Makroiqtisodiy tahlil

MHT da hisoblanadigan asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning o‘zaro nisbati⁹

	Ko‘rsatkichlar		Shartli	Miqdor
			belgilar
	1		2	3
1.	Yalpi ichki mahsulot		YaIM	100
- amortizatsiya			A	12
2.	Sof ichki mahsulot		SIM	88
- biznesdagi egri soliqlar			t	5
3.	Milliy daromad		MD	83
- ijtimoiy sug‘urta to‘lovlari;			IST	8
- korporatsiya daromadlariga soliqlar;			KDS	3
-korporatsiyalarning		taqsimlanmaydigan	KTD	2
daromadlari;			TR	18
+ transfert to‘lovlari
4.	Shaxsiy daromad		ShD	88
- individual soliqlar			IS	10
5.	Ixtiyordagi shaxsiy daromad		IShD	78

MHTning barcha asosiy ko‘rsatkichlari yil davomida iqtisodiy faoliyatning natijalarini joriy yil narxlarida aks ettiradi va shuning uchun

ular nominal ko‘rsatkichlar hisoblanadi. Ammo nominal ko‘rsatkichlardan o‘zaro mamlakatlar yoki bitta mamlakatning turli davrlarda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasini qiyoslash uchun foydalanish mushkul, chunki ular narxlar darajasi ta’siri ostida bo‘ladi. Bunday qiyoslashni faqatgina o‘zgarmas (solishtirma yoki bazis) narxlarda hisoblangan real ko‘rsatkichlar (ishlab chiqarishning real hajmi va daromadning real darajasi) orqali amalga oshirish mumkin bo‘ladi. Shu sababli nominal va real (narx darajasi o‘zgarishidan xolos bo‘lgan) ko‘rsatkichlarni alohida o‘rganish va ularni tushunib olish muhim ahamiyatga ega.

Nominal YaIM – bu joriy narxlarda, ya’ni ushbu yil narxlarida hisoblangan ko‘rsatkich bo‘lib, u qiymat ko‘rsatkichi hisoblanadi va shuning uchun narxlar darajasining o‘zgarishi uning kattaligiga ta’sir ko‘rsatadi.

Nominal YaIMga ikkita omil ta’sir ko‘rsatadi:

1. 
   ishlab chiqarish real hajmining o‘zgarishi;
   
2. 
   narxlar darajasining o‘zgarishi.
   

9. 
   N.Maxmudov, H.Hakimov. Makroiqtisodiy tahlil. O‘quv-uslubiy majmua. T.TDIU, 2018
   

31

Real YaIMni hisoblash uchun esa nominal YaIMni unga ta’sir etuvchi narxlar darajasidan «xolos etish» lozim bo‘ladi.


Real YaIM – bu qiyosiy narxlarda, ya’ni o‘zgarmas yoki bazis yil narxlarida hisoblangan yalpi ichki mahsulotdir. Bunda bazis yil qilib istalgan yilni olish mumkin, ya’ni tanlangan bazis yil joriy yildan oldin ham, undan keyin ham bo‘lishi mumkin (masalan, 2000 yil uchun real YaIMni hisoblash uchun 2018 yil narxlari bazis yil qilib olinishi mumkin yoki aksincha. 2018 yil uchun 2000 yil narxlari bazis yil deb qabul qilinadi). Shunday qilib, real YaIM quyidagicha aniqlanadi:

Real YaIM = (Nominal YaIM / YaIM deflatori) x 100%

4. 
   5. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni hisoblashning murakkabliklari. Milliy farovonlikni baholashning muammolari
   

MHTdagi ko‘rsatkichlar yalpi mahsulot va yalpi daromadni

faqatgina miqdor jihatdan hisoblab beruvchi ko‘rsatkichlar hisoblanib, ular bir qator kamchiliklardan holi emas. Masalan, ular ilmiy-texnik taraqqiyot va iqtisodiy o‘sishning salbiy jihatlarini hisobga olmaydilar, bundan tashqari YaIM va MD ko‘rsatkichiga nisbatan kamroq darajada ortadigan farovonlik, hayot sifati darajasini aks ettirmaydi. Farovonlik darajasini aniqlashda odatda a) aholi jon boshiga to‘g‘ri keluvchi YaIM (GDP per capita), ya’ni YaIM / mamlakatdagi aholi soni; yoki b) aholi jon boshiga to‘g‘ri keluvchi MD (NI per capita), ya’ni MD / mamlakatdagi aholi soni ko‘rsatkichlardan foydalaniladi. Mamlakatlarni o‘zaro ushbu ko‘rsatkichlar bo‘yicha qiyoslash uchun ularni nisbatan qat’iy valutada, ya’ni AQSh dollarida hisoblash amaliyotda keng tarqalgan.

Ammo ushbu yuqorida keltirib o‘tilgan ko‘rsatkichlar ham mukammal hisoblanmaydi va hayot sifati darajasini aniq belgilab bera olmaydi. Ularning asosiy kamchiliklari:

1. 
   ular o‘rtacha tenglashtirilgan (agarda bitta kishida ikkita avtomobil, ikkinchi bir kishida umuman avtomobil bo‘lmasa, u holda har birida o‘rtacha bittadan mavjud deb hisoblanadi);
   

2. 
   ular farovonlik darajasining ko‘pgina sifat jihatlarini hisobga olmaydi (bir xil kattalikdagi MDga ega ikki mamlakat turlicha: savodxonlik darajasi, umr kechirishining davomiyligiga ko‘ra, salomatlik va o‘lim darajasi, jinoyatchilik darajasi va boshqa ko‘rsatkichlar bo‘yicha farqlanishi mumkin);
   

32

22. 
    ular dollarning turli mamlakatlar uchun turlicha sotib olish qobiliyatiga ega ekanligini rad etadi (1 dollarga AQShda va masalan, Hindistonda turli hajmdagi tovarlarni xarid qilish mumkin);
    

7. 
   ular iqtisodiy o‘sishning salbiy oqibatlarini hisobga olmaydi (atrof-muhit ifloslanish darajasi, shovqin, gazlar bilan ifloslanganlik darajasi va boshqalar).