Makroekonomikalıq turaqlılıq hám rawajlanıwdı támiyinlewde pul-kredit siyasatınıń ornı 3

1.2 Pul-kredit siyasatın ámelge asırıwdıń usıl hám mexanizmleri (inflyatsion strategiyalaw rejimine ótiwdiń áhmiyeti)

Ishki bazarda baxalar turaqlılıǵındı támiyinlew wazıypası pul-kredit siyasatın ámelge asırıwdıń anıq strategiyası hám tolıq jobası bolıwın hám de maqsetli kórsetkishlerge erisiw ushın nátiyjeli instrumentler hám mexanizmlerdi talap etedi.

Pul-kredit siyasatı rejimlerinen paydalanıwdıń xalıq aralıq tájiriybesi

Rawajlanǵan hám rawajlanıp atırǵan mámleketlikler oraylıq bankleri tárepinen keń qollanilayotgan usıllar inflyatsion strategiyalaw, monetar strategiyalaw, valyuta kursin strategiyalaw hám nominal yakorsiz rejimlerdi óz ishine aladı.

Inflyatsiyaning maqsetli kórsetkishlerine erisiw wazıypası kópshilik oraylıq bankler ushın bas maqset esaplansa -de, joqarıda belgilengen usıllar tiykarınan operativ hám aralıq qaratrga qaray parıq etedi.

Monetar strategiyalaw rejimi

Pul-kredit siyasatın ámelge asırıwdıń bul usılında baxalar turaqlılıǵındı támiyinlew maqsetinde pul agregatlari, rezerv pullar hám pul massası kólemleri ózgeriwin baqlaw názerde tutıladı.

Bul strategiyanıń nátiyjeli qollanılıwı inflyatsiya kórsetkishleri hám pul agregatlari ortasındaǵı bekkem turaqlı baylanıslılıq bolıwın talap etedi. Bunda inflyatsiyaning maqsetli kórsetkishlerine pul agregatlari kólemin maqul túsetuǵın dárejede ustap turıw jardeminde eriwiladi.

Monetar strategiyalaw rejimi 1970 hám 1980 jıllarda AQSh, Kanada, Ullı Britaniya, Germaniya, Shveytsariya hám basqa rawajlanǵan mámleketlerde aktiv qollanılǵan.

Usınıń menen birge, sońǵı jıllarda finans bazarlarınıń rawajlanıwı hám jańa finanslıq instrumentlerdiń ámeliyatqa engiziliwi esabına aqshaǵa salıstırǵanda talaptıń nobarqaror dárejede bolıwı usı usıl natiyjeliliginiń tómenlewine alıp keldi.

Nátiyjede oraylıq bankler pul massasındaǵı ózgerislerge nátiyjeleri tásir kórsetiw hám inflyatsiyaning maqsetli kórsetkishlerin támiyinlew múmkinshiligi shekleniwi gúzetildi.

Pul agregatlari hám inflyatsiya dárejesi ortasındaǵı baylanıslılıqtıń kúshsizleniwi sebepli kópshilik oraylıq bankler tárepinen pul agregatlarini strategiyalaw ámeliyatınan waz keshilib, inflyatsion strategiyalaw rejimin engizilishiga sebep boldı.

Monetar strategiyalaw rejimi pul usınısı hám talabınıń keskin ózgerisleri gúzetilgen rawajlanıp atırǵan hám ótiw dáwirindegi mámleketlerde ekonomikalıq rawajlanıwdıń dáslepki jıllarında nátiyjeli strategiya retinde keń ko'llanilgan. Bunda inflyatsiya boyınsha tiyisli kórsetkishlerdi belgilewde ekonomikalıq ósiwdi xoshametlew maqsetlerinen kelip shıǵılǵan.

1994 jıldan baslap1 Ózbekstanda ámelge asırılǵan pul-kredit siyasatı da pul massasınıń keskin ósip ketiwin aldın alıw arqalı milliy valyuta turaqlılıǵındı támiyinlew maqsetlerine qaratildi. Bunda rezerv pullar hám pul massasınıń ózgeriwi operatsion hám de aralıq qaratr retinde qollanildi.

Usı rejim rásmiy monetar strategiyalaw dep klassifikaciyalansa-de, ámeliyatda milliy valyutanıń almasıw kursin dollarǵa bólew arqalı basqıshpa-basqısh devalvatsiya etip barılǵanlıǵı sebepli birpara xalıq aralıq institutlar hám qánigeler tárepinen bul rejim aralas túrge kiritilgen.

Bir waqtıniń ózinde eki maqsetke jóneltirilgen almasıw kursin siyasatı sırtqı shoklar payda bolǵan sharayatlarda nátiyjesiz ekenligin kórsetdi. Bunda bir tárepden altın -valyuta rezervlarini asırıw wazıypası qoyılǵan bolsa, ekinshi tárepden swmning almasıw kursin belgili bir dárejede ustap turıw maqseti gózlengen. Óz gezeginde, usı almasıw kursin tólew balansı jaǵdayı hám sırtqı ekonomikalıq sharayatlardı ózinde sáwlelendirmegen.

Bunday siyasat, óz gezeginde, ishki valyuta bazarında mashqalalardi júzege keltirip, nátiyjeli pul-kredit siyasatın júrgiziw múmkinshiliklerin pasaytirdi. Bunnan tısqarı, pul-kredit instrumentlerinen paydalanıwdıń passiv rejimi monetar strategiyalawni nátiyjeli qóllawda qosımsha qıyınshılıqlar tuwdırdı.

Pul massası ózgeriwin faktorlar tiykarında analizi, pul massası ósiwi túrli dáwirlerde altın -valyuta rezervleriniń asıwı hám de ekonomikanı kreditlash kólemleriniń keńeytiw esabına támiyinlengenligin kórsetip atır.

Óz gezeginde, Mámleket byudjetiniń teń salmaqlılıqlı atqarıwı hám húkimet esapraqamlarida aqshalar jıynalısı, sonıń menen birge Ózbekstan Respublikası tikleniw hám rawajlanıw fondı esapraqamlarida aqshalardıń jıynanıp barılıwı pul massası artıwın maqul túsetuǵınlashtiruv chi faktorlardan bolǵan.

Usı waqıtta ekonomikanı kreditlashning tiykarǵı dárekleri oraylasqan aqshalar, sonday-aq, Ózbekstan Respublikası tikleniw hám rawajlanıw fondı esabınan finanslashtirilganligi hám de bul aqshalar tiykarınan islep shıǵarıw texnologiyaları hám shiyki zat materialların import qılıw maqsetinde paydalanilganligi sebepli ekonomikada pul massası ósiwine hám uyqas túrde inflyatsiya dárejesine tuwrıdan-tuwrı tásir kórsetpegen.

Ulıwma alǵanda, bul faktorlar tásirinde pul massası tez pátda asıwınıń aldı alınǵan.

Usınıń menen birge, ámelge asırılǵan analizler nátiyjesinde inflyatsiya dárejesi, JIO’ deflyatori hám pul massası ózgeriwi ortasında anıq hám turaqlı óz-ara baylanıslılıqlar anıqlanmadi.

Pul aylanıw tezligi hám pul multiplikatori kórsetkishleri ózgeriwi de bul kórsetkishler dinamikasınıń ózgeriwshen xarakterge iye ekenligin, pul-kredit kórsetkishleriniń maqsetli parametrlerin islep shıǵıwda aljasıqlarǵa alıp keliwi múmkinligin kórsetedi.

Ulıwma alǵanda, pul massasınıń JIO’ nominal kólemine salıstırǵanda ortasha dárejede ósiwi inflyatsiya basımınıń sezilerli kusheytiwin aldın alıwǵa xızmet etdi. Usınıń menen birge, bul kórsetkishler ortasında anıq baylanıslılıqtıń joqlıǵı rezerv pullar hám pul massası anıq dárejesin esaplaw múmkinshiligin bermeydi.

Máseleniń taǵı bir zárúrli tárepi, Oraylıq banktiń pul agregatlarini nátiyjeli basqara alıwı qábileti menen baylanıslı. Ádetde, oraylıq bankler rezerv pullar dárejesin nátiyjeli basqara aladılar, biraq pul massasın baqlawda qıyınshılıqlarǵa dus kelediler.

Bul process tiykarınan dollarızatsiya dárejesi joqarı bolǵan hám de finans bazarları rawajlanıw basqıshında turǵan mámleketlerde kóp gúzetiledi, sonlıqtan, bunday mámleketlerde kredit hám depozitlarga bolǵan talap keskin ózgerip turıwı múmkin.

Aqshaǵa bolǵan talaptıń ózgeriwshenligi, keń mánistegi pul massasınıń quramı, dollarızatsiya dárejesiniń joqarılıǵı sıyaqlı faktorlar aqshaǵa bolǵan talaptı anıqlaw múmkinshiligin pasaytiradi.

Bunday jaǵdayda, aqshaǵa bolǵan talap hám procent stavkaları ortasındaǵı baylanıslılıq tómen bolǵanlıǵı sebepli Oraylıq bank ushın pul massasınıń maqsetli dárejesin saqlap turıw wazıypası quramalılasadı.

Joqarıda belgilengen máseleler nátiyjesinde keń mánistegi pullar kóleminiń aralıq qaratrdan shetlesiwi Oraylıq banktiń pul-kredit siyasatina bolǵan isenimdi pasaytiradi.