Махсус таълим вазирлиги тошкент давлат иқтисодиёт университети

5.3. Банкларнинг қимматли қоғозлар бўйича тижорат ва 
инвестицион операциялари. 
Иқтисодий адабиётларда «инновация» сўзининг маъноси бир 
қанча маънода ишлатилади. Ишлаб чиқариш такрор ишлаб 
чиқариш жараёнида термин капитал қуйилма маъносини 
билдиради. Бу пул маблағларининг такрор ишлаб чиқариш 
жараёнининг кенгайтирилишига ишлатилишини англатади. 
Инвестицияни мулкий томондан қўйилмаларга ишлатиши - бу 
компанияни корхонанинг реал активларига ёки шахсий муллкка 
жойлаштирилиши тушунилади. 
Молиявий фаолият амалиёти бўйича яъни инвестицияни 
молиявий томондан тушуниладиган тушунчаси эса - бу капитални 
қийматини сақлаш ёки кўпайтириш (ижобий миқдор келтириш 
мақсадида) жойлаштириш услубига айтилади. 
Инвестиция ёки капитал қўйилма дейилганда, умуман, 
иқтисодий субъектни ихтиёрида бўлган маблағларни (келиши) 
истъемолидан воз кечиб келгусида яхши ҳаёт кечириши учун 
маблағларни кўпайтириши учун фойдаланишди. 
Инвестицион 
фаолиятнинг 
асоий 
белгилари 
бўлиб 
қуйидагилар ҳисобланади: 
-капиталнинг вақтинчалик йўқотилган истъемол қийматини 
(ликвидлигини капиталнинг вақтинчалик йўқотилган истъемол 
қийматини (ликвидлигини) кайтиб келмаслиги; (бўлмаслиги). 
- бошланғич фаровонлик даражасини усишини кутиш; 
- 
узоқ муддатга қўйилган капиталнинг натижасини 
ноаниқлилиги; 
Шундай қилиб инвестицион жараён - бу вақтинчалик бўш пул 
маблағлари бор бўлган шахслар билан, пул маблағларининг талаби 
бўлганлар 
ўртасидаги 
маълумотларни 
беришлигининг 
механизмидир. Тижорат банклари инвестицион фаолияти - бу 
банкнинг пул маблағларининг устав фондига қимматбаҳо тошлар 
ва бошқа объектларга жойлаштиришидир. 
Инвестиция мақсадига кўра иккига бўлинади; 
1) Туғри инвестициялар - бу инвестиция объектини бевосита 
бошқариш мақсадида амалга ошириладиган инвестициялардир. 
Aгар бундай инвестициялар қимматли-қоғозларга қуйилса у ҳолда 

---

122 
корхоанинг контрол пакетини сотиб олиши керак. Масалан 
инвестициялар мулк, ишсизлик патент ва бошқалар ҳам бўлиши 
мумкин. 
2) Портфел инвестициялари - қимматбаҳо қоғозлар 
портфелини ташкил қилиш учун контрол пакетини ташкил 
қилмасдан ва инвестиция объектини тўғридан-тўғри бевосита 
фаолиятидир. 
Aгар тўғри инвестициялар банк ўз фаолиятини бошқа соҳада 
таъсирини кенгайтириш мақсадида амалга оширилса, банк 
портфел инвестициялари (қимматбаҳо коғозлар портфели) 
қуйидаги функцияларни амалга оширади: 
-банк даромадлари бошқарилиши; агар банка қарзлари бўйича 
кредитлари фоизи (даромади) пасайса, қимматбаҳо коғозлар 
бўйича даромади кўтарилиши мумкин: 
-банк кредит портфелидан келадиган кредит рискларини 
кплаш мақсадида, тб яхши қимматбаҳо қоғозлари сотиб олиши ёки 
сақлаб туриши мумкин. Бу ўз навбатида банкнинг кредит рисклари 
пасайтириши мумкин. 
-географик диверсификацияси таъминлаши мумкин. 
-банкнинг солиқ пасайтириши мумкин. Баъзи қиимматбаҳо 
коғозлар солиқка тортилмайди ёки пац фоизда солиққа тортилади. 
-бозор фоиз ставкаларнинг ўзгариши жараёнида (шароитида) 
банк йўқотишларини суғурталайди. 
-банк 
активлари 
портфелини 
ўзгартирувчанлигини 
таъминлаши мумкин. 
-Банк баланси молиявий кўрсаткичларни яхшилишга имкон 
яратади. 
Банкларнинг инвестицияларига кўрсаткичларини яхшилашга 
имкон яратади. 
Банкларнинг инвестицияларга одатда 1 йилгача қоплаш 
муддатига ега бўлган қимматбаҳо қоғозларни киритиш мумкин. 
Банкларнинг инвестицион операцияларини ўтказишдан асосий 
мақсад: 
- 
банкнинг 
даромад 
базасини 
кенгайтириш 
ва 
диаерсификациялаш; 
- банк фаолияти турларини кенгайтириш асосида ҳамда банк 
рискларини умумий даражасини пасайтириш ҳисобига - банкнинг 

---

123 
молиявий барқарорлигини ошириш; 
- банкнинг мижоз ва маблағлар базасини хизматлар тўрини, 
фискал (дочерний) молия институтларини ташкил қилиш ҳисобига 
кенгайтириш; 
- мижозларга бўлган таъсирни кучайтириш. (қимматбаҳо 
қоғозлар портфелини сотиб олиш ҳисобига). 
Aсосан банкнинг инвестициялари дейилганда банк томонидан 
капитал характерга (делгига) ега бўлган характерни ва қимматбаҳо 
қоғозларни сотиб олишга йўналтирилган муддатли кредитлаш ёки 
молиялаштириш тушунилади. 
Банклар томонидан фаолият амалга оширилиши мумкин: 
Брокерлик фаолити. 
Диллерлик фаолияти. 
Депозит фаолияти.
Қимматбаҳо қоғозлар билан маблағларга (қимматбаҳо 
қоғозлар билан боглиқ бўлган) ўтказиш билан боғлиқ бўлган ҳисоб 
-клиринг фаолияти. 
Aкционерлар рецрини олиб бориш ва сақлаш фаолияти. 
қимматбаҳо қоғозлар савдосини ташкил етиш фаолияти. 
Ўзбекистонда иқтисодиётни қайта кўришнинг ўзига хос 
хусусиятларидан бири банк соҳасини ислоҳ қилиш билан 
биргаликда, қимматли қогозлар бозорини, шуниндек молия 
бозорининг бошқа сегмент (бугин)ларини ҳам яратишдан 
иборатдир. Маълумки, банк тизими ва қимматбаҳо қогозлар 
бозори иқтисодиётининг тезкорлик билан ривожланиб борувчи 
соҳалари бўлиб, технологияда ҳам, ташкил етишда ҳам енг 
томонларини, новаторликни ўз ичига қамраб олади. қимматбаҳо 
қогозлар бозори ва молия бозори объектлари ҳамда субъектлари 
ўта қатъий тартибга солинганлиги, тузилмалаштирилганлиги ва 
сертармоқлидиги туфайли енг кичик ўзгаришлар, шу жумладан, 
меъёрий-ҳуқуқий базадаги ўзгаришлар ҳам қимматбаҳо қогозлар 
бозори ва банк тизими фаолиятига таъсир кўрсатади.