, ayricha quvonch, shodliklarga to'lib-toshganlar. Bu hol ular o'rtasidagi mahalladoshlik, demak, ahil-birodarlik tuyg'usini ifodalaganligidir.
... Azizu-avliyolar, sahobalar maqbaralarini, qutlug' qadamjolarini vaqti-vyqti bilan ziyorat etishni ham qarz, ham farz deb bilgan mahalla-ko'ylar ko'p
bo'lgan.
... Hovlida, bog'-chorbog'larda yetilgan meva-chevalarning olds qo'ni-qo'shni, mahalla oqsoqoli, mahalladoshlarga ulashilgan. «Bir mayizni qirq kishi bo'lib yerdi», «Bir burda non mahallaga yetibdi» kabi' iboralar shundan qolgan. Bahorning ilk taomlari — sumalak, ko'k chuchvara, ko'k somsa, ko'k non, ko'k osh va boshqa taomlar mahalla-ko'yning hamkorligida tayyorlangan. Yakka holda qilinganda esa bir-birlariga ulashganlar.
... Har bir mahallaning masjidi, o'z choyxonasi, o'z guzari, gap-gashtak, ko'ngil ochar joylari bo'lgan. Masjid ilohiyot, ruhiy qadriyaglar maskaniga aylantirilgan bo'lsa, milliy choyxonalar, ma'rifat, odob-axloq joyi, 'mahalla-ko'yning o'z tashvishlari, plan-rejalari muhokama qilinadigan o'ziga xos odobnoma maktabi hisoblangan. «Beshik ko'rmagan» iborasi qanchalik haqoratli bo'lsa, «CHoyxona ko'rmagan», «Guzar ko'rmagan» iboralari ham shunchalik tahkirli bo'lgan.
... Beva-bechoralar, qarovsiz, farzandsiz, o'g'il-qizlari yoshligida nobud bo'lib ketgan keksa oilalarning holidan mahalla har doim xabar olib turgan. Masalan: tomorqalarni chopish, dov-daraxtlar parvarishi, tomsuvoq va boshqalar. Bulardan tashqari bayram-sayllar, to'y-ma'rakalar taomlarining oldi shunddyxonadonlarga yuborilgan. Ana shunday xonadonlar holidan muntazam xabar olib turilgan. Uz holiga tash-lab qo'yilmagan.
... Mahalla-ko'ylarda o'zaro jamoa muhokamalari,maslahatlari, adolatli sud hukmlari yaxshi yo'lga qo'-yilgan. Bunda-nufuzli, dono oqsoqollarning mavqei katta bo'lgan. _Qo'ni-qo'shnilar safarda bo'lganda, bir-birlari-f'a sovg'a-salomlar olganlar. Umuman o'zga joylardabo'lgan qo'shni uyga qaytganida qo'ni-qo'shnisini esidanchiqarmagan. Qatta-kichik, ozmi-ko'pmi tuhfa bilan qaytgan, ya'ni esdan chiqarmasdan ko'ngil olishlar bo'lgan. «Qunda mahallangni o'yla, kechda oilangni» «Qo'-chada uyingni de, safarda mahallangni» kabi iboralarshundan qolgan.
Shunday qilib, xalqda qo'ni-qo'shnichilik va mahal-ladoshlik uduMlari chuqur ahillik, mustahkam biro-darlikka asoslangandir. Hozirgi kishilarimiz orasidagi qo'ni-qo'shnichilik munosabatlari ham aynan anashunday hislatlarga asoslangan bo'lgani uchun ham,har bir mahalla, har bir mavzeda ibrat olsa, havasqilsa arzigulik oqibatli, mehr-sadoqatli qo'shnilar-ni ko'plab uchratamiz.Redaksiyalarga kelgan xatlar ham shundan dalolat berib turibdi.
«... Qo'shnimiz Jamilaning qizi Nilufarning tug'ilgan kunini nishonlashga qo'ni-qo'shnilar yig'ildik,deb yozibdi o'z xatida Qalinin tumanidagi Qalini kentida yashovchi Abdusattor Hotamov. Jamila va turmush o'rtog'i Mo'min aka kattagina tayyorgarlik ko'rib qo'yishgan ekan. Serfayz, to'kin dasturxon atrofida o'tirib, qizcha, oila sha'niga samimiy, iliq so'zlar aytildi. CHunki bu oila ana shunday hurmatga munosib! Jamila ham, Mo'min aka ham juda oqibatli, odamlarga mehribon, sadoqatli qo'shnilardan. Biror iltimos yoki maslahatli ish chiqib qolsa, ularga murojaat qilamiz. Doim ochiq chehra bilan javob qaytarishadi, qo'llaridan kelgan yordamni ayashmaydi. «Hovli olma,qo'shni ol», deganlari shu bo'lsa kerak-da. Qo'pchilik-ning bu xonadonga kelishining yana bir boisi bor Jamila medisina hamshirasi. Bir necha yil nohiyamarkazidagi kasalxonada ishlagan. Hozir esa nohiyashifoxonalari, bog'chalari uchun sut tayyorlaydigan oshxonada ishlaydi. Lekin uning dori ko'tarmagan, shprisushlamagan kuni kam bo'ladi, mikrorayonda kimningtobi qochsa, bola-chaqasi isitmalasa, darrov Jamilaga yugurib kelishadi. U esa, bu mening vazifamga kir-maydi-ku deb o'tirmaydi, hamisha yordamga tayyor.Dard vaqt tanlamaydi. SHuning uchun Jamilani ba'zan «tez yordam» kelguncha sabr qilmay, chaqiribketishadi. Uning qizi tug'ilgan kunini nishonlayotgani-myzda ham qo'ng'iroq jiringladi. Eshikni ochgan Jami- la kim bilandir gaplashdi-da, biz o'tirgan uyga hijo-latomuz kirib keldi.
— Meni kechiringlar,— dedi u. — Raykomxozda shofyor bo'lib ishlaydigan yigit kelibdi, onasining mazasi qochib qolganmish. «Tez yordam»dan kelgan vrach yosh
ekan, kampirning tomiriga ukol qilolmayotgan emish,
borib kelay...
. ... U bir soatlardan keyin qaytib keldi.
— Yaxshimilar?—so'radik biz.
— Ha, tuzuklar, — dedi Jamila chehrasi yorishib,
—Uzi, ayrim odamlarning tomirini topish juda qiyin bo'ladi.
Mehmonlar o'tirgan xonaga fayz kirgandek bo'ldi. Mening qalbimda nimadir to'lqinlapib, tug'yon urdi. Shunday ajoyib qo'shnimiz borligidan faxrlanish,
oqibatli odamlar orasida yashayotganimizdan shukronalik tuyg'usi bo'lsa kerak bu...»
Yen qo'shnilari va mahalladbshleridan faxrlanuvchi, ularni o'z tug'ishganlaridan ham a'lo deb biluvchi kishilar tomonidan yozilgan, chuqur insoniylik bilan yo'g'rilgan bunday xatlardan yava ko'ilab keltirish mumkin:
— «Qashqadaryoda qo'shnini hamssya deb ham aytadi-lar, — deydi folklorshunos olim, Qarshi davlat pe-dagogika oliygohining dosenti,filologiya fanlari kandidati Abdumo'min Qahhorov,— bu gapning chuqur g'dmziy ma'noei bor, albatta. Soya kishiga doimiy ham-uoh, har doim sen bilan birga. YAxshi qo'shni ham ha-Lisha sen bilan bo'ladi. YAxshi kunlaringda ham, yomondaqiqalaringda ham.-.. Toleimdan xursandmanki, yaxshi hamsoya uchragan. Mana, salkam o'ttiz yil Hamro akahamsoyaman. Ammo, shu ychllar ichida biron ma-adi-badi aytishmaganmiz. Uy bekalarimiz opa-singil, farzandlarimiz aka-ukalarday...» .«Toleimdan xursandman». «Bekalarimiz opa-singil,farzandlarimiz aka-ukalarday» jumlalarimi takror-takror o'qir ekanmai, chuqur o'yga botaman. Bunday ki-shilar qo'ni-qo'shnilar va mahalladoshlarning qadrigayetish, unga.zarracha g'ubor yuqtirmay ko'z qorachig'idek
asrash, kundan-kunga mustahkamlash, bunga farzandla-rimizni ham odatlantirish kabn ota-bobolarimiz udu-miga chuqur amal qilayotganlarini ko'rib, kishi qalbi quvonchlarga to'lady. Bunday qo'ni-qo'shnilar baxtiyorqolmay, sihat-salomatlik bobida ham, myo.h-nat jabhasida ham omadlidirlar. Chunki kishi kay- fiyatining yaxshi-yomonligi, shirpn hayot kechirishi, meh- inatining unumli va barakali bo'lishi, katta-kichik-ning sog'lom tarbiyasi, ko'p jihatdan oila sharoitiga ;
bog'liqligi sir emas. Oilaning farog'ati esa ko'p ji-hatdan qo'shniga ham bog'liq. «Qushnipg tinch—sey tinch»deb bejiz aytmagan xalqlmiz, Qo'shping oqil, kamta-
rin, samimiy, halol, xushmuomala, odamiy, haqgo'y, oqko'ngil, beg'araz, shirin so'z, mehribon, g'amxo'r bo'lsa,oilada ham, ishda ham omading yurishgani... Bunday
qo'shni quvonchingga sherik, g'am va qayg'uli kunlaring-da doimo g'amxonang bo'ladi, senga dalda va madadkorbo'ladi. Bordi-yu, so'shning ayyor, dimog'dor, qo'pol,_ jo-hil, munofiq, tirnoq orasidan kir sidiradigan, ikki-yuzlamachi, jizzaki, seni ko'rolmaydigan ichiqora, ha-bo'lsa bormi, boshing kulfatda qbldi, deyaver., xalqning «Qo'shning yomon bo'lsa ko'chib qutulasan», degan hikmati bejiz to'qilmagan. Ota-bobo-qolgan shunday bir odat ham bor. Farzandlar 'voyaga yetib, uni uzatib yoki uylantirib oilalik qilishda bo'lajak kuyov yo kelinni eng avvalo uningmahalla-ko'yi, ‘ qo'ni-qo'shnilaridan surishtiriladi.YAxshi qo'shni xolis fikrini aytib, shu 'bahona qarib,uvali-juvali bo'lib ketganlarga misollar talaygina.Biroq g'arazgo'y qo'shniga duch kelinsa-chi.Shu o'rinda bekobodlik bir kishidan kelgan va af-suski, achchiq haqiqatdan iborat maktubning mazmuni-ni keltirishni joiz deb bilamiz.
«Qizalog'im odobli, to'g'ri o'sdi, — deb yozadi ota. —Baxtini topsin deb o'qitdim. Ammo, qo'shnimning kaso-fati bilan turmushga uzata olmadim. Tengini topolmay, qari qiz bo'lib uyda o'tirib qoldi. Ha, o'ni kimso'rab kelsa, qizimni yomonlagandan-yomonl-ayverdi. Sa-babi, bir paytlar ran oralab, oramizdan oly mushuko'tib qolgan edi. Men uni kechirdim, ammo u o'ta kechxiekan, uzrimni qabul qilib, kechirish u yoqda tursin:«Hap senimi» deb yurgan ekan. O'ylab ko'ring, gap-so'zbizning oramizdan o'tgan edi. Lekin farzandlarda nima ayb?» Darhaqiqat, farzandlarda nima ayb! Dono xalq«Bir bolaga yetti qo'shni ota-ona» deb ta'kidlaganda,yoshlarga otalarcha yordam qilish o'rniga kishini baxtsiz qilib qo'yish, ochilay deb turtan g'uncha umrinihazon qilish... Ne-ne orzu-umidlar bilan sovchi bo'libkelganlarga «SHuni olib nima obro' topasiz? Ko'cha qizi, ro'zg'or tutishni bilmaydi. Buni kelin qilib tu-shirsangiz orzu-havas ko'rmaysiz,izzat-ikrom topmay-siz. Ug'lingizni haeti zaharlanadi», — deb ularni yo'ldan ozdirgan, yoxud: «Qizi yom-on emas-u, ammo qo'shni-larimizning mazasi yo'Q, pastkash kishilar. Otasi oddiy ishchi, onasi — farrosh... Topgan-tutganlari o'zla-riga yetmaydi. Orzu-havasli xonadon bulardan nimabahra topadi? YAxshisi, o'ziga to'q, orzu-havasmandroq kishilarga quda bo'lganingiz ya.shi emasmi?!» — debtarvuzini qo'lidan tushirgan qo'shnilar bor.Qishloqlarning birida yashovchi ikkita qo'ni-qo'shni ha-qida eshitganim bor. Qo'shnilarning biri yon qo'shnisi-ga hech kun bermas, ko'zini ochishga yo'l qo'ymas ekan.Qo'shnisinikiga kelgan mehmon uning nazaridan qochmas, biron kimsa chaqirib ketsa ham hisobga olinar-kan. Biron-bir yangi buyum xarid qilish — bu oila uchuntashvish keltirar ekan. SHu zahoti yon qo'shnisi «Qo'shnim unday, qo'shnim bunday» deb unipg nomini bulg'ar,yomon otliqqa chiqarishga astoydil urinar ekan.Biz folklor-etnografik ekspedisiyalardan birida tasodifan-shu kishinpkiga borib qoldik. Mezbonning qo'shnisi qilmishlari haqidagi hikoyalarni eshitib,hangu mang bo'ldik. Men tashqariga chiqib, qo'l yuvgani bog' chetidagi ariqchaga bordim, Bir payt ko'zim paxsa devorni yorug'iga tushdi. Shunda yorilgan joydan ikki ko'z biz tushgan hovliga gikilib turganini ko'rib, odam ham shu qadar past kegadimi, deb hayragdan beixtiyor yoqamni ushladim. Buii mezbonga aygib bergan edim, u:
E, mehmon, bu hech ran emas. Tashqaridagi so'rida rohatlanib o'ltira .olmaymiz... Yezning issiq kunlarida ham uyning ichida o'ltirishga majburman. Qo'shnim dyovor yorug'iga qulog'ini tutib, bor gap-so'zni chalakam-chatti ilg'ab oladi-da, ertasiga choyxonaga chiqib butun qishloqqa yoyadi. Qarabsizki, dasturxondagi choy konyakka, suv aroqqa aylanib yetadi odamlarga. Uning so'zlariga quloq solib turib, xo'sh, boshqlar-chi, axir mahallada shu ikki qo'shnidan bo'lak xo-nadonlar ham ko'p-ku, ular yomonni so'ziga loqayd quloq osavermay, jilovini tortib qo'ysa bo'lmaydimi? Yemon-ga jazo yo'q, degan vaqtlar o'tib ketgan, jamoatningyengilmas kuchi o'zini ko'rsatgan-ku, deb o'ylab turardim.
... Qo'shni xonadonda ayolni to'lg'oq tutardi. Aksiga uyda 5—6 yoshli jajji qizchadan boshqa hech kim yo'q.Ota kechki smenaga ishga ketgan, Og'riq azobidan nima qilishpni bilmay qolgan ona qizalogini shundoqqina yon qo'shnisinikiga chiqaradi. Ularning mashinasi bor. Yerdam beradi. Qizning jovdiragan ko'zidan nima gapligini aiglagan xo.nadon sohibi hozirgina yechgan pidjagini qayta kiyadi. SHu payg uning xotini:
— Ha, qayoqxa? Siz aralashmang! Tuppa-tuzuk, qo'lchaqqon eri bor, — deydi. Xotinning ra'yiga qarab erpidjagini yechib, o'rindiqqa o'tiradi.
Xayriyatki qizchaiing otasi «xotinim og'iroyoq edi»,deb ishdan so'rab, ertaroq kelgani. Bordnyu, odatda-gidek ishni tugatpb kelganda nima bo'lardp?! Ulim bilan olishayotgan kishiga, bunnng ustiga, onaga oqibat shumi?Qiyomatlik yon qo'shningga loqaydlik shunchalpk bo'ladimi?!
«Siz aralashmang! Tuppa-tuzuk, qo'li chaqqon yosh eri bor», — degan ayolning o'zi ham ona-ku? Er-chi? Uning ham tungi smenasi, uzoq-yaqinga ketishi bor-ku?!» Bun-
day beoqibat, yo'q, oddiy insoniy fazilatlardan mahrum bo'lgan kishplardan hazar qilmoq kerak», deb ta'kidlanadi xalq an'apaviy pedagogikasida. Qo'shnining kasofati bilan kishi.boshiga ne-ne kulfatlar tushishi, hatto oilaning buzilib ketishi kabi faktlar ham mavjudki, bu hol, kishilar taqdirida qo'ni-qo'shnilarning yaxshi-yomonligi naqadar katta rol o'ynashini ko'rsatib turibdi.
M. Toshkent shahridagi muzeylardan birida ishlar-di. Oilasi pbratli, tinch-totuv yashardi. Ammo, qo'shni-si... Qo'shnisining ayoli muzeyga yonma-yon ishxonada ish-lar, M.ni biron ayol kishi bilan — xoh u ishxonasida-gi ayol bo'lsin, xoh biron tanishi — ko'rdimi, bas, bir-ga o'nni qo'shib uning xotiniga yetkazardi. M.ning sod-
da xotini unga ishonardi. Qo'shnisi ishonmaganaga hamqo'ymasdi-da. Oqibat-natijada oraga sovuqlik tushdi.So'rab-surishtirishlar bora-bora janjalga aylandi.
Oxiri ikki yosh qo'ni-qo'shnining bema'ni harakati, ig'-vosi va fisq-fujuri bilan qo'ydi-chiqdigacha boribyetdi. Ikki o'rtada farzandlar... CHaqimchi, hasadgo'yqo'shnining nimaga erishganini bilmadimu ammo ahil,inoq oila buzilib ketdi... Ana shunga o'xshash qo'shnilarmana bunday faktlarga qanday qarasharkin?!
«Uzoqdagi qarindoshdan yaqindagi qo'shning el»
deganlari rost ekan, — deydi biz bilan suhbatda Tosh-kent Davlat madaniyat oliygohining katta o'qituvchisi,pedagogika failari nomzodi, dosent Ergash Io'adsn shev, — men bunga bizning uyda bo'lib o'tgan bir voqea-dan keyin to'la ishondim. Ha, kishining boshiga og'irish, tashvish tushganda, qo'shniping bahosi bilinarkan.Botir aka degan kishini bilaman, vrach-xirurg. Judayaxshi, o'qnmishli, uquvli, dilkash odam. Minglab ki-shilarga yaxshilik qilgan, hurmati baland, o'ziga to'q kishi. SHu qo'shnimning boshiga og'ir kulfat tushdi —avval otalari, sal keyin onalari vafot etishdi. Oradan birmuncha vaqt o'tgach, ota-ona qayg'usi bir oz nariketganday edi, to'satdan vafodor xotini dunyodan ko'zyumdi! Botir aka to'rt farzand bilan beva qolib, hayotning shafqatsizligidan dovdirab, o'zini yo'qotibQo'ydi...Ayolsiz uyni tasavvur qiling... SHunday kunlar-ning birida katta qiziga sovchi kela boshladi. Ularga tegishli javob qilish kerak, qariydosh-urug'lar esa
uzoqda. SHunday bir paytda mahalla ahly ayniqsa qo'shnilar Botir akaning yarasiga malham bo'lishdi.Pod'ezdimizda yashaydigan Salim amayi degan tajri-bali, ko'pni ko'rgan kishi hammamizga bosh bo'ldilar.
Qatta-kichikni ishga soldilar. SHunday qilib, Botirakaning og'irini yengil, mushkulini oson qilishda qo'sh-Nilarning roli katta bo'ldi. Hozir yosh kelin-kuyovlar
yaxshi turmush qurishib, tinch-totuv hayot kechirishmoq-da/ Botir aka ham o'ziga kelib, asl hollariga qaytdi-lar:. yuzlarida kulgu paydo bo'la boshladi. «Qo'ni-qo'shnilarim— mepi eng og'ir ahvoldan qutultirib, hayoggaqaytarishdi, ulardan bir umrga minnatdorman, qarz-dorman», — deydi Botir akaning o'zi.Ergash aka yana o'z fikripi davom ettirib shundaydeydi:
— Hamma joyda ham shundaymi? yo'q, albatta. Birpod'ezdda yashab, eshigi eshigiga ro'para bo'lishiga qa-ramay bir-birlarini bilmaydigan va tayaimaydigan,
aniqrog'i, tanishni, bilishni i amaliydiganlar yo'q dey-sizmi? pop. Hagto arzirarzimasga ran talashib, bir-biri bilan yuz-ko'rmas qo'ni-qo'shnilar, bolalari orasi-
ga tushib urishib qolib salom-alikni yig'ishtirganlarham tochiladn. Hayot juda qiziq ekan, — deydi Ergash aka so'zida davom etib, — ilgari mahallada yashaganda,qo'shnilar haqida unchalik o'ylanib ko'rmagan ekanman.Domga chiqdigu, bu muammo. juda ko'ndalang bo'lib qol-di. CHunki biz avvallari maslakdosh o'rtoqlar, yoru bi-rodarlar ishdan keyin to'planishib, u-bu haqida gap-lashib, chigal masalalarni hal qilib, birovni ishi5o'lsaqarashib’ hashar, to'y-hasham, ma'rakalar haqi«da maslahatlashib olar edik. Bu yerda unday narsalar,yo'q desa bo'ladi. Qo'p qavatli uyimizda 90 xonadon yashaymiz, lekin men ulardan o'nga yaqinini taniymanxolos. Nimaga shunday? CHunki hammamiz har xil yer-larda ishlaymiz va ishdan qaytishimiz bidanoq uyimizga qamalib olib, televizorga qadalamiz yoki muto-laaga tushib ketamiz, xullas, o'z ishnmiz bilan shug'ul-lanamiz. Xo'sh, npma uchun shunday? Buning birdan-bir sababi biz turgan uyga o'xshash uyla-rda kattalar uchunbiron-bir chiqib o'tiradigan, suhbatlashadigai joyningo'zi yo'q. Bordiyu, shunday bir-biron yig'iladigan joy bo'lsa, mayli, u choyxonami, kichikroq kvartal klubla-ri?chi — uchrashib, bir-birinp tanib, qo'ni-qo'shnichilik an'anasini tiklasa bo'ladi. Gohida shundai: yon qo'sh-ningda motam yoxud to'y-ma'raka bo'lsa bilmay ham qo-«lasan. CHunki bunday ma'raka egasi kim, qaerda ishlaydi va qaysi xonadonda turadi, bilmaymiz-da. Bunarsa katta-kichikning charbiyasiga’ chuqur salbiy ta'--sirini ko'rsatmoqda. Ko'pincha shu masala bo'yicha bahs-l.:shamiz, tortishampz, ammo hech narsaga erisholmaymiz. Balkim xuddi shu masalani rayon hokimlari, mahalla boshliqlari o'ylab ko'rishsa, chakki bo'lmasdi.Bizga o'xshash 5—6 qavatli uylarning biron-bir joyyada, qayga aytaman, klub yoki choyxonaga o'xshash joybo'lsa ?ynn muddao bo'lardi. CHunki bunday joy, xusu-sai, choyxona, har qalay zamonaviy axborot maskani,maxalla-ko'y, qo'ni-qu shnnlaryai bir-birlari bilan uch-radlzruvchl, flkr almashuvinn uyush-giruvchi, birodar-lashgiruvchi jol bo'larmidi? Hozir hamma o'zicha ishchutadi. Biron-bpr yig'in, majlis, vaqtli matbuot, yangiliklar bilai tanishish, ularni nuhoxama qilishuchun birop joynnng bo'lmasligi normal hol deb bo'la-dimi axir! To'g'ri, ba'zi joylarda bu yaxshi yo'lga qo'yilgan, ya'ii choyxona yoxud maxsus xonalar bor. Lekinu ayrpm kishilarping shaxsiy tashabbusi, jonbozligi
tufayli favqulodda amalga oshprnlmoqda. Shunday-mmoli masalalar dazlat organlari orqali amalgamua osh l r i l s a b o' l m a y d i mi ?
Darhaqiqat, Ergash Io'ldsshevning gaplarnda jonbor. SHunday ko'p kvardirali uylar borki, qo'shnilar-gina emas, ro'baro' qo'shnilar ham bir-birlariyai tani-.maydilar. Bunday hol afsuski na domkom, na mahalla^o'mitasini tashvishga solmaydi. Bu, atroflpcha chuqur o'rganib chiqilishi,lozim bo'l-ran masalaning bnr tomopi, ushshg ikkinchp tomoni hamborki, unga alohida e'tibor bermaslik aslo mumkin
emas. Darhaqiqat, mahalla, ayniqsa, ko'p xonadonliuylarda, aytaylik, erkaklar uchun choyxona yoki boshqafikr almashuv xonalari tashkil etilgan ham deylik.
O'nda ayollarimiz-chi? Bolalar-chi? Usmirlar, yoshlar-chi? Ochig'ini aytganda, mahaplaga yangi kelgan qo'shni-ni tanish, qo'ni-qo'shnichilik aloqasini o'raachish bola-dar bilan ayollardan boshlanadi Darhasiqat, ayollar bilan bolalar o'zgalar bilan tez shl topishadilar.SHunday ekan, biz bu boradagi ayrim mulohazalari-mizni o'rgaga tashlamoqchimiz. Ko'p qavagli uilardaqo'ni-qo'shnilar vaqti-vaqgi bilan uchrashib turadigalxonalar yoki maxsus «Bolalar va o'smrlar yoxud qizlar,xonalari tashkil echilsa io'lmasmikin. Tasavvur qiling, ota-ona ishda, bola o'qishdan qaytadi.Qayergadir borishni, kimniksha bosh suqishni, nima bilanshug'ullanishni bilmaydi. Yelkasida sumka, bo'ynida kalit bilan sandiroslab, u yoqqa boradi — bu yoqqa kela-di. Bola bo'sh qoldimi, yomon odaglar chiqarishga, be-ma'ni xatti-harakatlar qilishga odatlanvshi sir emas. SHu o'rinda Toshkentning markaz 6 da yashovchiB. M. ismli onaning xagini keltirish o'rinlidir. «Siz-ga anchadan beri dilimni (nafaqat meni, balki ko'pchilik menga o'xshagan onalarni ham) qiynab yurganbir masala bo'yicha murojaag qilishga jur'at etdim.
Bu ko'p xonadonli uylarpi-ng hammasida ham. «Bolalar xonalari»ni bo'lavermasligidir. Ma'lumki ko'p qa-vatli uylarda yashovchilarning ko'pchiligi ishlaydi: er-ta ketib, kech qaytishadi. «Bolalar xona»larining bo'l-maganligidan maqtabdan qaytgan farzandlarimiz o'zholicha qolib ketishmoqda. Qo'ni-qo'shnilarning kirdi-yo'qligidan ular kimnikiga kirishni bilishmaydi. Natijada, bolalar ham o'z qobig'pga o'ralib, g'alati bo'lib o'sishmoqda. Qo'pincha bolalar qo'ni-qo'shni-ni tanishmaydi, ular hatto birga o'qib, birga o'ynovchio'rtoqlarining ota-onasini ham, kasbini ham bilmaydi. Qattalar o'rtasida qo'ni-qo' shnichilik, kirdi-chiqdiyo'qligidan shupday bo'ladi-da! SHu sabab, avvalo harbir ko'p xonadonli uyda katta-kichiklar uchun maxsus joy qurib, ajratib, hatto ota-onalar navbatchiliginitashkil etsa ham bo'ladi. Bu bolalar tarbiyasidagi ay-rim muammolarni hal -hilishga yaqindan yordam bergan bo'lardi, Avvalo, «bo'yniga kalit osganlar armiya»si, ko'cha sang'ib yurmasdi, bolalarodam tanib, qo'ni-qo'pnnini bilardi, sharafli kasb egalari bilan yaqinlashardi, mehnatga hurmatlari oodardi. Axir «Bir bo-laga yetti mahalla ota-ona» degan ran bor-ku., yusoridagi maktubning egasi haq. Ko'p va ko'p xonali uylarda (hech bo'lmaganda, ikki-uch shunday uyni birlashtiruvchi) «Bolalar xonasi» tashkil etplib, u zarur jihozlar, ya'ni gazega-jurnal-larning yaigi sonlari, shaxmat-shashka, tennis va bosh-qalar bilan jihozlansa, qat'iy reja asosida jamoatchilik yo'li bilan madaiiy-ma'rifiy ishlari olibborplsa, aypi muddao bo'lur edi- Bunda ko'pni ko'rib,ko'pni bilgan, haetiy tajribasp katta bo'lgan pensionerlar, veteranlar, shuningdek, ota-onalarning o'zla-ridan fopdalanish mumkin bo'lar. Bu muammoni mahalla komiteglari, domkomlar, JEQ xodimlari o'ylabko'rib, keig jamoatchilik hukmiga qo'ysa yaxshi bo'lardi.
Qishilar bnlan bo'lgan suhbatlar, kelayotgan xatlarqo'ni-qo'shnichilik va mahalla-ko'ichilik masalasi ho-zirgi kunning eng aktual muammolaridan biri bo'lib qolganligini ko'rsatyapti. Ayni shu masala borasidabildirilgan istaklar, fikr-mulohazalar juda qizi-karli bo'lib, bu muammoni tezroq hal qilpsh zarurligidan dalolat beryapti. Darhaqiqat, ijtimoiy-siyosiytaraqqiyot, qishloq bilan shahariing o'zaro yaqinlashuvishaharlarning tez sur'atlar bilan o'sib borayotganligi, mahalla-ko'yning joylardagi madaniy-ma'muriyishlari tobora kuchayib borayotgapligi hamda markaz-lashuvi va hokazolar, qo'shnilar, qo'np-qo'shnichilikningbir qator muammolarini paydo qildi.
Toshkent Davlat oliygohinipg dosgnti, falsafafanlari kandidati Abduolim Karimovning qo'ni-qo'sh-nichilik haqidagi fikrlarini keltiramiz:
— Qo'ni-qo'shnichilik va mahalla-ko'ychilik muammo-
si murakkab va serqirra — ayni chog'da. juda nozik ma-sala. Qo'ni-qo'shnichilik eng avvalo kishining dunyoqa-, insonparvarlik his-iuyg'ularinpng barkamolligiga, bilim doirasi va uquvliligiga bog'liq. Bundamahalla qo'mitalari, ko'p qavatli uylarda esa dom-roli katta bo'ladi. Maqalla qo'mitalarikiShilarini qovushtirish, qo'ii-qo'shnilar ahil,inoq, bir-birlariga ardoqli bo'lishlarida hal qiluvchi o'rinda turadi desak xato bo'lmas. Ba'zan shunday uollar ham bo'ladi. Mahallaqo'mitasining raisi:Ertaga falon joyda ma'raka. Falon joyda, falon soatda yig'ilamiz», deb aytadi. Natijada mutlaqo no-.kishinikiga borib qolasan. Bundan hijolat bo'-, qiyin ahvolga tushasan kishi. Mahalla komissiyasining boshlig'i shunday paytlarda maraka egalarini!o'proq taniydigan, biladigan, o'sha kishilar bilan-keldisi borlarini aytsa to'g'ri ish tutgan bo'-lardi. Ba'zan ergalabki vahorga-oshga chiqmasang, baloga qolasan. «Falonchi undoq, falaichi bundoq»,— debrosa so'kishadi. Balki sen xastadursan yoki kayfiyatingyo'qdlr, To'g'ri, «ertalabki osh oshqozonimga to'g'ri kelmaydi» deb ma'raka oshpga bormaslik ayb. Bprinchiiavbatda, ran osh yeyish-yemasliging ustida_emas, balkioqibat, o'tganning ruhi yoxud to'yxonaning hurmati, ma-dalla, qo'ni-qo'shni odobi ustida borishi lozim. Ammo, bir-ikki martaba uzrli sabablari bo'laturib mahal-la-ko'yga aralashmagan kishini yomon otliqqa chiqarmas-lik kerak. YAny bir masala. Mahalla-ko'ylarda yashovchilar tez orada qo'ni-qo'shnichilikni tiklab, ahil vainoq bo'lib ketishadi-yu, ko'p qavatli binolarda hammavak/g ham shunday bo'lavermaydi. Bir-ikki, hatto undan ko'proq yilgacha. ba'zan umrbod bir-birlari bilan qo-vusha olmay, qo'ni-qo'shnichilikni o'rnatolmay yurishadi.'Ana gsunday vaqtlarda ham domkomlar aqli rasolikbilan psh yuritishlari, mahalla-ko'y, qo'ni-qo'shnilarnibir-birlarini tanishuvlari, yaxshiroq tushunib olish-lari va ahdlashuvlariga bosh-qosh bo'lsalar chakki bo'lmasdi. Xullas, qo'ni-qo'shnichilik har bir kishinpngo'ziga, topqirligiga, o'zining ibrat namunasi va hoka-zo-hokazolarga bog'liq. «Qars ikki qo'ldan chiqadi» deganlaridek, qo'shniig qo'shilmasa sen uki qo'shpb -ol,qo'shning aralashmasa birinchi bo'lib sen aralash, uni o'z bag'ringga ol! Qo'ni-qo'shnilarnpng ahilligp, inoqligi, birodarlaxiuvi juda katta ijtimoiy va hayotiy,axloqiy ahamiyatga ega. 'Xususan, yuqorida ta'kidlabo'tilganidek, yoshlar tarbiyasi va-kamolotida, kishilar o'rtasidagi do'stlik- hamda birodarlikni mustahkam-lashda, oqibat va odamiylik tantanasida mahalla-ko'ychilik hamda qo'ni-qo'shnichilikning qay darajada bo'lishi muhim ahamiyat kasb etishi o'z-o'zidan ayon.Shu o'rinda kishilarning ma'naviy o'suvi, o'zarobirodarlashuvi, ular o'rtasidagi do'stlik munosabatlarining mustahkamlanishi kabilar bilan bog'liq bo'l- gan yana bir muammogaqisqacha to'xtalib o'tishni o'rin-li, deb bilamiz Bu qo'ni-qo'shnini jamoa qilib ushlabturuvchi gap-gashtakdir. Insonlar hamisha bir-biriga intiladi. Bu — tabiiy. To'gri, oa'zi joylarda, shujumladan, ko'p xonadoili uylarda bir-birlarini ta-kishilar, oshna-og'aynilar, fikran yaqin yoxudbir sohada ishlovchi xodimlar o'zaro kelishib olib,-gashtaklar tashkil qilganlar. Har qanday dabdabadan spirtli ichimliklardan holi, o'z oldiga faqat ', shirin suhbat qurish, muammolar yuzasi-dan bahslar qilish kabi aniq va ravshan maqsadlarni fqo'ygan bunday davralar ko'p. Qo'ni-qo'shnilarning bun-day gap-gashtaklarida bo'lganingda uning ishgirokchilari xalqaro ahvolning dolzarb masalalari bilanfikr olishuvlari, o'zlarining kasb-korlaridagi yutuqva kamchiliklarni muhokama qilishlari, adabiyot vasan'at yangiliklaridan bir-birlarini xabardor etish-lari, xullas, har bir uchrashuvning aniq maqsadlargayo'naltirganliklarini. ko'rib xursand bo'lasan kishi.
Ammo, mahalla va ko'p qavatli uylardagi ayrim gap-gashtaklar qo'ni-qo'shnilarning sendan men o'taman aso-siga qurilgani, spirtli ichimliklarga zo'r berib, o'ti-rishni katta bazmga aylantirib yuborilgani umumiyishimizga, kishilar kayfiyatiga, hatto katta-kichiklartarbiyasiga salbiy ta'sir etayotganidan ko'z yumib bo'l-maydi. Qo'ni-qo'shni ayollar o'rtasidagi gap-gashtaklar ha-qida ikki og'iz so'z aytmoqchimiz. Ba'zi ko'p xonadonliuylarda, mahallalarda qo'ni-qo'shni,. qavmi-qarindoshayollar o'rtasida tashkil etilgan gap-gashtakni qo'llab-quvvatlash zarur. Bu yangi an'ana bo'lib, qo'ni-qo'shni.xotinlar o'rtasida gap-gashtak tashkil qilishning, biz-yaing fikrimizcha, muhim ahamiyati bor. Bu, birinchidan,ayollarimizning ishdan keyin yoxud dam.olish kunlarishanba-yakshanbada ham ro'zg'or yshlari yoki boshqa ro'z-g'or «ikir-chikir»lari bilan o'ralashib qolishlariga xotima berib, bir-birlari bilan fikr almashishlari-ga, birgalikda teatr yoki kinofilmni tomosha qilish-lariga olib kelsa, ikkinchidan, qo'ni-qo'shnilar o'rtasidagi aloqalarni mustahkamlaydi, bir-birlariniyanada yaxshi bilib olish, yaxshi-yomon, issiq-sovuq kun-larida xabardor bo'lishni ta'minlaydi, uchinchidan esa, bolalar tarbiyasi usgida birgalikda bosh qotirishga olib keladi. Biz Toshkent Davlat madaniyat instituti madaniy-oqartuv kulliyoti uslubiyatchi — tashkilotchi bo'limining kunduzgi II—IV, sirtqi II kurs talabalari, shu-ningdek, shu insti^utning Namangan filiali uslubiyat-,chi — tashkilotchi II kurs talabalari o'rtasida «Qo'ni-qo'shnichilik udumi, odati haqida siz nima deysiz?»,«Hozirgi zamon qo'ni-qo'shnichiligini qanday tushuna-siz?» mavzuida ham sovdologik tadqiqotlar o'tkazdik.Quyida talabalar bergan javoblardan ayrim namunalar keltiramiz:
«...Men kishilar o'rtasida qo'ni-qo'shnichilik munosabatlarida kishilarning yuksak insoniy fazilatlariyarq etib aks etadi deb bilaman. Mana bir misol. Far-g'ona viloyatining Buvayda tumanida yashaymiz. Bizning Orifjon aka degan qo'shnimiz bor. U kishining uchtaqizi, to'rtta o'g'di bor. Bular juda yaxshi kishilar bo'-lib, bizga doimo hamdard, hamfikr hamsoyalardir.
Bir-birimizkikida qiyinchilik-mushkulchilik bo'lsajonu dilimiz bilan yordam beramiz. Orif aka oddiykolxozchi bo'lsa ham juda kamtarin, mehnatsevar kishi.
Agar birorta qo'ni-qo'shni ko'mak so'rasa qo'lidan kel-ganicha yordam berib, odamlarni xursand qiladi. Qo'sh-nisyning kuchi yetmaydigan, qiynalib qiladigan ishitug'ilib qolsa darrov yordam qo'lini cho'zishga shoshila-dilar. Men u kishining qo'ni-qo'shnilar borasidagi bun-chalik kuyinchakliklari, fidoyiliklarini ko'rib turib,
xalqimizning «YAqindagi qo'shningga suyan, yiroqdagiqarindoshdan ne foyda» degan hikmati naqadar to'g'riva dono fikr ekanligiga qoyil qolaman». (Jo'ra Ab-
duqahhor, 3-kurs).«Men hayotimda biron-bir oilani ko'rmadimki, qo'shnisiz bo'lsin. Inson borki, albatta, uning qo'shnisi,mahalla-ko'yi bo'ladi. Xalqimizda.' «Uy olma — qo'shniol» degan dono maqol bor, haqiqatan ham shunday.
CHunki uy olsangu qo'shning bo'lmasa, bu quruq sahroga o'xshaydi. Yeki uy olsangu qo'shning yomon bo'lsa, do'zax-ning o'zginasi. Odamning yaxshi kuniga ham, yomon kuni-ga ham qo'shni kor keladi. Mana, bizning oilamizni olib ko'raylik. SHunday qo'shnimiz borligidan ota-onam ham, aka-ukalarim ham, shaxsan o'zim ham faxr-lanamiz. CHunki biz shunchalik ahil, inoqmizki, bittamayiz topsak birga baham ko'ramiz, desam mubolag'aqilmagan bo'laman. Biz oilamiz bilan uzoq muddatgasafarga chiqadigan bo'lsak, hovlimizni shunday ochiq qoldiraveramiz. Qo'ni-qo'shnilarimiz uyimizni Ko'ri lash uyoqda tursin,. qo'ylar bilansigirlarimizga hagqarashadi, suvdan, yem-xashakdan xabar olishadi, sutini'sog'ib, qatiq qilishadi... Yoki biron-bir ma'raka oramizda seniki-meniki degan ran, hammasi o'rtada. YAqinda qiziq bir voqea bo'ldi.
Bir ma'rakaga qo'y so'yadigan bo'lib qoldik. Qo'yimiz-oriq ekan,dadam nima qilishini bilmay o'ylanib tur-edilar, qo'shnimiz chyqib qoldilar-da, ran nimada ekanligini bilib, darrov uylariga chiqib ketdilar.... o'zlarining semizroq qo'ylarini yetaklab chiq-dilar! Ular shunday qilganda, biz ham qo'l qovushtirib qarab turarmidik. Dadam ham, onam ham, umumanbutun oilamiz bilan ham ana shunday yaxshi qo'shnimiz-ga munosib bo'lishga, qo'ni-qo'shnichilikni o'rniga qo'yish-ga harakat qilamiz. YAna bir voqea hech esimdan chiqmaydi. Men institutga kirib,1' uyga qaytdim. SHundamen emas, qo'shnimiz o'z farzandi kirgandek xursandbo'ldilarki, asti qo'yavering. SHundoq oq ko'ngil. fido-yi, sahovatli, muruvvatli qo'shnini unutib yoki uniozgina bo'lsa ham ranjitib bo'ladimi? Aslo, aksinchaunga josingni fido qilsang arziydi». (Abdimo'minov
Xolmo'min, Sirdaryo viloyatining Boyovut tumayai, IIIkurs talabasi.)
Studentlar tomonidan sosiologix anketa savolla-riga berilgan javoblar orasida ushbu misol (uni. R. A.ismli II kurs talabasi yozgan) juda xarakterli bo'lib, yaxshi-yomon qo'ni-qo'shnichilikning yoshlar tarbiyasidaqanchalik katta rol o'ynashi, umuman ta'lim-tarbiya-viy ishlarda tutgan o'rnini anglashda muhim ahamiyatga ega: «...Bizdan, bular -yoshlar-ku, demasdan qo'ni-qo'sh-nilar, mahalla-ko'ychilik odatlari haqidagi fikri-mizni so'rashlari mrni hayajonga soldi. Hammada bo'lganidek, bizning ham yon qo'shnimiz bor. Uning ayrimsiliqlarini aytsam, yaxshi-yomonligi haqida o'zingiz hukm chiqarib olarsizlar. Avvalo, qo'shnimiz o'ta xasis,yurak kishi. Birovning qilgan ishini ko'ra olmay-di, o'zi esa o'zgaga yaxshilikni ravo ko'rmaydi. Bir kishining ikkinchi kishiga yaxshilik qilganini ko'rsa,j.-i-ichidan kuyunadi, eziladi. Aksincha, qo'ni-qo'shnilarbir-birlari bilan yomon munosabatda bo'lishsa, janjallashishsa rohatlanadi... SHuning uchun ham hammaqo'shnimizdan bezor, yuzini ko'rmasak, so'zini eshitmasak deydi. Ung'mgg bir qilig'ini aytay. Har kuni derazasi oldida o'ltirib olib, o'tgan-ketganlarni qargab, ular sha'niga yomon gaplar aytgani-aytgan. Tili- dan zahar tomadi. Aft-angori ham ilonday sovuq. Men ta'rif qilayotgan qo'shnimiz ayol. Qo'shnimizning kim-ligini yana bir qilig'idan ham bilib olish mumkin.Uning bitta o'g'li bor, uni bir necha bor uylantirdi.
Shu qaynonaning qahri, zaharli tili, qarg'ishlari,hatto urib-so'kishlaridan kelin bo'lib tushgan borki,bir-ikki oyga ham chidolmay qochib ketadi.
Hozir yangi olgan kelini ham, o'g'li ham qo'shnimizbilan yuz ko'rishmas bo'lib ketishgan. Xullas, shu qo'sh-nimiz yomon ran eshshsa, qayta tug'ilganday shodlanib
ketadi, bordi-yu, yaxshi ran bo'lib qolsa, o'sha z.ahotikasallanib qoladi. Men' bunday qo'shnini hech kimgaravo ko'rmayman». Xalqda: «To'ng'izning qo'shnisi bo'l-mas», «Hatto mozorda ham yomon qo'shni bilan yonma-yoiqo'yma» degan maqollar uchraydi. SHuning o'zidan hamxalqda yomon qo'ni-qo'shni naqadar qoralanganligini
bilib olish qiyin emas.«...Men Samarqand oblastining Qo'shrabot tumani-da tug'ilganman. Hozir Toshk.yent davlat madaniyat oliy-gohining madaniy-ma'rifiy fakulteti uslubchi-tash-gruppasida o'qiyman. Ko'pchilik kursdosh do'stlarim kabi men ham ota-onamga xat yozsam birinchiqo'shnimiz Nazar aka nomiga yo'llayman, uninghal-ahvoli, sihat-salomatligini so'rayman. Buning sa-babi bor albatta. Chunki Nazar aka yaxshi, odob-xulqdainsofli, tanti kishi bo'lishi bilan birga, juda yaxshiqo'shni ham. Xalqimizning qo'ni-qo'shnichilik borasidagi udumlari hamda odobi shu kishida jamlangan desam,qilmayman. Doimo qo'shnilar manfaatini o'z man-ustun qo'yadilar. Nazar akaning qanchalik bizga yaqin, qadrdon bo'lib qolganlarini, shaxsan mengo'yoki otamday, farzandlari (bu qo'shnimizningo'g'li, bir qizi bor) — aka-uka, opa-singilga aylanib ketganligini musofirchilikda yashab, o'qib yurgan shu kunlarda yanada chuqurroq his qilmoqdaman. Ha, buyon qo'shnimiz haqida har qancha maqtovli gaplarni ayt-arziydi. Bir misol: YAqinda bizning hovlimizda kechasi yong'in chiqibdi. Bu yong'inni o'z vaqtida qo'shni-payqab qolib, o'g'illari bilan yordam bermaganla-, bilmadim nima bo'lardi. Qo'shnimiz hayoti xavf
ostida qolib bo'lsa ham bu baxtsizlikdan bizni saq-lab qoldilar. Ug'illari ham otalariga o'xshab fidoyi-lik ko'rsatishibdi. Uydan shu satrlar bidilgan xatni olib o'qir ekanman, qalbimdan yon qo'shnimiz Nazar aka va uning o'g'il-qizlariganisbatan mehr-muhaooatimyanada oshib ketdi!» (S. Quvondiqov, III kurs).
«...Yen qo'shni borasida so'z borar ekan, men ham qo'shhaqida so'zlab berishni istardim. Biz Naman-gan viloyatining YAngiqo'rg'on tumanidagi Qarl Marks kolxozining «YUmaloq tepa» ko'chasida yashaymiz. Ota-onam hozir pensiyadalar. YAqiida dadam og'ir kasallik-ka chalinib uzoq vaqt yotib soldilar Opalarim uzoqqa
tushishgan, bola-chaqali. Akam Namanganda nshlaydi.SHunday bir paytda bu yon qo'shvilarpmiz ota-onamni joniga aro kirishdi. Men bu qo'shnilarimiz bilan ilgari ham faxrlanib, ularping bizga, ayniqsa ota- onamga nisbatan ko'rsatayotgan ramxo'rliklari, mehri- bonliklari, qisqasi, qo'ni-qo'shnichilik udumi va odobini o'z o'rniga qo'yish.laridan qoyil qolib, tan berar-dim. Yaxshi, ibratli qo'shni bo'lsa giularchalik bo'lar-da, ortiq bo'lmas deb yurardim. Yakinda dadam hayotdan ko'z yumdilar. Ana shunda ko'shnimizg'ing qanchalik yaxshikishilar ekanligiga yana bir bor qoyil qolib, o'z ota-onamday sevib qoldim. Qo'shnimiz uchun go'yo o'z kishilari, ya'ni ota-onalari olamdan ko'z yumishganday edi.. Qor-yomg'ir yog'ib. turganiga qaramay yelib-yugurib yumushbajarishar, charchash, horish nimalpgini bilishmas, uzoq-yaqindan kelgan qarindosh-urug'larimiz," tanish-bilishlarimizga g'amxo'rlik ko'rsatishar, uylaridanjoy hozirlab, ularning oziq-ovqatlaridan xabar olishar, qo'noq berishardi. Ularning bu xatti-harakatlDriva bizga qo'rsatayotgan g'amxo'rliklarini ko'rib dunyoda-gi eng baxtli odam yaxshi, oqibatli qo'shnisi bor kishi„dunyodagi eng baxtsiz kishi, yomon qo'shnisi bo'lgaj, degan xulosaga keldim. Ha, har qanday kishi—u kim, olimmi yo ishchimi, arbobmi, yo kolxozchi, bundan qagiy nazar, yaxshi qo'shnisi bo'lsa, ular-birlarini tushunishib, o'zaro hurmat va sadoqatda yashasa, unday kishilar hayoti tinch-osoyishta, umr- lari boqiy bo'lishi turgan gap». (Oybek Turg'unov.)bu fikrga to'la qo'shdlamiz. Bunday misollardan yana ko'plab keltirish mumkin.SHuni alohida qayd qilish kerakki, qo'shni, qo'shni-chilik, mahalladosh tushunchalarning ma'nosi juda ham kengayib ketdi! Darxadqat, xozirgi kunda u nihoyatdachuqur ijtimoiy ma'no kasb etib, qishloq bilan qish-, shahar bilan shahar, mamlakatlar bilan mamlakatlar o'rtasida chinakam qo'ni-qo'shnichilik yuzaga kel-diki, uning oqibat-natijalari — o'zaro yordam, isti-odiy hamda siyosiy bir-birini 'qo'llab-quvvatlash,xalqlar tinchligi va mustaqilligini saqlab turishlikdarajasiga ko'tarildi. Bu masalaning sosial, ijti-moiy tomoni. Muayyan kishilar o'rtasidagi qo'ni-qo'sh-nichilik munosabatlariga kelganda ham shuny aytiskerakki, uning ham ma'nosi kengayib, xilma-xil qirralari paydo bo'ldi va bo'lmoqda. Bizning davrimizgakelib qo'ni-qo'shnichilik, yuqorida aytib o'tilganidek, uzaro tenglik, beg'araz hamkorlik, bir-biriga ko'maklashish, u yoki bu masalani hamkorlikda hal qilish,shuningdek, tom ma'noda baynalminal xarakter kasbetdi. Bunga jumhuriyatimiz istiqlolni qo'lga kiri-
tib, mustaqil bo'lgach, qo'shni mamlakatlar, bilan boshlangan qo'ni-qo'shnichilik misol bo'la oladi.Shunday qilib, qo'shni bilan qo'shni, mahalla bilanz .mahalla, qishloq bilan qishloq ahil, shahar bilai shahar, mamlakatlar bilan mamlakat kishilari tinch-totuv v'a birodarona yashashlari, qo'ni-qo'shnichilik qilishlari, bir-birlariga madadkor va yaxshi-yomon kun-larida yelkadosh bo'lishlarita'minlangan hozirgi za-monda xoh mahalla-ko'yda, xoh ko'p qavatli uylardaibratli qo'ni-qo'shnichilik bilan birga o'zgacha ahvol-lar ham mavjudki, bu o'rinda ularning ba'zi bir tomonlariga to'xtalib o'tamiz. Ba'zi joylarda, haf-talab, hatto oy-yillab yashasalar-da, bir-birlarininghol-ahvolidan xabardor bo'lish u yoqda tursin, bir-birlarini mutlaqo bilmaydigan va tanimaydiganlar,qo'ny-qo'shnichilikning oldi-berdisini «bu eskilik sar-^iti» deb qarovchilar ham borligi sir emas-ku, axir.Oramizda yashab turib, mahalla ishlarida qatnashishnio'zi uchun or deb biluvchi, mahalla-ko'y yig'ilishlarigaishtirok etishdan bosh tovlovchi kishilar yo'q deysizmi? Bor, albatta.
«a..Men Markaz — 6 da, shahrimizning ko'rkiga ko'rk,husn qo'shib turgan «dom»da olti yildan buyonkelaman,— deydi toshkentlik bir otaxon.— Uyda barcha qulayliklar bor. Qulayliklar borlikka bor-a,bir narsa yo'q, u ham bo'lsa qo'ni-qo'shnichilikdir.
Da, qo'shnim kim, qaerda ishlaydi, bilmayman. Ertalabishga jo'nab ketganligini, ishdan qaytib kelganinieshigiga o'rnatgan zanjiridan bilib qolamiz. Ha, kulgili bo'lsa ham aytay. Ertalab zanjir «shirq».etadi. SHunda kampirim: «Qo'shnilarimiz ishga jo'na-di», deydi. Qechqurun ham eshik zanjiri «shirq» etib qoladi. SHunda men kampirimga qarab: «Qo'shnilari-miz ishdan qaytishdi», deb qo'yaman. SHanba, yakshanba.kunlari esa eshik jonivorning zanjiri «shiriq»lamaydi. Demak, qo'shnnm uyning ichiga qamalib oladi.Mayli, shanba-yakshanba kunlari uyida dam olish uningshaxsiy ishi. Ammo mahalla-ko'y, qo'ni-qo'shnilarga hech-bir qo'shilmaydigan, shu uyda yashayotganligi zanjir- gning shiqirlashidan bilinadigan kishilarga hayronyo'laman. YAqinda boshqa bir ko'shnimnikida sovuq ma'-raka bo'ldi. 97 yoshga kirgan otaxon olamdan o'tdilar.
Qo'pchilik ostona oldida bu tabarruk zotning izzat-ikromini joyiga qo'yib turishdi. Ammo u qo'shni u yoq-dan-bu yoqqa uch-to'rt marta o'tdi. Na hol-ahvol so'radig
na salom berdi. Bunday kishilar boshlariga issiq-so-vuq ma'raka tushganda nima qilisharkin-a?»Keksa otaxonning bu so'zlarini tinglar ekanman,o'yga botaman. Darvoqe, biron-bir sabab bilan boshqatomonga ko'chib ketgan qo'shnisini yo'qlamasdan turib,to'y-tomoshasini boshlamaydigan, issiq-sovuq ma'rakamarosimlarda bir-birlarini doimo yo'qlab turadigan, shuningdek, boshqa-boshqa joylarda yashasalar-da, baribir bir-birlaridan vaqt-bevaqt xabardor bo'lib-yashaydigan qo'ni-qo'shnilar bor-u, shundoqqina bir joy-da, bir «dom»da yashab turib yon qo'shnisini tanimaydigan, bilmaydigan kimsalar, ham topilib qoladi. Bu-ning boisi nimada? Nega mahalla-ko'yga aralashmaydi-gan, ma'raka-yig'inlarida ishtirok etmaydigan, qat-nashishni o'ziga or-nomus deb biladigan ayrim kishi-larga tanbeh berib qo'yish mumkin emas? Nohiya, shaharhokimiyati qoshidagi mahalla bilan shug'ullanuvchi komissiya a'zolari, JEKlar, mahalla- komitetlari va boshqa joylardagi tashkilotlar rahbarlari bu ishgaaralashishsa, bosh-qosh bo'lishsa bo'lmaydimi?Fikrimizcha, joylarda boshlangan mahalla, kvartal bayramlarini muntazam o'tkazib turish bilan bir-ga dam olish yoxud bayram kunlari qo'shnilar, qo'ni-qo'shnichilik bilan bog'liq «Yen qo'shnim — jon qo'shnim», «Hovli olma — qo'shni ol» mavzuida qiziqarli.kechalar, qo'shni tanish, kvartal, ko'cha bayramlari kabio'ziga xos an'anaviy bayramlarni muntazam ravishda o'tkazib turish ham yaxshi natijalar berishi tabiiydir.Bunda joylardagi madaniy-ma'rifiy muassasalarning xodimlari tashabbusni qo'lga olishsa ayni muddao bo'lur edi! Bunday bayramlarda yozuvchilar, shoirlar, san'atkorlar hamda urush vd mednat faxriylary atnashishsa nur ustiga nur. Qo'ni-qo'shnichilik aloqalari va muammolariga bag'ishlab o'tkaziladigai tadbirlarning katta siyosiy tarbiyaviy ahamiyati bor bo'-lib, kishilarning bir-birlarini chuqurroq bilib olish- .lari, qo'ni-qo'shnichilik an'analarini yanada kuchayishiga, muitahkamlanishiga yordam berishi shubh.asizdir.SHu kunga qadar ko'pchilik oilalar istiqomat qilishi- ga mo'ljallab qurilgan ko'p qavatli binolarda yashovchilar orasida ana, shunday tadbirlarning o'tkazilmas iligini normal hol, deb bo'lmaydi, albatta.
«...Men oilam bilan Toshkentdagi «Markaz — 5» dayashayman,— deydi biz bilan suhbatda SH. A.— qo'shni-lardan buyurgan. Baraka topkurlar boshqa millat kipgilari, ya'ni rus, ukrain, koreys bo'lishiga qaramayajoyib odamlar. .Uzbek tilini bilishadi, dinimiz, e'tiqodlarimiz, udumlarimiz, odatlarimizni hurmatqilishadi. Ikki kun ko'rmay qolsam, darrov surishti-rishadi. Ularga o'zimizga ishonganday ishonib, xonamizni 10—15 kunga ham qarovsiz tashlab ketaveramiz.
Birovimiznikiga biron-bir kishi kelsa, darrov ham-mamizning aziz- mehmonimizga aylanadi-qoladi.YAqinda bir voqea bo'ldi. Men oilam bilan Namantandagi qarindosh-urug'larni ko'rgani ketgan edim, sa-marqandlik do'stimning yo'li Toshkentga tushib, bizdanolish uchun uyga kelibdi. Qo'shnilarimdan biri uni uyiga olib kirib, oldiga dasturxon yozib; mehmon qilgandan keyingina unga mening safarda ekanligim-BI aytibdi. Toshkentga qaytgach, do'stimdan xat oldim.Mana u xatida nimalar deb yozibdi:
«Aziz do'stim! Ushbu makgubni yozishga qo'shning Soysababchi bo'ldi, desam ishon. Ha, senga xat yozolmasdanturolmadim, Qalbim hech tinchlik bermagach, yozishga
ahd qildim. Seni dunyodagi eng baxtli kishi desa bo'- .ladi. Soz yon qo'shnilaring bor ekan. Ular dilkash, meh-. ribon, odamoxun, mehmondo'st, xushfe'l, iymonli kishi-
lar ekan. Rostini aytganda, kishi oiladan, ishdan o'zbaxtini topsa-'yu, yonma-yon yashovchi kishilardan toleibo'lmasa, bu katta fojea. CHunki oila tashvishlari, hayot
dardlari bilan o'rtoqlashish, farzandlar tarbiyasi vataqdiri masalasida maslahatlashish, yutuqlaringu g'am-anduhlaring bilan bahamlashishda yon qo'shningga tengkeladigani bo'lmaydi-da. Axir qo'ni-qo'shni senikigao'xshasa soz-a, ammo battol, ig'vogar, fisq-fujur, may-da ran, mijg'ov, loqayd, tanbal, to'qimtabiat bo'lsa bormi, xudo urdi deyaver,.. Xullasi kalom, sizlarnivd qo'ni-qo'shiichiliklarpngboraspda har qancha maqtovlgeso'z aytsa ham oz. Qo'shnisiniknga kelgan mehmonni o'zxonasiga taklif etish u yoqda- tursin, salomingga alik olib, keling, deyishga tili bormaydig'an kishilarniko'rganman. Shuning uchup ham qo'shningning ilgari hechbpr uchratmagan, tappmagan odamiga ko'rsatgan marhamatini ko'rkb, ssning sha'pingga aytgan iliq gaplari-ni eshitib qoyil qoldim».
Ha, men do'stimpnng qo'shnilarim hahidagi samimiyso'zlariga qo'shilaman. Ular bilan faxrlanaman!Ushbu kitob yozilishi jarayonida bizga kelgan xatlar izidan borib, joylardagi ayrim- qo'ni-qo'shnilarbilan tanishishga, ular bilan suhbatlar qurishga to'g'-ri keldi. Namangan viloyatinpng YAngiqo'rg'on tumanidagi Karl-Marks nomli sovxozning YUmaloq tepa ko'cha-sida bo'lganimizda goqorida nomi tilga olingan Oybek.Turg'unovning uyida bo'lib, uning onasi shaxsiy pepsnoner To'xtarxon To'ychiboeva va uning katta o'g'li injener Husanboy Turg'unovlar bilan uchrashdpk. To'xtarxon opaning xalq og'zaki ijody asarlari va xalq tarbiya usullari qrpun-qoidalarini juda bilag'on (biz bu opaxondan turli mavzularda, shu jumladan, so'n.i-
qo'shnichilik mavzuidagi o'nlab maqollar, afsonalar,,rivoyatlar yozib oldik) qo'shnisi haqida aytgan dil so'z-larini o'zaro hurmat, sadoqat va ahillik asosiga qurilgan qo'ni-qo'shnichilikning zarrin sahifalari, de-yish mumkin.
«Qo'shnimdan bir umrga minnatdorman,— deydiopa— Nega deysizmi? Shuning uchun minnatdormanki,ular borimda ham, yo'g'imda ham birday turishadi, muomalalarini. hech o'zgartirishmaydi. To'yimda ham, azam-da ham bosh-qosh. «Qo'shni taom» kanda qilishmaydi.Qars ikki qo'lday chiqadi, biz ham qarab turmaymiz.Qozonimizda nimaiki qaynasa birgalikda baham ko'ramiz. Qizlar yiroqqa tushgan, o'g'lim ham uzoqda ish-' laydi, boshqasi student... Otalari bilan ko'pincha bo-zor-o'charga borolmay qolamiz. Shunda yana yon qo'shnim’kor keladi. Bozorimizni qilib 'beradn, hatto to’kin-tikinda ham, qo'y-mollarga qarashda ham ko'maklashganpaytlarp ko'p bo'lgan. YAqinda cholim og'ir kasalga cha~linib, ko'rpa-to'shakda yotib qoldilar. _Ana o'shanda,umringdan baraka topkur, qo'shnilarimni bir ko'rsangiz edi. Issiq-sovug'imizdan vaqt-bevaqt xabardor bo'-lib turishlari u yoqda tursin, dori topish, bemornilarvarish qilish, o'rin-ko'rpasini sozlashga yordam be-rishdi. «Do'sting boshingga mushkul tushganda sinaladi»,— degan ran bor. Uzingiz ayting, eng og'ir payt-larda bizning yonimizga kirib, bizga hamdard, madadkor bo'lgan qo'shnimnyng bunday yaxshiliklarini esdanchiqarib bo'ladimi, axir».
Qishloq-shaharlarda bo'lganimizda bunday oqibat-li mahalladoshlik, qo'ni-qo'shnichilikni, har qandaymaqtovlarga sazovor, o'rgansa arzigulik qo'ni-qo'shni--
larni ko'plab uchratdik. Ular o'rgasidagi munosabatlar, aloqa va ahillik katta-kichiklar uchun ibratliaxloq-odob, ta'lim-tarbiyaning koni, deyish mumkin.Menga insoniy munosabatlar orasida eng yuqori pog'onalardan birini egalloychi qo'ni-qo'shnichilikkaisnod keltiruvchi yana bir voqeani aytib berishdi.Qishloqlardan birida bir qo'ni-qo'shnilar bo'lib, o'rtalaridagi qo'ni-qo'shnichilikning fojeasi shunda ekan-ki, ular bir-birlarini mutlaqo ko'risholmas, birining yutug'idan ikkinchisi azoblanar, payt poylab bir-birining payini qirqishning harakatida bo'lisharkan. Birovi televizor olsa, yon qo'shnisi «sendan mening qae-rim kam», qabilida ish tutib, ranglisini olarkan,birovi tomning tepasini shiferlatgan ekan, qolgani«sendan men orqada qolamanmi» deb tuppa-tuzuk shiferli tomini buzib, tunukalatibdi. Xullas, birovivelosiped olsa, iykinchisi motosikl olibdi. Shu kunlarda qo'shnilaridan birovi «Jiguli» yengil mashinasi olgan ekan, ikkinchisi bor-yo'g'ini sotib GAZ —24 mashinasini olmoqchi bo'lib yurganmish. «Shu mashi-nani olib, uning ko'zlarini o'ynatmasam, otimni boshqa qo'yaman», deydi... To'g'ri, qo'ni-qo'shnilarning o'zlariishlab topgan pullariga nima xarid qilishlari ular-ning ishi. Ammo, o'zingiz o'ylab ko'ring. Bu qo'ni-qo'shnilarning bunday yo'l tutishlari inson degan tabarruknomga isnoddan boshqa narsa emas. Orangda shundaykishilar borligidan uyalasan kishi. chunki, qayerda hasad, ichqoralik, ko'rolmaslik, fisq-fujur, bir-bi-riga qasdma-qasd kimo'zarga o'tildimi, yaxshilikka olibkelmaydi, kishini halol yo'ldan chiqarib, nopok yo'lga solib qo'yadi.
Zamonamiz insonlar o'rtasidagi qo'ni-qo'shnichilik- ning xilma-xil shakllarini, munosabatlarini kelti-rib chiqardi, ayni choqda uning xilma-xil muammolar paydo bo'lmoqda.
SHu jihatdan, mahalla-ko'ylardagi qo'ni-qo'shnichi-lik bilan ko'p qavatli uylarda yashovchilar o'rtasidagi qo'ni-qo'shnichilikni birga qo'yib bo'lmaydi. Bu ikkitushunchaning o'z tomonlari, muammolari bor. Bundayana qo'ii-qo'shnichilikni har bnr xalqning urf-odati, rasm-rusumlari, an'analari, milliy tarbiya usullari, milliy 'xarakteri bilan birgalikda, ularni chuqurhurmat qilgan, qay sharoitda, qaerda istiqomat qili-shi bilan bog'liq holda baholashimiz lozim. Ammo, inson kim bo'lmasin, qaerda yashamasin, qaysi sohadava qay lavozlmda ishlamasin, olimmi yo ishchi, rahbar-mi yo xizmatchi, baribir insonligicha qolishi, o'zining odamnylpk burchini bajarmog'i lozpm.Maxalladosh, qo'ni-qo'shnichilik, uning katta-kichpk-ning axlosiy tarbiyasida tuchgan o'rni borasida so'z borar ekan, tabarruk Islomdagi, shu jumladan, Hadisi.sharyfda aytilgan purmano yo'l-yo'riq, ko'rsatmalar-hamma yodda tutmog'i va ularga amal qilmog'i ham qarz, ham farzdir.Qo'shnilaringiz sizni yaxshi odam deyishayotgan bo'l-, demak, Siz yaxshisiz. Agar ular Sizni yomonodambo'lsa, demak, siz yomon odamdirsiz».1 Yana;«Qo'shni bilan yaxshn aloqada bo'linglar». «Ikki Kli- mina tangri qiyomat kuni rahmat nazari bilan bok-:, 1. Qarindosh-urug'idan uzilib ketgan kishiga. 2. Yemon qo'shniga».
Qo'shnilar yaxshi va yomonga ajralar ekan, demak, yax-hamnsha shirin chil bilan bir-birini oklab,duo qilib, zafarlaridan, shodliqlaridan quvoyaib yashasa, yemon qo'shnining tili qarg'ishda, dili qora kun sh-lashda bo'ladi. Zero, inson faqat uyda yo qo'shnilar bi-lan aloqadagnna emas, balki hamma joyda o'z odob-axloqi, qilgan ishiga ko'ra yo olqish olib, yoxud qarg'nshga.uchrab yashaydi. Xalq esa topib aytgan. «Olqish olgan.omondir, qarg'ish olga,n yomondir».
Savol va topshiriqlar.
1.Yon qo’shni –jon qo’shni haqida gapirib bering
2.Qo’ni-qo’shnichilik odobiga misol keltiring
3. Qo’ni-qo’shnichilik o’rtasidagi munosabatlarda nimalarga e’tibor berish lozim.