Макроиљтисодий мувозанат назарияси(Дж. Кейнс)

6.4. Маркс, Энгельс, Ленин иљтисодий ђояларининг
тарихий таљдири.
Маркс, Энгельс, Лениннинг ђоялари давр синовидан љандай ўтди ва уларнинг таљдири нима билан тугади деган савол туђилиши табиий. Умуман, ўз даврида Совет давлати ва дунёнинг 1,5 млрд аќолисини ўз ичига олган социалистик лагер деб аталувчи мамлакатлардаги ижтимоий тузумнинг мазмуни нимадан иборат эди? Ќозир бу йўлни давом эттираётган давлатларнинг истиљболи љандай каби саволлар туђилади.
Империализм, социалистик инљилоб арафасида эканлиги дастлаб Россияда, кейинрољ љисља ваљт бўлса ќам Германия (Бавария), Венгрия, Монголия ва II жаќон урушидан кейин баъзи давлатларда исботланди. Лекин бу инљилоб юксак ривожланган ишчилар синфи кўпчиликни ташкил этаётган жойларда эмас, нисбатан ўрта ёки кам ривожланган давлатларда рўй берди.
Марксча таълимот асосчиларининг умумќалљ мулки тўђрисидаги, иљтисодиётни љатъий режа асосида ривожлантириш, яъни бозор иљтисодиётини бекор љилиш тўђрисидаги ђоялари ўзини ољламади. Ленин ва ленинчиларнинг октябрь тўнтарилишининг давом этиши, жаќон революциясига айланиши тўђрисидаги ђоялари рўйёбга чиљмади. Ољибатда Совет давлати амалда ягона социалистик мамлакат бўлиб љолди. Бу мамлакатда умумќалљ мулки, яъни давлат мулки асосий бўлиб, љисман колхоз-кооператив жамоа мулки саљланди, хусусий мулкчилик барќам топди, бозор иљтисодиёти ўрнига марказдан режалаштирилган иљтисодиёт кириб келди. Булар натижасида илгари љолољ бўлган мамлакат љисља ваљт ичида илђор давлатга айланди. Ана шу каби ютуљлар бўлмаганида, балки II жаќон урушида ђолиб чиљолмасди. Лекин 70 йиллар охирлари, айниљса 80-90 йилларда Совет Иттифољи инљирозга учради.
Капитализм унинг юљори босљичи бўлган импераилизмга нисбатан фарљ љилиб, унинг кўплаб имкониятлари борлиги аниљланди. Айниљса, буржуазия катта тажрибага эга бўлиб (250 йиллик тажриба) ўз бошидан жуда кўп жараёнларни ўтказган, у феодал муносабатларига љарши чиљиб, љонли курашда хокимиятни љўлга олган. Шу йўл билан у асосий ишлаб чиљариш воситаларнинг эгасига айланган ва дастлаб эксплуатациянинг жирканч усулларини љўллаган. Хусусан, (14-16 соатлик иш куни) болалар, аёллар меќнатидан фойдаланилган, иш ќаљини ўта паст тўлаб, социал шароити ђоятда ођир бўлган жараёнларда тажриба тўплаган, бир љанча социал инљилоблар ва иљтисодий инљирозларни бошидан кечирган ва курашларда чиниљљан, катта тажрибага эга бўлган бу синф ўзини бундан буён ќимоя љилиш учун, яшаши учун йўл љисљарди ва иложини топди. Дастлабки даврларда мустамлака мамлакатлар унинг жонига оро бўлди, улар ќисобига метрополия мамлакатларнинг иљтисодий ва сиёсий аќволи яхшиланди.
Мустамакачилик системаси тугаган ќозирги пайтда ќам илгари колония бўлган давлатлар ўз љарзларинигина эмас, катта фоизларини тўлашга ќам љодир эмаслар. (Масалан, жанубий Америка давлатларининг АЉШга жуда катта љарзи мавжуд). Бундан ташљари барча капиталистик давлатларнинг равнаљи бир хил эмас, балки турличадир.
II жаќон урушидан кейин мустамлакадан озод бўлган мамлакатларнинг социализмдан боришга интилиши, сиёсий, иљтисодий инљирозлар капиталистик давлатлар олдига янгидан янги муаммоларни љўйди.
Катта тажрибага эга бўлган буржуазия синфи илмий техника прогрессидан унумли фойдаланиб, ишлаб чиљаришни ривожлантирди, оладиган фойдаларини оширди, ќалљнинг, ишчилар синфининг моддий турмуш даражасини оширишга ва социал тенгликни юмшатишга эришди.
Шу даврда марксизм ђояси асосида бўлган социалистик мамлакатларда, айниљса СССРда ривожланиш тобора сусайиб борди, социал танглик кучайди. Бу мамлакатларда вољеаларни сунъий тенглаштиришга уринилди. 1928 йилдан бошлаб янги иљтисодий сиёсат вазифалари инкор этилди, ваќоланки бу жиддий ва узољља мўлжалланган сиёсат эди. Капиталистик муносабатларга чек љўйишга шошилди, маъмурий - буйруљбозлик усули жорий љилинди, айниљса љишлољ хўжалигида мажбурий жамоалаштириш каби йирик хатоларга йўл љўйилди, деќљонлар ва ишбилармонларнинг фаолиятига сунъий тўсиљлар яратилди.
Иккинчи беш йиллик охирида социализм љуриб битказилганлиги эълон љилинди ва АЉШга етиб олиш ва ундан ўзиб кетиш вазифалари белгиланди.
Иккинчи жаќон уруши ољибатлари ва ундан кейинги вољеалар, совуљ уруш, љуролланиш пойгаси (40-50 фоиз харажат), бошља давлатларга беђараз ёрдам, илмий-техник тараљљиётга эътиборнинг камлиги, иљтисодиётдаги љўпол хатолар ёмон ољибатларни келтириб чиљарди. Айниљса, ођир саноатнинг устун ривожланиш љонунига катта зиён келтирилди. 1953 йил Сталин вафотидан сўнг Маленков томонидан ќалљ истеъмоли товарларини кўпрољ ишлаб чиљиш ђояси зарали деб топилди. Айниљса, Н.С.Хрушчевнинг сиёсати натижасида халљ хўжалиги ођир аќволга келиб љолди.
Илђор капиталистик давлатларда шу даврда љайта љуриш анча илгари бошланди. Масалан, АЉШда 1929-1933 йиллардаги буюк инљироз даврида 17 млн. ишсиз бўлган пайтда социализация режалари тузилди, инсонларнинг манфаатларини таъминланмай, ќимояламай туриб ютуљларга эришиш мумкин эмаслигини билган ќолда иљтисодий сиёсатни юритиш таълимотига асосан ишлар олиб борилди.
Иккинчи жаќон урушидан кейин Германияда А.Эрхард томонидан ижтимоий йўналтирилган иљтисодиётга йўл очилди. Швеция ва бир љанча мамлакатларда давлат томонидан социал ќимоя кучли љилиб љўйилди. Ољибат натижада марксча таълимот асосида љурилган давалатлар бу ђоядан узољлашиши, ривожланган капиталистик давлатларнинг бу ђоялардан усталик билан фойдаланиши натижасида узликсиз ўзларининг иљтисодий сиёсатларини янги таълимотлар билан бойитиб борганлиги сабабли Маркс таълимоти тарих синовларидан тўла ўтмади.