«maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda agressiv holatlarning shakllanishi psixologik xususiyatlari»

“Ikki uycha” metodikasi
4-7 yoshdagi bolalarning o'z tengdoshlari bilan munosabatlari xarakteri, ularning guruh a'zolarini yoqtirishi va yoqtirmasligini “Ikki uycha” metodikasi orqali aniqlash mumkin. Rag'batlantiruvchi material qog'oz varog'ida ikkita katta bo'lmagan uycha chizilgan. Ulardan biri — kattaroq, qizil rangda, boshqasi esa — qora rangda. Qoidaga ko'ra, bu rasmlar oldindan tayyorlanmaydi, bolaning ko'z oldida qora va qizil qalamlarda chiziladi.
Ko'rsatma. Mana bu uychalarga qara. Tasavvur qil, qizil uycha seniki va bu uyga sen kimni xohlasang o'shani taklif qilishing mumkin. O'ylab ko'r, guruhingdagi bolalardan qay birini o'z uyingga taklif qilasan, qay birini qora uychaga joylashtirasan.
Test o'tkazish. Bolalarga rasm chizish jarayonida birinchi qizil uychada har xil o'yinchoqlar, kitoblar borligi, qora uychada esa o'yinchoqlar deyarli yo'qligi tushuntiriladi. Ko'rsatmadan keyin katta yoshdagi odam bolaning qizil uyga taklif qiladigan va qora uychaga joylashtiradigan tengdoshlarining ro'yxatini yozib oladi. Suhbatdan so'ng bolalardan biror bir tengdoshining joyini almashtirishni xohlashi yoki yana kimnidir esdan chiqarib qo'ymaganligi haqida so'rash mumkin.
Natijalar tahlili. Test natijalarini sharhlash oddiy: tengdoshlarini qora yoki qizil uychalarga joylashtirishi orqali bolaning kimni yoqtirishi yoki yoqtirmasligini bilish mumkin. Tengdoshlarining asosiy qismini qora uychaga joylashtirayotgan o'zi qizil uychada yolg'iz qolayotgan yoki o'zini kattalar qurshovida qoldirayotgan bolalarga alohida e'tibor berish kerak. Bu bolalar yoki juda odamovi, muloqotga kirisha olmaydigan yoki o'ta janjalkash, hamma bilan urushishga ulguradiganlar toifasiga kiradi.

Korreksion qism.
1-mashg’ulot kuni.
1. Salomlashish (“Ismlar” mashqi).
Bolalar doira bo’lib turishadi, doira bo’ylab bir-birlariga to’pni uzatishadi. O’zidan oldingi bolaning ismini aytadi va keyin o’z ismini aytib to’pni o’zidan keyingi bolaga uzatadi. Bolalar o’zlarini turli o’zlari istagan obrazlarda tasvirlashlari mumkin.
2. “Quyoshcha” plastik etyudi.
Olib boruvchi: sizlarning chiroyli ismlaringizni eshitib men quyoshday o’zimni issiq his qilyapman. Hozir hammamiz kichkina quyoshchaga aylanamiz va bir-birimizni isitamiz.
“Men – kichkina quyoshchaman. Men uyg’ondim, men yuzlarimni yuvayapman. Men o’z nurlarimni tarab, asta-sekin xursand holda ko’tarilaman. Men katta to’pman. Menda juda ko’p iliqlik va yorug’lik bor. Men endi katta quyoshchaman. Men hammaga iliqligimni beraman; osmonga, bulutlarga, daryolarga, dalalarga, hayvonlarga, odamlarga, kichkina bolachalarga. Men chuqur issiq nafas olaman. Men ingichka quyosh nuriga aylanib, yerga uchib tushaman keyin mayin yam-yashil barglarga o’tirib olaman, dengiz to’lqinlarida cho’milaman, oppoq dengiz ko’piklarida mazza qilib o’ynayman”.
3. O’yin “Mehribon hayvon”.
Bolalar doira bo’lib qo’llarini ushlab turishadi. Boshqaruvchi ohista, sirli ovozda: “Iltimos, aylanada turing va qo’llaringizni ushlang. Biz katta mehribon hayvonmiz. Keling, uning nafas olishini tinglaylik. Endi birgalikda nafas olamiz! Nafas olganimizda bir qadam oldinga, nafas chiqarganimizda bir qadam orqaga yuramiz. Endi esa keling, nafas olganimizda ikki qadam oldinga, nafas chiqarganimizda ikki qadam orqaga qadam tashlaymiz. Hayvon nafaqat nafas oladi, uning katta mehribon yuragi ham aniq va bir tekis uradi. Yuragimiz uryapti oldinga qadam tashladik, yuragimiz uryapti orqaga qadam tashladik. Hammamiz bu hayvonning nafas olishini va yurak urishini his qilamiz”.
2-mashg’ulot kuni.
1. Salomlashish (“Xayrli tong” mashqi).
Psixolog: bolalar sizni ko’rganimdan xursandman. Kelinglar, hammamiz bir-birimizga qo’l ko’tarib, baland ovozda “xayrli tong” deb aytamiz!
2. “Ayiqchaga ezgu so’zlarni ayt” o’yini.
Psixolog va bolalar doira shaklida o’tiradilar, tarbiyachining qo’lida koptok bo’ladi. Psixolog va bolalar koptokni bir-birlariga uzatib, odamlarda yaxshi xislatlar bo’lishini esga olishadi. So’ngra tarbiyachi o’yinga o’yinchoq ayiqchani “taklif etadi”. Bolalar unga quyidagicha ezgu so’zlarni aytishadi: “Sen - (yaxshisan, quvnoqsan, tirishqoqsan)”. So’ngra navbati bilan har bir bola “ayiqchaga aylanadi” (o’yinchoqni qo’lida ushlab turadi), qolgan bolalar ayiqcha rolidagi bolaga ezgu so’zlarni aytadilar.
3. “Chehralar” mashqi.
Bolalarga inson chehrasining mimik ifodalari tasvirlangan rasmlar beriladi. Masalan: quvonch, hayrat, jahldorlik, qo’rqish, uyalish, qovoq uyish. Har bir bolaga rasmlar beriladi va bolaga rasmdagi emotsiyani o’zlarida ifodalab berish so’raladi. Boshqa bolalar o’z o’rtoqlarining yuz qiyofalariga qarab, ularda nima ifodalanayotganligini aytib berishlari kerak.
3-mashg’ulot kuni.
1. Salomlashish. (“Ismlar-fazilatlar”).
Har bir ishtirokchi guruhdagi boshqa bilan salomlashib, uning ismi birinchi harfi bilan boshlanadigan shaxsning ijobiy xarakter xususiyati, fazilati nomini aytishi lozim, bolalarning so’z boyligi kamligini inobatga olgan holda olib tilak bildirsalar ham mumkin bo’ladi. (Masalan, Mahliyo – mehribon, Chinora – chiroyli ).
2. “Muloyim yurak” mashqi.
Psixolog tarbiyachi va bolalar doira shaklida o’tiradilar, ularning qo’lida yurak ko’rinishidagi yumshoq o’yinchoq bo’ladi. “Yer yuzida toshbag’ir, boshqalarni yaxshi ko’rmaydigan yuraklar bor. Ularning yuraklari toshdek qotib qolgan”, deb psixolog tarbiyachi o’yinni boshlaydi va bolalarga o’zlarining yuraklarini mehribon va muloyim qilishlari kerakligini aytadi. Bolalar o’zlarining muloyim yuraklarini ko’rsatadilar, bir-birlariga ushlab ko’rishga beradilar, ushbu yurakchasi orqali kimlarga mehr-muhabbatini yubormoqchi ekanligini aytadilar. Bular ota-onasi, do’stlari, sevimli buyumlari, yaxshi ko’rgan hayvonlari bo’lishi mumkin.
3. “Onam meni nimaga yaxshi ko’radi?” mashqi.
Bolalar doira bo’lib o’tirishadi. Har bir bola navbat bilan onasi uni nima uchun yaxshi ko’rishini aytadi. Agar biror bolada qiyinchilik yuzaga kelsa psixolog bolalar hamkorligida yordam berishi mumkin. Mashq davomida psixolog jarayonni nazoratda ushlab turishi, bolalarda o’z do’stlariga nisbatan xayrixohlik uyg’ota olishi kerak.
4. Ertak asosida suhbat o’tkazish ( Quyon, tulki va xo’roz ertagi asosida).
Bir bor ekan, bir yoq ekan, bir tulki bilan quyon bo’lgan ekan. Tulkining uychasi – muzdan, quyonniki – daraxtning postlog’idan qurilgan ekan. Bahor kelib, kunlar iligach, tulkining uychasi erib ketibdi. Boshpanasiz qolgan tulki tunashga joy berishni so’rab quyonning oldiga bordi-yu, uning uychasini egallab olib, o’zini haydab yubordi.
Quyoncha yo’lda yig’lab borar ekan, oldidan kuchukcha chiqib qoldi:
– Vov, vov, vov! Hoy quyoncha, nega yig’layapsan?
– Qanday qilib yig’lamay? Mening daraxt po’stlog’idan yasalgan uycham bor edi. Tulkining muzdan qurilgan uychasi erib ketgach, tunashga joy berishimni so’rab keldi-yu, uychamni egallab olib, o’zimni xaydab yubordi.
– Qo’y, yig’lama, quyoncha!
– dedi kuchukcha.
– Boshingga tashvish tushgan bo’lsa, men senga yordam beraman.
Ular birgalikda quyonning uychasiga kelishdi. Kuchukcha vovillab dedi:
– Vov,vov,vov! Hoy tulki, qani, buyoqqa chiq-chi!
Tulki esa pechning ustida yotganicha ularga dag’dag’a qildi.
– Hozir irg’ib o’rnimdan turaman-da, derazadan sakrab chiqib ikkalangni ham tilka-pora qilib tashlayman!
Bu dag’dag’adan qo’rqib ketgan kuchukcha juftakni rostlab qoldi.
Quyoncha yana yo’lda yig’lab borar ekan, oldidan ayiq chiqib qoldi:
– Ha, quyoncha, nima uchun yig’layapsan? – deb so’radi.
– Qanday qilib yig’lamay? – dedi hiqillab quyoncha. Mening daraxt po’stlog’idan yasalgan uycham bor edi. Tulkining muzdan qurilgan uychasi erib ketgach, tunashga joy berishimni so’rab keldi-yu, uychamni egallab olib, o’zimni haydab yubordi.
– Qo’y, yig’lama, quyoncha! – yupatdi uni ayiq. – Boshingga tashvish tushgan bo’lsa, men senga yordam beraman.
Ular birgalikda quyonning uychasiga kelishdi. Ayiq bor ovozi bilan baqirdi:
– Hoy tulki, qani buyoqqa chiq!
Tulki esa pechning ustida yotganicha ularga dag’dag’a qildi.
– Hozir irg’ib o’rnimdan turaman-da, derazadan sakrab chiqib ikkalangni ham tilka-pora qilib tashlayman!
Bu dag’dag’adan qo’rqib ketgan ayiq juftakni rostlab qoldi.
Quyoncha yo’lda avvalgidan ham qattiqroq yig’lab borar edi. Oldidan xo’roz chiqib qolibdi.
– Qu-qu-qu-qu-u-uq!- dedi qichqirib. – Hoy, quyoncha, nega yig’layapsan?
– Qanday qilib yig’lamay? – dedi hiqillab quyoncha. Mening daraxt po’stlog’idan yasalgan uycham bor edi. Tulkining muzdan qurilgan uychasi erib ketgach, tunashga joy berishimni so’rab keldi-yu, uychamni egallab olib, o’zimni haydab yubordi.
– Ketdik, – dedi xo’roz. – Boshingga tashvish tushgan bo’lsa, men senga yordam beraman.
– Yoq, xo’roz, qo’lingdan kelmaydi. Kuchukcha haydamoqchi bo’ldi – haydolmadi, ayiq haydamoqchi bo’ldi – hayday olmadi. sen ham hayday olmaysan.

– Men hayday olaman!Ular birgalikda quyonchaning uychasiga kelishdi. Xo’roz etiklari bilan yerni tepib, qanotlarini qoqdi:

Qu-qu-qu-qu-u-uq! Tulkini qiyma-qiyma qilib tashlash uchun chalg’i o’rog’imni ko’tarib keldim. Hoy tulki, qani, chiq buyoqqa!
Xo’rozning qichqirig’ini eshitib, tulki qo’rqib ketdi va ovoz berdi:
– Hozir etigimni kiyib olay…
Xo’roz yana qichqirdi:
– Qu-qu-qu-qu-u-uq! Tulkini qiyma-qiyma qilib tashlash uchun chalg’i o’rog’imni ko’tarib keldim. Hoy tulki, qani, chiq buyoqqa!
Tulki yana ovoz berdi:
– Hozir! Kiyimimni kiyib olay…
Xo’roz uchinchi marta qichqirdi:
Qu-qu-qu-qu-u-uq! Tulkini qiyma-qiyma qilib tashlash uchun chalg’i
o’rog’imni ko’tarib keldim. Hoy tulki, qani, chiq buyoqqa!
Tulki lip etib uychadan chiqdi-yu, o’zini o’rmonning ichiga urdi.
Shundan keyin quyoncha yana o’zining daraxt po’stlog’idan qurilgan uychasida tinch-osoyishta yashay boshlabdi.
Ertak qahramonlarining xulqini analiz qilish:
Ertakda sizga kimlar yoqdi? Nima uchun? Qaysilari yoqmadi?
Siz kim bilan do’st bo’lardingiz? Nima uchun?
Ertakda kim mehribon, kim jahldor, kim yaxshi, kim yomon?
Psixolog mana shu kabi savollar asosida bolalarda suhbat olib boradi.


XULOSA

Bolalarning tajovuzkor xatti-harakatlarining ruhiy xususiyatlarini birlashtirish, muntazam ravishda va tajovuzkor bolalarning asosiy xususiy xususiyatlarini va birinchi navbatda ularning his-tuyg'ularini boshqarishning yetishmasligi. Ular uchun muammolar cheklangan reaksiyalar to'plamidir. Hamdardlik va shaxsiy tashvishlarning yuqori darajasi. Doimiy tajovuzkor bola bilan ishlash natijasida har bir belgi xarakteristik xususiyatini o'rganish kerak. Shu munosabat bilan bolalarning tajovuzkor xatti-harakatlarining tuzilishi quyidagi yo'nalishlarda qurilishi kerak: - shaxsiy tashvish darajasi kamayadi; - farzandning g'azabini ifoda etishning maqbul usullarini o'rgatish; - bolani salbiy hissiy holatlarni kuzatishni, shuningdek o'z-o'zini tartibga solish ko'nikmalarini rivojlantirish uchun; - bolalar uchun muammolardagi konstruktiv xulq-atvor reaktsiyalarini shakllantirish; - hamdardlik va o'z-o'zini hurmat qilishning yetarli darajada rivojlanishi.

Tuzatuv ishlari uchun tajovuzkor bola bilan ham ishlashi kerak, chunki oiladagi munosabatlarning psixologik fonida asosan salbiy va bolaga tajovuzkor xatti-harakatlarga olib keladi. Agressiv bolalarning ota-onalari farzandlari bilan muloqot qilishning ijobiy tajribasiga muhtoj, ular bolalar va bir-birlari bilan konstruktiv, mojarosiz o'zaro ta'sir qilish ko'nikmalariga ega emaslar. Bunday ko'nikmalarni rivojlantirish va konstruktiv aloqa usullarini rivojlantirish, tajovuzkor bola ota-onalari bilan psixolog ishining asosiy mazmuni bo'lishi mumkin. Bolaning xatti-harakatlarini qayta qurish davrida, tajovuzkor bola oilasini psixologik qo'llab-quvvatlash kerak, chunki butun oila qo'llab-quvvatlanadi, bitta yoki boshqa qiyinchiliklar kelib chiqishi va aniq tuzatish kerak bo'lgan narsa.
Bolani his-tuyg'ulari bilan boshqarishni o'rganing (besh yoshdan boshlab).