Махсус қисм б и р и н ч и б ў л и м шахсга қарши жиноятлар I боб. ҲАётга қарши жиноятлар 97 м о д д а. Қасддан одам ўлдириш

Муомала – бу:
¨ Марказий банк муомалага чиқарган банкнот ва танга­лар Ўзбекистон Республикасининг бутун ҳудудида тўловларнинг барча турларида ёзилган қиймати бўйича қабул қилиниши, шу­нингдек, ҳисоб вараққа, омонатга ўтказиш ва жўнатма сифатида ўтказиш учун қабул қилиниши мажбурийлигидир;
¨ банкнот ва тангалар Ўзбекистон Республикасининг бу­тун ҳу­дудида тўловларнинг барча турларида ёзилган қиймати бўйича қабул қилиниши, шунингдек, ҳисобвараққа, омонатга ўтказиш ва жўнатма сифатида ўтказиш учун қабул қилинади^[134];
¨ қимматли қоғозлар – ўз эмитентлари томонидан қону­ний ва ҳақиқий мажбурият сифатида қабул қилинади.
Ўтказиш мақсадида муомалада бўлмаган (масалан, СССР пул­лари ёки тугатилган акционерлик жамияти акциялари), банк би­летлари (банкнотлар), металл тангалар, акциз маркалар, шунин­гдек, қимматли қоғозлар ёхуд чет эл валютаси ёки чет эл валюта­сидаги қимматли қоғозлар ясаш ё уларни ўтказиш ЖК 176-мод­даси бўйича жиноий жавобгарликни келтириб чиқармайди, са­баби улар республика иқтисодиётига ва солиқ тизимига зарар ет­казмайди. Муомалада бўлмаган пул бирликларини ўтказиш мақсадида ясаган ва алдов йўли билан бундан манфаат кўрган шахс­ларнинг ҳаракатлари ЖК 168-моддаси билан фирибгарлик сифа­тида квалификация қилиниши мумкин.
6. Пул-буюм лотерея билетлари ва бошқа ҳужжатларни ишлаб чиқариш, қалбакилаштириш ёки уларни ўтказиш ЖК 176-моддаси билан жавобгарликни юзага келтирмайди. Пул-буюм лотерея би­летлари ва бошқа ҳужжатларни қалбакилаштириш ёки уларни ўтказганлик учун ЖК 168-моддаси бўйича жавобгарликка торти­лиши керак.
7. “Агар қалбакилиги айбдорга аён бўлган валюта қимматлик­лари кўринишидаги, пул муомаласида қўлланишини истисно қи­ладиган даражада ҳақиқийсига рўй-рост ўхшамайдиган купюра­лар ўтказилган бўлса, шунингдек, айбдорда жабрланувчини қўпол равишда алдаш нияти бўлганлигидан гувоҳлик берувчи бошқа ҳолатлар мавжуд бўлса бундай қилмиш Жиноят кодекси 176-мод­дасининг тегишли қисми бўйича квалификация қилиниб, Жиноят кодексининг 168-моддаси (фирибгарлик) билан қўшимча квали­фикация қилиш талаб қилинмайди. Қалбаки пул ёки қимматли қоғозларни олган шахснинг қилмиши эса валюта қимматликла­рини қонунга хилоф равишда олишга суиқасд сифатида квалифи­кация қилиниши лозим”^[135].
Қалбаки билетлар ёки қимматли қоғозлар ясаш (сохта пул ясаш) деганда, мазкур нарсаларни тўла ясаш ёхуд ҳақиқий қоғоз пуллар ёки қимматли қоғозларга қисман ўзгартиришлар киритиш (шу нар­саларнинг рақамларини ёки бошқа зарурий қисмларини ўзгартириш) тушунилади. Ясаш усуллари ҳар хил бўлиши мум­кин. Бу фотосу­ратлар, компьютер техникасидан фойдаланиш, чи­зиш, матбаа йўли билан пул ёки қимматли қоғозларни босма усулда чиқариш ва ҳо­казолар бўлиши мумкин. Жиноятни квалифи­кация қилиш учун уни со­дир этиш усулларининг аҳамияти йўқ. Бироқ қалбаки пул ёки қим­матли қоғозларнинг барча ўлчамлари, зарурий белгилари, яъни рек­визитлари ҳақиқийсига чиндан ҳам ўхшаш бўлиши жиноятни ква­лификация қилишнинг зарурий шарти ҳисобланади. Акс ҳолда, айб­дорнинг ҳаракатларини кўриб чиқилаётган модда бўйича ҳуқуқий баҳолаш мумкин эмас. Масалан, шахс­нинг журналдан янги пулнинг намуна нусхаларини қирқиб олиб, уларни ёпиштириб сотишга уринишини, қалбаки пул ясаш ёки уларни ўтказиш деб бўлмайди. Бундай қил­миш муайян шароитда фирибгарлик деб баҳоланиши мумкин. Чунки бундай пуллар муомалада бўла олмайди ва давлатнинг пул кредит тизими асос­ларига путур етказмайди. Шу муносабат билан қўпол равишда ёпиштирилган баҳоли, ёзувли, қўлда ясалган, тасвири бир-бирига мувофиқ келмаган купюралар, яъни муомаладаги миллий ёки хо­рижий пул бирлиги билан амалий ўхшашликка эга бўлмаган ку­пюралар жиноят предмети бўла олмайди.
Айбдор валюта қийматликларига қалбакилигини билмасдан эгалик қилган бўлса, унинг ҳаракатлари валюта қимматликларини қонунга хилоф равишда олиш ёки ўтказиш (ЖК 177-моддаси)га суиқасд қилиш деб баҳоланмайди. Қалбаки валюта қимматликла­рини сотиб олган, бироқ уларнинг қалбакилигини билмаган ҳолда уларни сотган шахснинг ҳаракатлари қонунга хилоф равишда ва­люта қимматликларини сотиш деб баҳоланмайди. Бундай ҳол­ларда, шахс уларнинг қалбакилигини била туриб, яъни тўғри қасд билан сотишга ҳаракат қилганида, унинг қилмиши жавобгар­ликни келтириб чиқаради.
8.Объектив томондан жиноят:
¨ ўтказиш мақсадида қалбаки банк билетлари (банкнот­лар), ме­талл тангалар, акциз маркалар, қимматли қоғозлар ёхуд чет эл валютаси ёки чет эл валютасидаги қимматли қоғозлар ясашда;
¨ уларни ўтказишда ифодаланади.
9. Пул бирликлари, акциз маркалари, қимматли қоғозларни тўла ёки қисман қалбакилаштириш (номиналини ўзгартириш, акциз марка ва қимматли қоғозларнинг реквизитларини ўзгартириш) мумкин. Қалбакилаштириш шакли ва миқдори ква­лификацияга таъсир этмайди, аммо жазо тайинлашда суд томони­дан инобатга олиниши мумкин.
Қалбаки пул ёки қимматли қоғозлар ясаш, агар уларни ўтказиш мақсади борлиги аниқланса, лоақал бир нусха ясалган пайт­дан эътиборан тугалланган жиноят ҳисобланади.
10. Қалбаки банк билетлари (банкнотлар), металл тангалар, акциз маркалар, шунингдек, қимматли қоғозлар ёхуд чет эл валю­таси ёки чет эл валютасидаги қимматли қоғозларни ўтказиш бу уларнинг турли ҳисоб-китоб операция (берилган товар ва кўрса­тилган хизмат учун ҳақ сифатида, айирбошлашда, қарз беришда, олди-сотдида ва бошқа)ларга жалб этилиши, уларни ҳақ эвазига ёки ҳақ эвазисиз учинчи шахсга бериш, яъни муомалага чиқа­ришдир. Айбдорнинг қалбаки пуллар ёки қимматли қоғозларга жисмоний, юридик шахслар ёки давлатга тегишли бўлган мулкни сотиб олишини жиноятнинг қалбаки предметларини ўтказиш деб ҳисоблаш лозим. Бундай ҳолларда, ўзганинг мулкини талон-тарож қилиш учун жавобгарлик белгиланган моддалар бўйича қўшимча квалификация қилиш та­лаб этилмайди.
11. Шарҳланаётган жиноятнинг қалбакилаштирилганлиги ол­диндан маълум бўлган предметларни кейинчалик ҳақиқатда ўтказиш учун олиш ЖК 176-моддасида кўзда тутилган жино­ятни содир этишга жиноий жазоланадиган тайёргарлик кўришни вужудга келтиради (ЖК 25-моддаси 2-қисми). Бир дона бўлса-да, қалбаки предмет қабул қилинган ёки ҳақиқий пул белгиси, акциз марка ёки қимматли қоғоз сифатида фойдаланилган вақтдан бош­лаб жиноят тугалланган ҳисобланади. Ўтказилган пайтида қал­бакилаштирувчи шахснинг алдови фош этилиши (башарти бу шахс уни тайёрлаш билан шуғулланмаган бўлса) жиноят содир этишга суииқасдни ташкил этади.
12. Қалбаки банк билетлари (банкнотлар), металл тангалар, ак­циз маркалар, шунингдек, қимматли қоғозлар ёхуд чет эл валю­таси ёки чет эл валютасидаги қимматли қоғозларни ўтказганлик учун жавобгарликка нафақат уларни ясаганлар, балки уларнинг қалбакилигини била туриб муомалага киритганлар ҳам (масалан, қалбаки пулга эга бўлган шахс, қалбаки пулларни ўтказувчи шахснинг жиноий шериклари, тасодифан пулга эга бўлиб, қалбакилигини билганидан сўнг уни ўтказишга ҳаракат қилган шахслар) жиноий жавобгарликка тортила­дилар.
13. Субъектив томондан жиноят фақат тўғри қасд билан содир эти­лади. Ўтказиш мақсадининг борлиги қалбаки пул ёки қимматли қоғозлар ясашнинг зарурий белгисидир.
Шахс қалбаки пул ёки қимматли қоғозларни ўтказиш мақсадида эмас, балки ўзи учун, масалан, ўз қобилияти, маҳоратини кўрсатиш ва ҳоказо учун ясаган ҳолларда унинг ҳаракатлари жиноий қилмиш ҳисобланмайди.
14. Қалбаки банк билетлари (банкнотлар), металл тангалар, акциз маркалар, шунингдек, қимматли қоғозлар ёхуд чет эл валю­таси ёки чет эл валютасидаги қимматли қоғозларни ўтказиш мақ­сади ҳақида хулоса чиқаришда уларнинг миқдори, қопламалар­нинг махсус усули, жўнатиш, инкассатор сумкалари ва бошқа белгилар инобатга олиниши шарт. Шу сабабли агар шахс ўз санъ­атини кўрсатиш мақсадида ёки ўзини намоён қилиш учун, ёзувни ўчирувчи маҳсулотини синовдан ўтказиш мақсадида пул бирли­гини тайёрласа, унда қалбаки пул ясаганлик учун жиноий жавоб­гарлик вужудга келмайди.
Қалбаки пуллар ёки қимматли қоғозларни ўтказиш фақат тўғри қасд билан содир этилиши мумкин. Айбдор шахс қалбаки пул ёки қимматли қоғозларни ўтказаётганини олдиндан билган бўлиши керак, агар у сохта пул ёки қимматли қоғозларни ўтказа­ётганлигини билмаган бўлса, унинг ҳаракатларида жиноят тар­киби бўлмайди.
15. Жиноятнинг субъекти 16 ёшга тўлган ақли расо шахс бўлади.
16. ЖК 176-моддаси 2-қисмида:
а) такроран ёки хавфли рецидивист томонидан;
б) кўп миқдорда;
в) бир гуруҳ шахслар томонидан олдиндан тил бириктириб содир этилган, ўтказиш мақсадида қалбаки пул ёки қимматли қоғозлар ясаганлик ёки уларни ўтказганлик учун жавобгарлик назарда тутилади.
Мазкур белгилар олдин шарҳланган ЖК 164-моддаси таҳли­лида атрофлича кўриб чиқилган ва ушбу жиноятга нисбатан ҳеч қандай махсус ўзига хос хусусиятларга эга эмас. Бироқ чэт эл ва­лютасига нисбатан миқдор, жиноят содир этилган куни Марказий банк томонидан белгиланган валюталар курси бўйича аниқла­ниши лозим.
17. ЖК 176-моддаси 3-қисмида:
а) жуда кўп миқдорда;
б) уюшган гуруҳ томонидан ёки унинг манфаатларини кўзлаб содир этилган жиноят учун жавобгарлик назарда тутилган.
(Кўрсатилган белгилар ЖК 168-моддаси таҳлилида шарҳлан­ган).
177 - м о д д а. Валюта қимматликларини қонунга
хилоф равишда олиш ёки ўтказиш
Фуқароларнинг қонунга хилоф равишда анча миқдорда ва­люта қимматликларини олиши ёки ўтказиши шундай ҳаракатлар учун маъмурий жазо қўлланилганидан кейин содир этилган бўлса, -
энг кам ойлик иш ҳақининг етмиш беш бараваригача миқ­дорда жарима ёки уч йилгача ахлоқ тузатиш ишлари билан жа­золанади.
Ўша ҳаракатлар:
а) такроран ёки хавфли рецидивист томонидан;
б) кўп миқдорда;
в) бир гуруҳ шахслар томонидан олдиндан тил бириктириб содир этилган бўлса, -
энг кам ойлик иш ҳақининг етмиш беш бараваридан икки юз бараваригача миқдорда жарима ёки олти ойгача қамоқ билан жазоланади.
Ўша ҳаракатлар:
а) жуда кўп миқдорда;
б) уюшган гуруҳ томонидан ёки унинг манфаатларини кўзлаб содир этилган бўлса, -
энг кам ойлик иш ҳақининг икки юз бараваридан беш юз бара­варигача миқдорда жарима ёки уч йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади.
1. Таҳлил қилинаётган жиноятнинг ижтимоий хавфлилиги шундаки, валюта қимматликларини қонунга хилоф равишда олиш ёки ўтказиш билан айбдор миллий валютанинг барқарорлигига таъсир қилиб, инфляция жараёнининг кескинлашуви учун шарт-шароит яратади. Бундан ташқари, “валюта қимматликларини қо­нунга хилоф равишда олиш ва ўтказиш Ўзбекистон Республика­сининг валюта якка ҳукмронлигига путур етказади, улар кўпинча талон-торож қилиш, порахўрлик, божхона қонунчилигини бузиш каби жиноятлар билан боғлиқ бўлади”^[136].
2. Шарҳланаётган жиноят предмети рўйхати Ўзбекистон Рес­публикасининг 2003 йил 11 декабрда қабул қилинган “Валютани тартибга солиш тўғрисида”ги Қонуни (янги таҳрири)да келтирил­ган валюта қимматликлари ҳисобланади ва у кенгайтирилиб талқин этилиши мумкин эмас.
Қонунга биноан қуйидагилар валюта қимматликларига ки­ритилади:
t чет эл валютаси – муомалада бўлган ҳамда хорижий дав­латда қонуний тўлов воситаси ҳисобланган банкнотлар, хазина билетлари ва тангалар кўринишидаги чет эл пул белгилари, муо­маладан чиқа­рилган ёки чиқарилаётган ҳамда худди шу хорижий давлатнинг пул белгиларига алмаштирилиши лозим бўлган чет эл пул белгилари, шунингдек, ҳисобварақларда ва омонатларда бўлган хорижий дав­латларнинг пул бирликларидаги ҳамда халқаро пул ёки ҳисоб-китоб бирликларидаги маблағлардир;
t чет эл валютасидаги қимматли қоғозлар – қиймати чет эл ва­лютасида ифодаланган пул ҳужжатларидир (акциялар, облигация­лар ва ҳоказолар);
t чет эл валютасидаги тўлов ҳужжатлари – (чек, век­сель, ак­кредетив ва бошқалар), шунингдек, уларга йўл чеклари ҳам киради.
t соф қуйма олтин – саноат усулида тозаланган ва ишлов берил­ган, таркибида бошқа элементлар аралашмаси бўлмаган ёки қабул қилинган меъёрларга мувофиқ кам миқдорда бўлишига йўл қўйиладиган олтиндир. Ўзбекистон Республикаси давлат стандарт­лари ёки хорижий давлат стандартларига мувофиқ қуйма шакл берилган тозаланган олтингина жиноят предмети бўла олади.
Олтиндан ясалган заргарлик ва маиший буюмлар, шу билан бирга олтин лом ва уларнинг парчаси жиноят предмети бўла олмайди. Шунингдек, кўриниши ва ҳолатидан қатъи назар, бошқа қимматбаҳо металлар ва қимматбаҳо тошлар (шу жумладан сунъий тошлар ҳам) шарҳ­ланаётган қилмиш предмети бўла олмайди.
3. Олтин, кумуш, платина ва платина гуруҳига кирувчи метал­лардан (палладий, иридий, родий, рутений ва осмийдан) ясалган, асиллик даражасига эга бўлган ва қонун ҳужжатларида белгилан­ган тартибда тамғаланиши лозим бўлган буюмлар қимматбаҳо металлардан ясалган заргарлик буюмлари ҳисобланади^[137].