Махсус қисм б и р и н ч и б ў л и м шахсга қарши жиноятлар I боб. ҲАётга қарши жиноятлар 97 м о д д а. Қасддан одам ўлдириш

Хавфли рецидив жиноят бир қанча жиноят содир этиш ин­ститутининг бир кўриниши ҳисобланиб, ЖК 34-моддаси шарҳида кўриб чиқилган эди.
Такрорийликдан фарқли равишда хавфли рецидив жиноят айбдорнинг босқинчилик содир этиб судланганидан сўнг, худди шундай жиноятни содир этишини назарда тутади.
Айбдор ҳаракатларини хавфли рецидивист томонидан содир этилган деб квалификация қилиш учун уларда қуйидаги шартлар бўлиши керак:
¨ айбдор томонидан ЖК 164-моддасида назарда тутилган жино­ятни илгари содир этилганлик фактини аниқлаш;
¨ босқинчилик учун жиноий жавобгарликка тортилаётган шах­сда илгари шундай ҳаракатларни содир этганлик учун тугал­ланмаган ёки олиб ташланмаган судланганлик мавжуд бўлиши.
Юқоридаги шартлардан лоақал бирининг айбдор қилмишида мавжуд эмаслиги мазкур шарҳланаётган квалификация белгиси ҳақида сўз юритиш имконини бермайди.
43. Босқинчиликнинг квалификация қилиш белгиси си­фа­тида ЖК 164-моддасининг 3-қисми “а” банди босқинчи­ликнинг илгари жиноят содир этган шахс томонидан ёки ЖК 242-моддаси (жиноий уюшма ташкил этиш)да назарда тутилган жиноятни содир этган шахс томонидан содир этилишини на­зарда тутади.
Жиноятни мазкур белги бўйича квалификация қилиш такро­ран жиноят содир этишни ёки хавфли рецидив жиноятни квали­фикация қилишдан катта фарқ қилмайди. Бироқ бундай фарқлар мавжуд ва улар қуйидагилардан иборат.
Амалдаги Жиноят кодексига мувофиқ, жиноятни мазкур белги бўйича квалификация қилиш учун босқинчилик учун жавобгар­ликка тортилаётган айбдор шахс илгари ЖК 242-моддасида на­зарда тутил­ган жиноятни содир этган бўлиши кераклигини на­зарда тутади.
Ушбу жиноятни содир этганлик учун шахс:
¨ маълум бир сабабларга кўра шахс жиноий жавобгарликка тор­тилмаган ва судланмаган бўлса (жиноий жавобгарликдан озод этилган ва қонунда кўрсатилган асослар бўйича жазодан озод қи­линганлар бундан мустасно). Бундай ҳолларда босқинчилик учун жиноий жавобгарликка тортилаётган шахс ҳаракатлари, такроран жиноят содир этиш қоидаларига ўхшаш тарзда квалификация қи­линади. Бунда ЖК 242-моддаси бўйича жавобгарликка тортиш муддатининг ўтиб кетмаганлигига аҳамият бериш керак. Маса­лан, фуқаро Д. ЖК 164-моддасининг 1-қисмида назарда тутилган босқинчилик ҳаракатларини содир этганликда гумон қилиниб, қўлга олинди, тергов натижасида у илгари жиноий уюшма фао­лиятига раҳбарлик қилганлиги аниқланди, шунинг учун унинг ҳаракатларини ЖК 242-моддаси ва ЖК 164-моддаси 3-қисми “а” банди бўйича квалификация қилиш керак. Бу ҳолда бир-бирига тўғри келиб қолиши натижасида шарҳланаётган квалификация белгисини келтириб чиқарувчи жиноятларнинг реал жами ҳақида сўз боради. Масаланинг бошқа томондан ҳал этилиши, яъни шарҳланаётган белгининг жиноятлар жами белгисини қам­раб олиши, амалда хавфлироқ бўлган қилмишни ҳуқуқий баҳосиз қолдирар эди, шу билан айбдорни оғирроқ бўлган жинояти учун жиноий жавобгарлик доирасидан четга олиб чиқар эди;
¨ шахс жиноий жавобгарликка тортилиши ва судланиши .Агар босқинчилик жиноятини содир этишда айбдор шахс ил­гари ЖК 242-моддасида назарда тутилган жиноятни содир этган­лик учун жиноий жавобгарликка тортилган бўлса, шахс жиноий жавобгарликка тортилиши ва судланиши мум­кин. Бу ҳолда шарҳ­ланаётган квалификация қилиш белгисининг мавжуд бўлиши учун шахснинг жиноий уюшма ташкил этиш (ЖК 242-моддаси) жинояти учун жавобгарликнинг ҳуқуқий оқибати сифатида суд­ланганлигининг тугамаганлигини ёки суд томонидан олиб таш­ланмаганлигини аниқлаш лозим. Масалан, фуқаро С. босқинчи­лик учун жиноий жавобгарликка тортилди, бироқ тергов жараё­нида у жиноий уюшма ташкил этганлиги учун судланганлиги ва судланганлиги суд томонидан тугатилганлиги аниқланди. Ушбу ҳолда айбдорнинг қилмишларида шарҳланаётган квалификация белгиси мавжуд эмас. Судланганликнинг тамом бўлиши ёки тугатилиши у билан боғлиқ барча ҳуқуқий оқибатларнинг ту­гашига олиб келади. Масаланинг бошқача ҳал этилиши жазонинг асосланмаган равишда оғирлашишига олиб келган бўлар эди. Бу эса ЖК 7-моддасида акс эттирилган инсонпарварлик, яъни жиноят содир этган шахс ахлоқан тузалиши учун зарур ва етарли бўладиган жазо тайинлаш тамойилига зид келади.
44. Жиноятнинг кўп миқдорда содир этилиши босқинчи­лик­нинг ижтимоий хавфли оқибатларининг миқдор ва сифат кўрсаткичларини тавсифлайди: бир томондан, у мулкчилик муно­сабатлари бузилишининг чуқурлигини, бошқа томондан эса, реал моддий зарар миқдорини акс эттиради.
Кўп миқдорда – бу жиноят қонунида кучли шакллантирилган белгидир (хусусан, ЖК Махсус қисмининг VIII бўлимида).
Амалдаги қонунчиликка мувофиқ, кўп миқдор деганда, шун­дай зарар етказиш тушуниладики, унинг пулдаги баҳоси Республикада белгиланган энг кам ойлик иш ҳақининг 100 бараваридан 300 бараваригача миқдори билан ўлчанади. Бозор иқтисодиёти шароитида давлат томонидан қатъий нарх белгилаш имконияти йўқлиги сабабли талон-торож қилинган нарсаларнинг қийматини аниқлашда муайян қийинчи­ликлар юзага келади. Шуни назарда тутиш керакки, ўзганинг ўғирланган мол-мулкининг қиймати шу қилмиш содир этилган пайтда мазкур минтақа бозорларидаги ўртача нархлар бўйича белгиланиши лозим. Талон-торож қилинган нарсаларнинг қийма­тини белгилашда уларнинг ҳолатини, ишлаб чиқарилган вақтини, эскирганлигини, товар кўринишини, шу нарсалардан фойдаланиш имкониятлари даражаси ва ҳоказоларни эътиборга олиш лозим. Яъни, товаршунослик экспертизасини тайинлаш ва ваколатли экспертлар хулосаси асосида талон-торож қилинган мол-мулк­нинг қиймати масаласини ҳал этиш зарур. Талон-торож қилинган мулкнинг миқдори фақат талон-торож қилинган мулк­нинг пул шаклидаги умумлаштирилган қиймати билан аниқла­нади. Талон-торож қилинган мулкнинг миқдорини аниқлашда мол-мулкнинг вазни, ҳажми, хўжаликдаги аҳамияти, унинг ноёб­лиги ва шу каби натурал ва иқтисодий мезонлар қўлланиши мум­кин эмас.
Жойи, манбаси, усули бўйича ўзаро боғлиқ бўлмаган ва айб­дорлар ўзганинг мулкини эгаллаш вақтида ҳар бирида мустақил қасд мавжуд бўлган ҳолда бир неча талон-торожлар содир этилса, босқинчилик миқдорини аниқлаш учун ҳар бири алоҳида содир этилган талон-торожларнинг умумий суммасидан келиб чиқиш учун талон-торож қилинган мол-мулкни қўшиб ҳисоблаб бўлмайди. Бу ҳолда жиноятни ўзганинг мулкини талон-торож қилганлик учун жавобгарлигини назарда тутувчи ЖК тегишли моддалари диспозициясига мувофиқ, жумладан, такрорийлик белгиси бўйича квалификация қилиниши керак^[80]. Фақатгина бир қасд билан қамраб олинган ва ягона бўлган давомли жиноятни ташкил этувчи эпизодлардан иборат бўлган давомий талон-торож қилишгина истисно бўлиши мумкин. Шунга кўра, айбдорнинг ҳаракатларини ҳуқуқий жиҳатдан баҳолаганда, талон-торож қи­линган мулкнинг умумий баҳосини инобатга олиш ва унинг миқ­дорига қараб ЖК 164-моддасида кўрсатилган белги бўйича ква­лификация қилиш керак. Аммо агар айбдорнинг ҳаракатлари да­вомий жиноят хусусиятига эга бўлмаган, лекин бир неча мус­тақил эпизодлардан ташкил топган бўлса, улар талон-торож қи­линган мулкнинг умумий миқдоридан келиб чиқиб квалификация қилиниши мумкин эмас.
45. Босқинчилик жинояти олдиндан тил бириктирган ҳолда ёки уюшган гуруҳ томонидан содир этилганда, ҳар бир иш­ти­рокчи томонидан талон-торож қилинган мол-мулк миқдори қўшиб ҳисобланади, чунки гап битта гуруҳ томонидан содир этилган жиноят ҳақида бормоқда. Агар талон-торож қилинган мол-мулкнинг умумий миқдори қонунчилик билан ўрнатилган "кўп миқдор" даражасида бўлса, жиноятда иштирок этган ҳар бир шахснинг ҳаракатлари Жиноят кодекси 164-моддаси 3-қисми "б" банди билан квалификация қилиниши керак. Бунда ҳар бир алоҳида шахс томонидан талон-торож қилинган мол-мулкнинг умумий миқдордаги улуши квалификация қилишда аҳамият касб этмайди, квалификация қилишга талон-торож қилинган мол-мулкнинг умумий миқдоригина аҳамиятлидир.
Шу билан бирга, агар олдиндан тил бириктирган шахслар ёки уюшган гуруҳ томонидан содир этилган жиноятларда иштирок­чилар жиноятларнинг айрим эпизодларидагина қатнашган бўлса, уларнинг қилмиши бевосита уларнинг ҳаракатлари етказилган зарар доирасида квалификация қилиниши керак. Масалан, фуқа­ролар А., Г. ва Д.лар фуқаро С.га нисбатан босқинчилик жиноя­тини содир этдилар, А. ва Г. жабрланувчи мол-мулкининг бир қисмини қўлга киритиб ғойиб бўлишди, Д. эса бошланган ишни давом эттириб, С.дан мол-мулкнинг қолган қисмини талон-торож қилди. Бу ҳолда, А. ва Г.нинг ҳаракатлари ишнинг бошқа ҳолат­лари мавжуд бўлмаганда ва улар Д.нинг ҳаракатларидан бехабар бўлган тақдирда, ЖК 164-моддаси 2-қисмининг “б” банди бўйича квалификация қилиниши керак. Д.нинг ҳаракатлари эса кўп миқ­дордаги босқинчилик сифатида ЖК 164-моддаси 3-қисмининг “б” банди бўйича квалификация қилиниши керак. Д.нинг ҳаракатлари қўшимча равишда 164-модда 2-қисмининг “б” банди бўйича ква­лификация қилинмайди.
46.  Талон-торож қилишни “кўп миқдорда” белгиси бўйича тўғри ҳуқуқий баҳолаш учун айбдорнинг қасди йўналтирилганли­гига аҳамият бериш керак. Суд-тергов амалиё­тида шундай ҳолат­лар кўп учрайдики, фактик жиҳатдан талон-торож анча миқдорда содир этилган, ишнинг ҳолатларидан келиб чиқиб айбдор шахс­ларнинг ҳаракатларидаги қасд кўп миқдорда талон-торож қилиш­дан иборат бўлган. Бундай ҳолларда жиноят қасднинг йўналтирилганлиги бўйича кўп миқдор белгиси бўйича квалифи­кация қили­ниши керак. Бунда кўп миқдорда талон-торож содир этишга йўналтирилган қасд фактик жиҳатдан талон-торож қилин­ган мулк миқ­доридан ортиқлиги тўғрисидаги суд хулосаси иш бўйича аниқлан­ган реал ҳолатлар билан асосланган бўлиши керак. Номуайян қасд (миқдорига нисбатан) мавжуд бўлган тақдирда қил­миш фактик жиҳатдан та­лон-торож қилинган мол-мулк миқдори бўйича квалификация қилиниши керак.
47. Босқинчилик жиноятининг кейинги квалификация қи­лиш белгиси ЖК 164-моддаси 3-қисмининг “в” бандида “уй-жойга, омборхона ёки бошқа биноларга ғайриқонуний ра­вишда ки­риш” сифатида ифодаланган.
Қонун чиқарувчи томонидан босқинчилик ва бошқа талон-то­рож жиноятлари таркибига ушбу квалификация қилиш белгиси­нинг киритилиши асослидир, чунки айбдорларнинг бундай ҳаракатлари қилмишнинг ижтимоий хавфлилигини оширади. Бундай турдаги ҳаракатларни содир этишда айбдор шахслар уй-жой, бино ёки бирон-бир махсус жиҳозланган омборхонага ки­риш учун кўпгина ҳаракатлар содир этишади. Бунда талон-торож қилаётган улар қулфларни, эшикларни бузишади, девор шиф­тидан туйнук очишди, дераза роми ва панжараларини ечиб олишди ва ҳоказо, бундай қилмишлари билан улар мулк объектларига моддий зарар етказишади.
Айбдорнинг қилмишларида уй-жойга, омборхонага ёки бошқа биноларга ғайриқонуний равишда кириш квалификация белгиси мавжуд деб ҳисоблаш учун қуйидагиларга аҳамият бе­риш зарур.
48. Кириш – бу босқинчилик содир этиш мақсадида уй-жойга, омборхона ёки бошқа бинога кириб олишдир^[81]. Босқинчи­лик жиноятини содир этишнинг бу усули, уй-жой, омборхона ёки бошқа бинога кириш ҳуқуқи бўлмаган ҳолда, у ерда қонуний асосда ишлаётган ёки яшаётган шахсларнинг (ижарачи, мулкдор) ижозатисиз ёки хоҳишисиз ғайриқонуний равишда бостириб ки­ришда ифодаланади.
Кириб олиш нафақат хуфиёна ҳаракатлардан, балки тўсиқлардан ёки одамларнинг, шу жумладан қўриқчиларнинг қаршилигини бартараф қилиб ўтган ҳолда очиқ ҳам содир эти­лиши мумкин. Сохта ҳужжатлардан фойдаланган ҳолда бинога кириш ҳам кириб олиш сифатида қабул қилиниши керак. Айб­дорнинг талон-торож мақсадида бинода беркиниб қолиши ҳам ёлғон билан кириб олиш сифатида тушунилиши керак.
49. Уй-жойга, омборхона ёки бошқа бинога ушбу бино­ларга кириш ҳуқуқига эга бўлган шахсларнинг кириши, шунин­гдек, бир марталик киришга рухсати бор шахсларнинг кириши кириб олиш сифатида квалификация қилиниши мумкин эмас. Шунингдек, су­пермаркет ёки магазинларга уларнинг иш вақтида босқинчилик билан тажовуз қилишда кириб олиш белгиси мав­жуд бўлмайди.
50. Кириб олишнинг биринчи ва зарурий элементи, - бу унинг ҳуқуққа хилоф хусусиятга эгалиги ҳисобланади. Яъни, тўғри жиноий-ҳуқуқий квалификация қилиш учун айбдорнинг ушбу бинода ёки омборхонада бўлишига ҳуқуқи борлиги масала­сини аниқлаш муҳим. Агар шахс жиноят содир этилган бино ёки омборхонага киришга ҳақли бўлса, унинг ҳаракатлари ЖК 164-моддасининг 1-қисми билан квалификация қилиниши лозим, чунки бу ҳолларда айбдорнинг жиноят содир этилган бино ёки омборхонада пайдо бўлиш фактининг ўзи ҳуқуққа хилоф эмас.