Махсус таълим вазирлиги ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети

Глобаллашган жамиятда Интернет ва унинг ёшлар маънавий тарбиясига таъсири


Ойниса БОБОНОВА,
Аудиовизуал журналистика ва оммавий
коммуникация кафедраси катта ўқитувчиси

Бутун дунёда қадриятлар алмашиши, интеграциялашув, глобаллашув, таъбир жоиз бўлса, маданиятлар аралашуви, синтезлашуви жараёни кечаётган ҳозирги пайтда ўзга урф-одатларга, маънавий тамойилларга мойил бўлиш табиий ҳол. Кейинги вақтларда кўплаб тадқиқотчилар кишилар онгини программалаштириш, ахборот экспанцияси, маданий гегемонлик, маданий империализм каби ибораларни қўлламоқдалар. Унда янги маданий тамойилларга кўр-кўрона эргашиш, оммавий тус олган ахлоққа бўйсуниш каби ҳодисалар кечади.

Бугун компьютер технологиялари ҳаётимизда мустаҳкам ўринга эга, компьютер саводхонлиги кўрсаткичи эса кўп ҳолларда кишилар савиясини белгилайдиган омилга айланиб бормоқда. Эндиликда компьютерда ишлашни билмайдиган ходимни яхши мутахассис дейиш қийин. Агар ўтган асрнинг 90-йиллари ўрталарида ёшларнинг энг севимли машғулотлари мусиқа тинглаш ва телекўрсатувлар кўриш бўлган бўлса, ҳозирги пайтда компьютер ва Интернет аввалги қизиқишларни ёш авлод ҳаётидан сиқиб чиқармоқда. Давримиз ёшларининг 70 фоизи ўз қизиқиш ва севимли машғулотлари ҳақида сўз юритганда спорт, дўстлар билан суҳбатлашиш, маънавий ва маданий ҳордиқ чиқариш билан бир қаторда компьютер технологиялари, Интернетга бўлган қизиқишини биринчи ўринда тилга оладиган бўлдилар, десак муболаға қилмаган бўламиз.
Бугун ижтимоий ҳаётни диққат билан кузатадиган киши мактаб ёшидаги болалар Интернетдан тобора эрта фойдаланишга киришаётганларини кўриши мумкин. Хусусан, бошланғич синф ўқувчиларининг бемалол мактаб ён-атрофидаги кафе ёки клубга кириб, Интернетдан фойдаланаётганларини кўриш оддий ҳолга айланиб қолаётганини кўриб, жиддий муаммоларга дуч келишимиз тўғрисидаги фикр-мулоҳазаларни эшитадиган бўлдик. Мутахассисларнинг фикрича, ўн ёшга етмаган бола одатда мустақил равишда Интернетдан фойдаланиш учун зарур бўлган танқидий, таҳлилий фикрлаш ва шу асосда маълумотларни фарқлаш, уларни ажрата билиш, бошқача айтганда, “фильтрлай” олиш қобилиятига эга эмас. Шу сабабли Интернетдан ёлғиз қолганда ҳам фойдаланиш эҳтимоли бўлган болани қаттиқ назорат остига олиш керак, унга ўзи ҳақидаги шахсий маълумотларни Интернет орқали танишган одамларга айтмасликни ўргатиш зарур. Сўнгги пайтларда Интернет орқали тахдид этиш ёки илмий тилда айтадиган бўлсак, грифинг ҳолатлари кўп кузатилмоқда. Бу каби тармоқ безорилигининг энг биринчи қурбонлари айнан ёшлар қатлами, хусусан, ўсмирлар ҳисобланади. Бир қарашда беозор туюлган чат хоналар ёки махсус мулоқот дастурлари орқали кечадиган суҳбатлар тафаккури энди шаклланаётган болаларни баъзан жиноятгача етаклаб боришига кафолат йўқ. Виртуал секта ёки грифинг билан шуғулланадиганлар ёҳуд грифёрлар замонавий ёшларнинг қизиқишларидан жуда яхши хабардор бўлиб, онлайн конференция, форум хоналарида исталган мавзуда суҳбат юритиши, ўзларини уларнинг муаммоларини тушунадиган одамлар сифатида кўрсатиши мумкин, бунинг устига, веб тармоқда анонимликни сақлаш хусусияти қисқа фурсат ичида ишончга кириб олишга имкон яратади.
Болаларнинг қизиқувчан табиати уларни турли хил сайтларга қизиқишини орттириб бориши, оқибатда ушбу веб-саҳифаларда уларнинг руҳий ёки жисмоний соғлиғига хавф солувчи маълумотларни кўришига олиб келиши табиий. Айниқса, нотаниш кишилардан электрон почта манзиллари орқали олинган хабарлар кучли руҳий таъсир ўтказиб, болаларни Интернет доирасида ва ундан ташқарида ҳам жиноятга ундаши ҳеч гап эмас. Банк ёки кредит карточкасидаги ҳисоб рақамларни билган болакайлар онлайн савдоларида қатнашиш имкони билан бирга кичик ўйинчокдан тортиб то энг сўнгги русумдаги автомобиль сотиб олиш ҳуқуқига ҳам эга бўлади. Бу эса уларни виртуал фирибгарларнинг нишонига айлантиради.
Янги турдаги мазкур мутахассисларнинг вазифаси оилада Интернетдан фойдаланиш маданиятини жорий этадиган ҳамда болаларга психологик, маънавий ҳамда жисмоний зарар етказмайдиган очиқ ва хавфсиз ахборот маконини яратишдан иборат. Шунингдек, кўплаб жамоат ташкилотлари, нодавлат ташкилотлар ва хусусий компаниялар ўз фаолиятини Интернетнинг болаларга таъсири ва ундан бўладиган зарарнинг олдини олиш усулларини ўрганишга қаратган. Жумладан, Интернет мазмунини баҳолаш ассоциацияси (IСЕА) мустақил халқаро ташкилот бўлиб, асосий вазифаси ота-оналарни уларнинг фарзандларини тармоқда кутаётган кўнгилсизлик ва хавфли муносабатлар ҳақида огоҳлантириш, кибермаконда болаларни нотўғри ахборотлардан ҳимоялаш ва сўз эркинлигини таъминлашдан иборат. Ота-оналарга мавжуд муаммолар юзасидан маслаҳат, кўмак берадиган киберфаришталар – интернетда болалар ҳуқуқини ҳимоя қилишга йўналтирилган Европадаги илк ташкилотга 1995 йили асос солинди ва айни пайтда унга АҚШ ва Канада каби давлатлар ҳам аъзодир. Муаммолар чуқурлашгани сайин бу каби ташкилотлар ҳам кенг кўламда тадқиқотлар ўтказиш ва мавжуд хавф-хатарларга қарши кураш чораларини ишлаб чиқишни кучайтирмокда. Хусусан, “Болаларни асрайлик” халқаро ҳуқуқий ташкилоти ўтгазган сўровномалар натижасида маълум бўлдики, АҚШдаги 15-17 яшар ўсмирларнинг 85 фоизи, Канада ёшларининг 93 фоизи мунтазам равишда Интернетдан фойдаланади. Коммуникация воситалари тадқиқоти ассоциацияси олган натижаларга кўра эса, ўсмирлар катта ёшлиларни 2004 йилдаёқ Интернетдан фойдаланиш бўйича ортда қолдирган. Испаниянинг Болаларни ҳимоя қилиш агентлиги тадқиқотлари натижалари шуни кўрсатдики, Интернетдан доимий равишда фойдаланувчи болаларнинг 44 фоизи виртуал мулоқот пайтида ҳеч бўлмаганда бир марта, 11 фоизи эса бир неча бор таъқиб остига олинган. Эътиборли томони шундаки, сўровларда иштирок этган ёшларнинг 14,5 фоизи Интернет орқали нотаниш одамлар билан учрашув белгилаган, 10 фоизи бундай учрашувларга ёлғиз борган, 7 фоизи бу ҳақда ҳеч кимга ҳеч нарса айтмаган. Дунё миқёсида эса 38 фоиз болалар зўравонлик руҳидаги сайтларни, 26 фоиз бола миллатчилик характеридаги веб-саҳифаларни мунтазам кузатиб бориши маълум бўлди. 2008 йилнинг охирги ойларида дунёнинг энг машҳур компанияларидан бири бўлмиш «Майкрософт» 28 давлатда ўзининг чат хоналарини ёпишини эълон қилди.
Виртуал оламда кечаётган зўравонлик, сотқинлик, бехаёлик, ўғрилик, бузуқлик эртага реал ҳаётга кўчмайди, деб ҳеч ким кафолат беролмайди. Чунки, боланинг маиший кўзини очган, нафсини, шайтонини қувватлантираётган, яширин, "парваришланмаса" ҳеч қачон юзага чиқмайдиган туйғулари кўча-кўйда "юз бермайди", деёлмаймиз. Шунинг учун, Интернет кафеларда, уйдаги компьютерда сайтларни "кавлаётган" болаларнинг оталари дўппини ерга қўйиб, оналари бир озгина қозон- чўмичларини бир четга қўйиб ўйлаб, мулоҳаза юритсалар, фарзандларининг тарбиясига озроқ вақт ажратсалар яхши бўлур эди.
Юқорида таъкидлаганимиздек, бунинг учун ота-оналарнинг ўзлари озгина бўлса-да (айтайлик 10 фоиз), компьютер бўйича саводларини оширишлари фойдадан холи эмас. Бу, азбаройи фарзандларига тўғри йўл кўрсатишга ёрдам беради. Чунки, юқоридаги ҳолатлардан нафақат ўзлари, балки жамият ҳам зарар кўради. Масалан, 2007 йилдаги маълумотга назар солайлик: ВВС хабарига кўра, Германиядаги мутасаддилар мамлакатдаги Интернет тармоғида ишловчи 12 минг кишини болалар порнографиясига оид материал алмашув тармоғи аъзоси деб гумон қилган. ЦР1 агентлигининг қайд этишича, улардан 1700 нафарига айблов эълон қилинган. 2008 йилнинг ёз ойида бошланган глобал рейд Саксония-Анхальт федерал ерида 300 нафар гумондорнинг хатти-ҳаракатини текширишдан старт олиб ушбу тадбир бутун дунёнинг 70 мамлакатида давом этиб келмоқда. AP ахборот агентлигининг илк хабарига асосланган мазкур жиноятнинг очилишида Интернет-провайдерлардан бирининг ахбороти далил бўлган. Ушбу жиноятда болалар порнографиясини тарғиб қилувчи порталга кириш билан боғлиқ жуда кўп ҳолатлар аниқланган. Буларни назорат қилиш осонмас деймиз. Унда Ўзбекистон телевидениесининг баъзи каналларида Ғарб компанияларининг шарму хаёсиз маҳсулотларини узлуксиз тарғиб этилаётгани ҳам яхши эмас.
Президент Ислом Каримов сўзи билан айтганда, “Агарки биз бундай хатарларга қарши ўз вақтида қатъият ва изчиллик билан кураш олиб бормасак, турли зарарли оқимлар бизнинг юртимизга ҳам шиддат билан ёпирилиб кириши, ёшларимизни ўз гирдобига тортиб кетишини, оқибатда уларнинг ота-она, оила, эл-юрт олдидаги бурчи ва масъулиятини ўйламайдиган, фақат бир кунлик ҳаёт билан яшайдиган худписанд кимсаларга айланиб қолиши мумкинлигини тасаввур қилиш қийин эмас. Мана шу аччиқ ҳақиқатни юртимиздаги ҳар бир инсон, ҳар қайси ота-она, энг муҳими, ҳар қайси йигит-қиз чуқур англаб олишини истардим".¹
Кўз ўнгимизда фарзандларимиз кутубхонага эмас, балки, Интернет кафеларга бормоқдалар, бир четда чанг босиб ётган мумтоз куй-қўшиқлар ёзилган граммапластинкани эмас, уяли алоқа телефонидан махсус мослама орқали замонавий эстрада ва яллаларни тингламоқда. Уяли алоқа компанияларининг арзон бонуслари сабабли эндиликда ўсмирлар қўл телефонлари орқали Интернет сайтларига кирмокдалар. Бугун нафақат кичкина фарзандларимизнинг, балки ўсмирларнинг ҳам тарбия жараёни мураккаб бир ҳолатдадир. Интернет сайтларидаги маҳсулотларни танқид қилиш осон. Уларга муқобил миллий, болалар ва ўсмирларга мос, уларнинг қизиқиш оламларига хос маҳсулотларни биз ҳам ишлаб чиқарсак бўлади. Бугун агар фарзандингиз китоб ўқимаса расмли китоб келтирсангиз ва тушунтирсангизки, шу расмдаги воқеани китобга ёзган, десангиз, у албатта ўқийди. Худди шу нарсани компьютер оламига кўчирсангиз, у шубҳасиз бошқа чалғитувчи сайтларга кирмайди. Чунки одатда бирор нимани таъқиқлашдан аввал унга муқобил бошқа яхши нарса таклиф қилинади.