Махсус таълим вазирлиги ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети

ТУРКИСТОН МАТБУОТИДА ИСТАНБУЛ МАВЗУСИНИНГ ЁРИТИЛИШИ
(1900-1924)


Тоҳир ҚАҲҲОР,
Жаҳон журналистикаси назарияси,
амалиёти ва тарихи кафедраси доценти
Маълумки, Туркистон матбуоти тарихи 1870-1924 йилларни қамраб олади. У чор Русияси мустамлакачилик даврини (1865-1917) ва советлар империясига боғлиқ Туркистон АССР (1918-1924) тарихини ўрганишда муҳим манбадир.
Бугунги ўзбек матбуоти Туркистон матбуотининг ворисидир, ундан ўсиб чиққандир. Чорлик даврида асосан иккита ҳукумат газетаси бўлганини, 1906 йилдан бошлаб туркистонликлар ўз тилларида ўнларча хусусий газета-журнал нашр этганини, сўз эркинлиги анчагина шаклланганини, матбуот жадидчиликнинг тушунча юрагига, ҳаракат кўзгусига айланганини таъкидлаш ўринлидир.
Туркистондаги илк газеталар – русча “Туркестанские ведемости” (1870-1917) ва туркийдаги “Туркистон вилоятининг газети” орқали халқимиз илк бора ўз юртларидаги, Русиядаги ва дунёдаги янгиликлар билан таниша бошлаганлар. Аммо газеталар фаолияти кескин чекланганини, улар асосан чор ҳукуматининг Туркистондаги мустамлакачилик сиёсатининг тарғиботчиси бўлганини алоҳида уқдириб ўтишимиз лозим. Ҳукумат газеаталаридаги хабарларда, хатто оддийгина сўзлар ва жўғрофий атамаларда ҳам чор ҳукуматининг расмий қараши акс этган (масалан, Истанбул эмас, Константинополь деб ёзилган).
“Туркестанские ведемости” газетасининг 1900 йилдаги айрим сонларида, “Чет эл хабарлари” бўлимида Истанбулга оид турли хабарлар босилган. Газетанинг 6-сонида, Константинополь мухбирлик бюроси хабарида, Усмонли салтанатига оид Уммон кўрфазидан Адангача чўзилган ерларда эълон қилинган к арантин эндиликда Оврупо қирғоқларигача таалуқли бўлгани билдирилган (1900 й. 20 январ, 41-б.). 7-сонда шундай қизиқарли янгилик бор: “Константинополь (мухбирлар бюросидан). 18 январ кечаси министрлар совети йиғилишида харамга олинган итальян қизи Женелли масаласи кўрилди. Маълум бўлишича, у вояга етган, исломни ҳам қабул қилган. Турк қонунларига кўра, Адлия министри уни сўраган итальян элчилигига қайтариб бермакчи эмаслигини билдирди”. (1900 й. 23 январ, 50-б.) Газетанинг шу саҳифасида воқеанинг давомига оид 20 январда юборилган хабар берилган: “Силвия Женелли итальян элчилигига олиб борилди ва отасига топширилди”. Бу хабарлардан кўриниб турибдики, чор ҳукуматининг расмий газетаси муҳим сиёсий ё ижтимоий ҳодисаларни эмас, султон харамига мансуб олди-қочдиларни ёритиш билан овора бўлган. Ёки фақат русларга боғлиқ ёзувларни босган. Масалан, 1900 йил 27 мартда Константинопольдан берилган хабарга кўра, “Элчи Зиновев Боби олий саройида қабул қилинган, у Усмон пошонинг ўлими муносабат билан ҳазрат султонга таъзия билдирган” (№26, 30 март, 174-б.). Газетанинг кейинги сонида эса, 1900 йил 28 мартда Истанбулда байрам нишонлангани, султонга барча мусулмонлардан, жумладан хорижда яшаётган мусулмонлардан байрам табриклари келгани, бундан султон жуда мамнун бўлгани билдирилган (№27, 2 апрел). Баъзи расмий хабарларни ўқиркан, газетхон Истанбулда, Усмонли ҳукумати бошқарувида қандай ўзгаришлар бўлаётганини билиб олган. Масалан, “Туркестанские ведемости”нинг 1913 йил 5 январ сонида, “Иностранние известия” рукнида, Константинопольда 4 январ куни адмирал Халил Пошо Баҳрия нозири ва флот қўмондони этиб тайинлангани ёзилган.
“Туркистон вилоятининг газети” (1870-1917) ҳафтада 2 марта “сартия забонида”, яъни туркий тилда-ўзбекчада босилган бўлса ҳам, сарлавҳалар русча берилгани, тилининг тузгун эмаслиги билан ажралиб туради. Унинг хорижий хабарлар рукнида ҳар доим Туркияга боғлиқ хабарлар берилган. Бу ўринда газетанинг 1909 йилдаги биргина сонидаги мавзуга оид хабарлар билан танишсак, етарли деб ўйлаймиз. Газетанинг 29-сонида Туркияга оид 5 та хабар босилган, бири “Новый Султан Турции” – “Туркиянинг янги султони” дейилган: “Ушбу 14 апрелда Султон халифа Абдулҳамид ҳазратларини алоҳида фатво илан халифалик мансабидан ёш турк маъзул айлаб, анинг ўрниға ул жанобнинг иккинчи биродари Бешинчи Маҳмуд лақаблик Муҳаммад Рашод афандини Туркия мамлакатининг халифалик мансабиға таъйин қилибдурлар.
Бул ниҳоятда катта воқеа хусусида батафсил хабарни келадурғон нумерлик газетимизда баён қилурмиз” (1909 й.19 апрел, 1-б.).
Газетанинг иккинчи бетидаги бир неча хабар ҳам Истанбул билан боғлиқдир. “Иностранныя извъестiя”. Константинополь. Истанбулдан хабар берибдурларки, Чаталчадин 16 минг аскар жўнабдур. Комитет аскарлариға албанлардин ҳам булғорлардин қўшулубдурлар.
Салоникдан хабар берибдурларким, кириклар (қириқ-ажралиб қолган аскарлар-Т.Қ) қўшулубдурлар, комитет аскарларини бошлиғи телеграм билан жамъи консулларга хабар берибдурларки, носароларға ва ҳам хорижий ҳукумат фуқаролариға зиён еткарулмайдир деб. Аскарлар пойтахт Истанбулға бориб, кахтатахон тоифаси билан Юлдуз ўрдасини атрофлаб олибдурлар, шаҳарға икки баталйўн аскар азбаройи муҳофаза учун борадур деб. Шул тариқа ишлар кечқурун-кечаси бирдай бўлмоқ(да-Т.Қ), лекин кутиб турар эмишлар. Истанбулдаги аскарлар ҳолати низода эмиш.”
Шу мавзудаги яна икки хабар шудир:
“Истанбулдан хабар берибдурларки, Султон Абдулҳамид ҳазратлари ўзларини тахтларидин хориж қилиб, ўз ўринлариға қойиммақом қилмоқлиқға ризо бўлибдурлар деб”.
Туркиядаги ёш туркларнинг ҳукуматни эгаллашига оид хабарлардан яна бири шудир: “Истанбулдин телегром билан хабар берибдурларки, янгидан тайин бўлган государственной совет садрнишини Ахбор пошо ўзларини мансабларидин хориж қилибдурлар. Ёш турклардин бўлган кўп аскар ва бошқа тўралар хизматларига келмабдурлар. Эдирна шаҳрида уч кундин бери шаҳар ўт остида эмиш. Кўчаларда хунрезлик қилиб, ғавғогарлар ваҳимали марми(тўп ўқи-Т.Қ.)лар-ла оташаробаларни отиб ёткан эмишлар. Салоникдан хабар берибдурларки, Истанбулдаги ҳодисот хусусида: Салоникда ёш турклар қулубларида кўп жамият бўлуб, ғулу қилиб ётибдурлар. Ва ҳам кўп мусулмонлар аскарларни майдонлариға жамъ бўлуб, шаҳарни кўп аскар билан сақлаб турубдурлар. Бозорлар бўлса ёпилган эмиш” (ўша сони, 2-б.).
“Турция. Истанбулдин телегром билан хабар берибдурларки, Салоник комитетини вакил бўлиб 3 корфис аскарларини амири лашкарлари Муҳаммад Шавкат 9 апрелда келиб, ишларни батамом битириб ва ҳам ул кишини аскария вазирини мансаблариға таъйин қилур эмишлар.
Султонни секретарлари маълум қилибдурларки, султон ҳеч бир вақт ҳурриятға мухолифатчилик қилганлари йўқ; барҳам бермоқ андишасида бўлмай, бул тариқа аскарларнинг ғавғолариға ҳайрондирлар ва ҳам нима қилсалар ризодурлар, деб” (ўша сони, 3-б.).
Чор ҳукуматининг бу расмий нашрлари, гарчанд 500-700 нусхада босилган бўлса ҳам, ўтмишни ўрганишда, бугунга ва келажакка ибрат кўзи билан боқишда катта аҳамиятга эгадир. Юқоридаги хабарлар тарихни, давлатлар ўртасидаги маданий алоқаларни ўрганишда бугунда ҳам қадрлидир.
1905 йилда сўз ва матбуот эркинлиги эълон бўлгач, 1906 йилдан бошлаб туркистонлик турклар “Тараққий” (1906), кейинроқ “Турон” (1912), “Самарқанд” (1913) “Садойи Туркистон” (1914-1915) каби миллий газеталар нашр этарканлар, чор мустамлакаси зулми остидаги Сибир, Эдил-Ўрол, Қафқаз, Озарбайжондаги туркий қардошларининг матбуоти билан ҳам алоқада бўлганлар. Мамлакат ичидаги ва хориждаги ҳаётни эркин, кенг миқёсда ёритиши жиҳатидан бугунги замонавий нашрлар билан беллаша олади, деб айтиш мумкин. 1991 йилда Ўзбекистон мустақиллиги эълон қилинганидан ва 2002 йил цензура расман бекор этилганидан кейин ўзбек матбуоти асл демократик қонунлар асосида ўзини шакллантиришга киришдики, бу йўлда бундан юз йил олдин жадид мутафаккирлар чиқарган ўша газеталар ҳам бир мактаб ўлароқ хизмат қилади деб ўйлаймиз. Фикримизни қувватлаш учун у нашрлардаги бир неча хорижий хабарлар билан танишайлик.
“Турон” газетаси тожикча “Бухорои шариф” (1912-1913) газетасига илова ўлароқ Бухорода уч бор нашр этилган. Унинг ҳар бир сонида ички хабарлар қаторида муҳим хорижий хабарлар ҳам босилган. Жумладан Усмонли салтанатини чўктириш режасининг бир қисми сифатида юз берган Болқон урушлари тўғрисида ҳам ҳар бир сонида ўнларча хабарлар эълон қилинган. Масалан, газетанинг 1912 йил 19 декабр сонининг 1, 2, 3 бетларида 18 та хабар берилган. Уларнинг баъзилари Истанбулга оиддир. “Фавқулодда ҳозирлик” сарлавҳали хабарда шундай ёзилган: “Истанбулда ва умуми мажлиси Усмонияда мухораба учун фавқулодда ҳозирликлар кўрулмоқдадир. Ҳар тарафдан аскар, тўп ва арзақ майдони харбга юборилмоқдадир. Муторака бўлғондан берли ҳозирга қадар юз минг янғи аскар Чаталчага кетубдир” (№44, 23 муҳаррам, 1331 санаи хижрия, 2 б.). Газетанинг 3-бетида босилган “Усмонли тўплари” дейилган жуда қисқа хабар ҳам ўқувчига муҳим маълумот беради: “Истанбулга Румония орқали Олмония ва Австриядан 35 катта тоғ тўпи ва юз минг маузер милтиқи юборилубдир”.
“Турон”нинг 1912 йил 30 декабр сонида ҳам “Болқон мухорабаси” сарлавҳаси остида 17 та хабар босилган. Улардан баъзилари Истанбулга боғлиқдир, бири “Юз минг мусулмон” деб аталган ва телеграф воситасида олингани билдирилган. Унда: “Истанбул – Усмонли ҳукумати давлати муаззамага баённома юбориб, Болқон давлатларининг бегуноҳ юз минг мусулмонни таълоф ва қатлиом қилганлари учун протест қилди” (№48, 3 б.) дейилган.
“Истанбул масжидлари” сарлавҳали хабар ҳам “Болқон мухорабаси”га оид 8 хабардан бири бўлиб, унда шундай дейилган: “Аё София, Нури Усмония, Султон Волида, Жомеи Сулаймониядек машҳур жомеларнинг (ҳовлиларига) Қирқкалисо ва Лўлабурғоз мухорабалариндан қочқон 15 минг аскарларни ҳибс қилибдурлар. Бунларни бирар-бирар ҳукм қилмоқдадирлар. Шул сабабдин мазкур жомелар маҳкамдир” (Сешанба, 7 муҳаррам, 1331 санаи ҳижрия – 1912 й. 4 декабр №38, 3 б.).
Бу хабарда уруш фожеаларидан бири, Лўлабурғоз ва Қирқкалисо (1362 йилда султон Мурод Худовандигар I фатҳ этган бу шаҳар жумҳурият давридан Қирқларели деб атала бошланган – Т. Қ.) шаҳарларида урушдан қочган аскарларнинг масжидларга қамаб, суд қилиниши туркистонлик ўқувчиларга англатилмоқда.
Газетанинг 39-сонида ҳам “Болқон мухорабаси” рукнида (“Усмонли баҳрияси”, “Қатъий музаффарият”, “Сулх музокараси”, “Усмонли вакиллари рози эмасдир”, Булғор-юнон”, “Булғорлар умидсиз”, “Болқонлар рози бўладирлар”, “Австрия шўрои давлатинда”, “Камол Пошо”, “Сафирлар мажлиси”, “Русия вакили”, “Румония бўлмаяжакдир” каби) 16 та хабар босилган. “Асрори хуфия” хабарида шундай дейилган: “Истанбулдан Лўндунга келган вакилларга Боби Олий (Истанбул ҳукумат уйи-Т.Қ.) тарафиндан муҳр илан маҳкам қилинган ёпуқ хатлар берилубдир. Бул хатларни Усмонли вакиллари Лўндундаги Усмонли сафоратхонасига жам бўлуб, очуб ўқубдирлар. Нима ёзилганлиги маълум эмасдир. Мазкур хатлар сулҳ музокараси хусусинда бўлса керак, деб тахмин қиладирлар” (1912 й. 6 декабр, 3 б.).
1913 йилда Беҳбудий муҳаррирлигида босилган “Самарқанд” газетасида ҳам Болқон уруши ва Истанбул мавзусига боғлиқ кўплаб хабарлар учрайди. Газетанинг 26-сонидаги “Турк аскарининг ҳаракати” номли хабарда шундай дейилган: “Истанбул. Шаҳарда янги урушға ҳозирлик бошланди. Отларни аскарга йиғарлар. Туркия ила Юнонистон ҳукуматлари орасида сулҳ сўзи оталар (ороллар –Т. Қ.) масаласида нотамом қолди. Туркия ҳукумати Мидилли лимани, Хивс жазираларини Юнонга бермоқни хоҳламайдир” (1913 й. 12 июл, 2-б.).
Газетанинг 30-сонида Туркияга оид “Болқон ишлари”, “Булғориянинг талофоти”, “Яна уруш”, “Турк-араб иттифоқи”, “Туркия-Сербия муоҳадаси” каби ўнларча хабар бор. Шулардан 5 таси Истанбулга оиддир.
1) “Истанбул. – Боби Олий тарафидан вакил бўлиб Рашид бек сулҳ аҳдномасини тамом этмоқ учун Афинаға борадур”.
2) “Истанбул – Турк аскари урушга ҳозирлик кўрмоқдадур, Қирқ калисони (бугунги Қирқларэли – Т. Қ.) маҳкамландурурлар, янги уруш чиқмоқи
эҳтимолдур, Болқон давлатлари яна бирлашуб, Туркияга қаршу турмоқларидан шубҳаланурлар”.
3) “Истамбул – Валиаҳд султон Юсуф Ийзиддин афанди ҳазратлари Эдирнадан Истамбулга қайтиб келадур”.
4) “Истанбул – Усмон Низомий Пошо махсус таълимот ва амр олуб, Лўндунға кетадур, йўлда Бухарестга тўхтаб, Румония ҳукумати ила муқовала этадур ва Румония каролиға султон тарафидан мактуб топшурадур”.
5) “Истамбул – Бўсфўр бўғози бир неча соат боғлангандан сўнгра яна очилди, парахўдлар юрадур” (1331 хижри рамазон 6 – 1913 й. 26 июл, 2-б.).
Хулоса қилиб шуларни айтиш мумкин:
– Туркия ва Истанбул мавзуси 1900-1924 йилларда Туркистон матбуотида доим акс этиб турган; уни тарихий, ижтимоий-сиёсий ва маданий жиҳатдан ўрганиш лозим; бу йўналишда фундаментал тадқиқотлар қилинса, ўзбек-турк маданий алоқалари ривожига хисса қўшажак;
– чор мустамлакаси даврида Туркия мавзусининг Туркистон матбуотида кенг ёритилишига сабаблардан бири – туркистонлик хожилар олдин Истанбулга боришар, бу шаҳарда туркистонликлар тарафидан қурилган 12 та ўзбек такяларидан бирида тўхтар ва хазрат халифа султонни зиёрат этиб, сўнгра Маккага хажга йўналишар эди; яъни, Туркистон ва Истанбулни миллий ва маданий қадриятлар қатори диний ҳаёт ҳам боғлаб турарди; бу мавзу ҳам чуқур ўрганилиши лозим;

• 
  1917-1924 йилларда Туркия ва Истанбул мавзуси Туркистон
  

матбуотида ҳайратланарли даражада кенг ёритилган, бунинг сабаби, бизнинча, туркистонлик зиёлилар, жадидлар чор зулмидан қутулиб, шўро кишанига тутилганларини англаб қолишган ва умид кўзларини дунёда ягона мустақил туркий давлат Туркияга тикишган, ундаги ҳар кунги ўзгаришни нашрларда ёритиб боришган. Юқоридаги мисоллар бу фикримизни қувватлайди деб ўйлаймиз.