Махсус таълим вазирлиги бухоро муҳандислик-технология

Низоларнинг сабаблари. Умуман олганда, низолар учта сабабга кўра келиб чиқади: меҳнат жараёни; одамлар муносабатларининг руҳий характеристикалари (ёқтириш, ёқтирмаслик ва бошқалар); гуруҳ аъзоларининг шахсий хусусиятлари (шахслар қобилиятлари, тажовузкорлик, қўполлик ва бошқалар).
Можаронинг тузилиши. Можарода ёки зиддиятли вазиятда низонинг об ъекти мавжуд бўлиб, унинг сабаби ва низолашаётган иштирокчилар ҳам шахслар, ҳам одамлар гуруҳлари бўлиши мумкин. Низолашаётган иштирокчилар зиддиятда ички ва ташқи мавқега эга бўлиши мумкин. Ташқи мавқе, низолашишда иштирок этишнинг сабаби бўлиб, у ҳар бир тарафнинг ўз мухолифларига очиқ ифодаланган. Ички мавқе - бу шахсни ёки гуруҳни низолашишда иштирок этишга мажбурловчи ҳақиқий манфаатлар, мақсадлар ва қадриятлар тўплами. Ички мавқе ташқи мавқега мос келиши ёки бўлмаслиги мумкин. Кўп ҳолларда ички мавқе нафақат муҳолифатчилардан, балки шахснинг ўзи ҳам уларни билмаслиги сабабли яширилади.
Можаронинг динамикаси тўрт асосий босқични ўз ичига олади:

• 
  объектив зиддиятли вазиятнинг пайдо бўлиши;
  
• 
  можарони тушуниш;
  
• 
  зиддиятли ҳаракатлар;
  
• 
  можарони бартараф этиш ёки ҳал қилиш.
  

Агар низо объектив равишда юзага келган бўлса, зиддиятли вазият йўқолмагунча ёки можаронинг хатти-ҳаракатларга ўтишидан қатъи назар, хабардорлик даражасида қарор қабул қилмагунча, иккита оралиқ босқичдан четланиш мумкин. Бироқ кўпчилик можаролар оқимнинг барча босқичларида ўтади.

2. 
   Низоларни бошқариш функсиялари ва усуллари
   

Шу нуқтаи назардан, можаронинг иккита функсиясини ажратиб кўрсатиш керак: конструктив ва деструктив (зарарли, ҳалокатли). Менежер (раҳбар) барча ўзгаришларнинг можароли таъсирини тахмин қилиш, маълум гуруҳдаги одамларнинг барча алоқа тизимини таҳлил қилиш, низоларни бошқариш ва уларни конструктив қилиш йўлларини топишлари керак.
Можарони конструктив равишда ҳал этиш мумкин бўлган деб ҳисоблашади,
агар:

• 
  можарони томонлар етарли даражада идрок этадилар, яъни ўзларининг ҳам, рақибнинг ҳам ҳаракатларининг ва ниятларининг баҳоланиши шахсий қарама-қаршиликлар билан бузилмайди;
  
• 
  иштирокчилар очиқ ва самарали мулоқот қилиш, муаммони ҳар томонлама муҳокама қилиш, юз бераётган воқеалар юзасидан ўзларининг фикрларини очиқ ифодалаш ва низодан қутулиш йўлларини топишларига тайёр;
  
• 
  ҳамкорлик ва ўзаро ишонч муҳити яратилган.
  

Можароли вазиятни бошқариш усуллари икки гуруҳга бўлиниши мумкин: структуравий ва шахслараро.
Қуйидаги тизимли усуллар низони бартараф этишга ёрдам беради:

• 
  иш талабларини тушунтириш;
  
• 
  турли одамлар ва бирликларнинг ҳаракатларини, қарор қабул қилиш тартиб-қоидаларини ва ахборот алмашинувини ўзаро боғлайдиган мувофиқлаштириш ва интегратсия механизмларидан фойдаланиш;
  
• 
  умумий ташкилий комплекс мақсадларни белгилаш;
  
• 
  мукофот тизимини қўллаш.
  

Можарони бошқаришнинг шахслараро усуллари бешта асосий хатти-ҳаракатларга асосланган: юмшатилиш; келишув; ҳамкорлик; эътиборсизлик; муҳолифат.
Юмшатилиш услуби - юмшатилишига ва оддий иш муҳитини яратишга қаратилган ҳаракатларда амалга оширилади. Ушбу услубни қўллаш, агар асосий нарса можарони ҳал қилиш ўрнига тинчлик ва барқарорликни тиклаш бўлса, шунингдек, келишмовчилик мавзуси бошқа томон учун муҳим бўлса ва бу услубни қўллайдиган шахс учун жуда муҳим бўлмаса, оқланади.
Келишув услуби - Ушбу услуб доирасида томонлар ўзаро келишмовчиликларни муайян ўзаро имтиёзлар билан ҳал қилишга ҳаракат қилишади. Мақсадлар шартли тенглик учун тўлиқ амалга оширилмайди. Келишувдан фойдаланиш қобилияти низони тезда ҳал қилишга имкон беради, аммо бу ҳар доим ҳам бунга эришишга ёрдам бермайди.
Ҳамкорлик услуби - томонлар бир-биридан ажралиб туриши билан ажралиб туради, бироқ ўз позитсияларини ифодалаш, низонинг сабабларини тушуниш ва узоқ муддатли ўзаро манфаатли ечимларни ишлаб чиқиш учун бир-бирларини тинглашга тайёр. Бу услуб қийин, чунки у ҳис-туйғуларни бартараф этиш, истакларини аниқ ифодалаш, рақибларни диққат билан тинглаш қобилиятини талаб қилади.
Еътибор бермаслик услуби - инсоннинг нуқтаи назарини ҳимоя қилмаслигини, ҳеч ким билан ҳал қилиш учун ҳамкорлик қилмаслигини, фақат келишмовчиликлардан қочиб, муаммони ҳал қилишни истамаслигини англатади. Бундай ҳолда, можаро юзага келмайди, бироқ айрим ҳолларда муаммо ҳал этилмайди. Ушбу услуб қўшимча маълумот тўплаш, вазиятни ўрганиш учун вақтни қўлга киритиш мақсадида муаммони ҳал қилишни кечиктириш учун ишлатилиши мумкин.
Муҳолифат услуби - бошқаларнинг фикрларини ҳисобга олмасдан фақат ўз фикрига эътибор беришни англатади. Одатда катта ҳокимият, куч, кучли иродасига эга одамлар томонидан ишлатилади. Ушбу услуб, раҳбар ўз манфаатлари учун очиқ кураш олиб борган тақдирда қўлланиши мумкин бўлган ечимни яхшироқ деб ҳисобласа ёки оммабоп бўлмаган қарор қабул қилса, қўлланиши мумкин. Бу услуб субординаторлар ташаббусини бостиради, эркин фикр алмашишга тўсқинлик қилади ва янги можароларга олиб келиши мумкин.
Можаро пайтида муайян хатти-ҳаракатлар услубидан тўғри фойдаланиш вазиятни самарали бошқаришга, зиддиятларни чегаралашга ёки олдини олишга ва уни ҳал қилишга ёрдам беради.
Лойиҳа жамоаси таркибида учта бошқарув ҳолати мавжуд: тартиб, тартибсизлик, бузғунчилик:

1. 
   Бузғунчилик - бу айбдорни (айбдорларни) қидириб топишнинг фойдасизлиги ёки мумкин бўлмаган тартибни бузиши.
   
2. 
   Тартибсизлик - бузғунчи аниқ маълум бўлган тартибни бузилиши (у жамоат жазосини олади ва тартиб қайта тикланади).
   
3. 
   Тартиб-бу тартибсизликнинг йўқлиги.
   

Вазиятга қараб лойиҳа менежери учта бошқарув услубидан бирини қўллайди: рухсат берувчи, демократик ёки авторитар.
Ўз-ўзини назорат қилиш учун саволлар

1. 
   Можаролар даражасини санаб ўтинг.
   
2. 
   Лойиҳани амалга ошириш давомида иштирокчилар ўртасидаги можароларнинг асосий турларини ва сабабларини келтиринг.
   
3. 
   Низоларни бошқаришнинг асосий функсиялари ва усулларини санаб ўтинг.