Ma’lumki, ilmiy-texnika taraqqiyotida kimyoning ahamiyati katta

4.4.  Qaytar va qaytmas reaksiyalar
Reaksiyaga  kirishayotgan  moddalaming  to'liq  reaksiya  mah 
lotlariga  aylanishi  yoki  aylanmasligiga  ko‘ra  reaksiyalar  qaytar 
qaytmas  reaksiyalarga  bo‘linadi.
Faqat  bir  yo‘nalishda  boradigan  va  reaksiyaga  kirishayotj 
boshlang'ich  moddalar  oxirgi  mahsulotlarga  to'liq  aylanadij 
reaksiyalar  qaytmas  reaksiyalar  deyiladi.
Bunday  reaksiyaga  bariy  xloridga  sulfat  kislota  ta’sirini  m: 
qilib  keltirsa  bo'ladi:
BaCl
2
 +  H
2
S 0
4
 =  BaS04l   + 2HC1
AgNOj +  KC1 = A g C tt +  K N 0
3
Qaytmas  reaksiyalar  tenglamalarining  chap  va  o‘ng  qism 
orasiga  tenglik  ishorasi  yoki  strelka  qo'yiladi.  Ko'pchilik  reaksiy; 
qaytar  bo‘ladi.
Quyidagi  hollarda  kimyoviy  reaksiyalar  qaytmas  boiadi:
1. 
Reaksiya  mahsulotlari  reaksiya  doirasidan  cho'kma  yoki 
holda  chiqib  ketsa,  masalan,
CaCl
2
+ H
2
S 0
4
-> C a S 0 4i   +  2HC/
K
2
C 0
3
 + 2HC1  -> 2KC1  + C 0 2t  +  H20
104

2.  Kam  ionlanadigan  birikma,  masalan,  suv  hosil  bo'Isa:
HC1  + NaOH  -► H20   +  NaCI
3.  Reaksiya  davomida  katta  miqdorda  energiya  ajralsa,  masalan, 
magniyning  yonishi:
Mg + l/2 0
2
 =  MgO, 
AH  = -6 0 2 ,5   kJ/mol.
Bir  vaqtning  o‘zida  bir-biriga  teskari  ikki  yo‘nalishda  boradi- 
gan  reaksiyalar  qaytar  reaksiyalar  deyiladi.
Bunday  reaksiyalaming  tenglamalarida  qarama-qarshi  tomon- 
laiga  yo‘nalgan  ikkita  strelka  qo'yiladi.  Bunday  reaksiyaga  vodorod 
bilan  azotdan  ammiak  sintezi  misol  bo‘la  oladi:
3H
2
 + N
2
<->2NH3, 
AH  =  —  46,2  kJ/mol.
Amaliyotda  qaytar  reaksiyalar,  turli  usullar  (tem peratura, 
bosimni  o ‘zgartirish  va  boshqalar)  bilan  qaytmas  holatga  kel- 
tiriladi.
4.5.  Kimyoviy  muvozanat
Kimyoviy  jarayonda  hosil  boMadigan  mahsulotlar  konsen- 
tratsiyasi  m a’lum  miqdorga  yetganda  reaksiya  tezligi  kamaya 
borishi  ma’lum  miqdordagi  mahsulotning  boshlang'ich  modda- 
larga  aylanishiga  bogMiq.
Bunda  o‘ng  tomonga  boradigan  reaksiya  tezligi  bilan  chap 
tomonga  boradigan  reaksiya  tezligi  orasida  ma’lum  munosabat 
kuzatiladi.  Bu  munosabat  o'zgarmas  bo'lganda  sistema  dinamik 
muvozanat  holatiga  o'tad i.  Bunday  muvozanatda  qarama-qarshi 
tomon  yo‘nalgan  reaksiyalar  tezliklari  bir-biriga  teng  bo‘lib,  vaqt 
birligida  qancha  mahsulot  hosil  boMsa,  shuncha  miqdorda  u 
parchalanib,  boshlang'ich  moddalarga  aylanadi.
Bunday  sistemalar  uchun  muhim  xususiyatlar  mavjud:
a)  muvozanat  holatdagi  sistema  tarkibi  vaqt  o‘tishi  bilan  o‘z- 
garmaydi;
b)  agar  shunday  sistemada  tashqi  ta’sir  natijasida  muvozanat 
buzilsa,  u  tashqi  kuch  yo'qolishidayoq  o'z  holatiga  qaytib  ke- 
ladi;
d)  dinam ik  muvozanatni  b a’zi  om illar  ta ’sirida  xohlagan 
tomonga  siljitish  mumkin.
Mahsulot  miqdori  ortib  borishi  natijasida  teskari  reaksiya 
tezligi  ham  ortadi.  Bu jarayon  qarama-qarshi  tomonga  borayotgan 
reaksiyalar  tezligi  bir  xil  kattalikka  ega  bo'lguncha  davom  etadi. 
Shunday  qaytar  reaksiyalar  holatini  m uvozanat  konstantasi
105

yordamida  tushuntirish  mumkin.  Masalan:
oA +  ¿B o  cC  + 
dU
uchun  o'ngga  va  chapga  boradigan  reaksiyalar  tezlik  ifodal. 
K,  = Ar|(A]fl|B ]é  va  V
2
 = *
2
[C]C •  (D]*  bo'Iadi.
Bunda  k i  va  k2  ikkala  to g'ri  va  teskari 
reaksiyalarning  te 
konstantalarí.  Ikkala  reaksiya  tezligi  tenglashganda  (V,=V2)  mu 
zanat  qaror  topadi.  T o‘g‘ri  va  teskari  reaksiya  V,=V
2
  o ‘rr 
uning  qiymatlarini  qo‘yamiz.
Teskari  reaksiya  tezlik  konstantasining  to‘g‘ri  reaksiya  te
2  
konstantasiga  nisbati  muvozanat  konstantasi  deb  aytiladi  va  I 
bilan 
belgilanadi:
bir  qaytar  reaksiya  uchun  bu  qiymat  ma’lum  sharoitda  doin 
kattalikka  ega.  U  reaksiyada  qatnashuvchi  moddalar  konse 
tratsiyasiga  bog'Iiq  emas,  lekin  temperatura  o ‘zgarishiga  sezg 
Endoterm ik  jarayonlarda  tem peratura  ko‘tarilsa,  muvozan 
konstantasi  kattalashadi  va,  aksincha,  ekzotermik  jarayonlarda  e 
uning  kichiklashishiga  olib  keladi.  M uvozanat  konstantasi 
hisoblash  uchun  reaksiyada  qatnashuvchi  moddalaming  muvoz 
nat  konsentratsiyalarini  aniqlash  kerak  bo‘ladi.  Bu  qiymatlardi 
boshlang'ich  moddalar  konsentratsiyalarini  hisoblash  mumki 
Km  qiymati  qanchalik  katta  bo‘lsa,  mahsulot  unumi  shunchal 
yuqori  bo'ladi.  Muvozanat  holatini  katalizatorlar  o'zgartirmayc 
lekin  muvozanat  holat  qaror  topishini  tezlatadi.  Geterogen  sist 
malarda  qattiq  yoki  suyuq  moddalar  konsentratsiyasi  gazlamiki; 
o'xshab  o‘zgarmaydi.  Ulaming  konsentratsiyalari  reaksiya  tezlikl< 
ifodasiga  kirmaydi.  Shunday  holat  muvozanat  konstanta  ifodasii 
ham  o ‘rin  topadi.
V,  =  *,(A)a[Blb  va  V 2= k 2[C]c ■
  |D )d
va  bu  tenglamani  quyidagi  ko‘rinishda  yozamiz:
¡c f  K
‘ 2 
[ A f   •  [ B f
ib 
(Km  —  muvozanat  konstantasi.)  H
106

M asa lan , 
+ C 0  
?=±  2C 0(f ) 
te n g la m a si 
u ch u n
„  
[CO]2 
( 0
= [CÓ
2
]  
8
az  m oddalar  uchun  konsentratsiyasini
p^o
bosim  bilan  almashtirsak,  Km  = -----2-  bo‘ladi.
’ 
D
PCC>2
4.6.  Le-Shatelye  prinsipi
Kimyoviy  muvozanat  holatiga  reaksiyaga  kirishayotgan  modda- 
laming  konsentratsiyasi,  temperatura,  gazsimon  moddalar  uchun 
esa  bosim  ham  ta’sir  etadi.  Bu  parametrlardan  bittasi  o'zgarganda 
muvozanat  buziladi  va  reaksiyaga  kirishayotgan  moddalaming 
konsentratsiyasi  yangi  muvozanat  qaror  topguniga  qadar  o'zgara- 
veradi.  Bu  muvozanat  konsentratsiyalaming  boshqa  qiymatlarida 
qaror  topadi.  Reaksiya  sistemasining  bir  muvozanat  holatidan 
boshqasiga  o‘tishi  kimyoviy  muvozanatning  siljishi  (yoki  surilishi) 
deyiladi.
Ko‘p  sonli  tadqiqotlar  kimyoviy  muvozanatning  siljishi  Le- 
Shatelye  prinsipi  deb  ataladigan  quyidagi  qoidaga  muvofiq  ro'y 
berishini  tasdiqlagan:
Kimyoviy  muvozanat  holatida  turgan  sistemada  tashqi  sharoit- 
lardan  bin  (temperatura,  bosim  yoki  konsentratsiya)  o‘zgartirilsa, 
muvozanat  tashqi  ta’simi  kamaytiruvchi  reaksiya  tomoniga  siljiydi.
Masalan,  sulfat  kislota  ishlab  chiqarishda  oltingugurt  (IV) 
oksidni  oksidlab,  oltingugurt  (VI)  oksid  olish  talab  etiladi.  Bu 
reaksiya  ekzotermik  va  qaytar  reaksiyadir:
2S 0
2
+ 0
2
 <-► 2S 0
3
 + Q.
Tem peratura  oshirilganda  muvozanat  endotermik  reaksiya 
tomoniga  siljiydi:
2S 0
3
 
2S 0
2
+ 0
2
 -  Q.
Shuning  uchun  oltingugurt  (VI)  oksidning  gazlar  aralash- 
masidagi  massasi  kamayadi.  Muvozanatning  siljishiga  bosimning 
ta’sirini  aniqlash  uchun  tenglamaning  chap  va  o'ng  qismlaridagi 
molekulalar  sonini  hisoblab  chiqish  kerak.  Keltirilgan  misolda 
tenglamaning  chap  qismida  uchta,  o‘ng  qismida  esa  ikkita  molekula 
bor.  Bosimning  oshirilishi  molekulalar  soni  kamayadigan  jarayonga 
yordam  berganligi  uchun  ushbu  holda  m uvozanat  reaksiya 
mahsuloti  tomoniga  siljiydi.  Agar  qaytar  reaksiya  tenglamasida
107

chap  qismdagi  m olekulalar  soni  o ‘ng  qismdagi  moleku 
soniga  teng  bo'Isa,  masalan:
N
2
 + 0
2
 <-> 2NO,
u  holda  bosimning  o'zgarishi  kimyoviy  muvozanatni  siljitma 
Shuni  ta ’kidlab  o'tish  kerakki,  barcha  katalizatorlar  to 
reaksiyaning  ham,  teskari  reaksiyaning  ham  tezligini  bir  > 
oshiradi  va  shu  sababli  muvozanatning  siljishiga  ta’sir  etma 
aksincha,  muvozanatning  tezroq  qaror  topishiga  yordam  bei 
Muvozanatni  istalgan  yo'nalishda  siljitish  Le-Shatelye  p 
si pigaasoslangan  bo‘lib,  kimyoda katta rol  o'ynaydi. Ammiak sii 
qilish  va  sanoatdagi  boshqa  ko'pchilik  jarayonlar  muvozan 
olinadigan  mahsulot  unumdorligi  katta  boiadigan  tomonga  silji 
usullarini  tatbiq  etish  tufayli  amalga  oshirilgan.
4.7.  Kataliz va  katalizatorlar haqida  tushuncha
Biror  kimyoviy  reaksiyada  ishtirok  etib,  uning  tezlij 
o ‘zgartiruvchi,  o‘zi  esa  reaksiya  oxirida  kimyoviy  jihatdan  o'zg 
may  qoluvchi  moddalar 
katalizatorlar
 
deb  ataladi.  Kataliza 
ishlatish  yoki  katalizator  bilan  tezligini  o ‘zgartirish  mum 
boMgan  reaksiyalar 
katalitik  reaksiyalar
 
deb  ataladi.
Kataliz — kimyoviy  reaksiya  tezligining  katalizator  ishtirok 
o ‘zgarishidir.  Ba’zi  katalizatorlar  reaksiyani  juda  tezlashti 
yuboradi.  Ular 
musbat  kataliz,
 
sekinlashtiradiganlari  esa 
mat 
kataliz
 
deyiladi.  Musbat  katalizga  sulfat  kislotaning  olinis 
ammiakning  platina  katalizator  ishtirokida  oksidlanib,  azot  ( 
oksidga  aylanishi  va  boshqalar  misol  bo'la  oladi.  Manfiy  kataliz 
natriy  sulfid  eritm asi  bilan  havo  kislorodining  o 'zaro   ta ’ 
reaksiyasining  etil  spirt  ishtirokida  sekinlashishi  yoki  vodor 
peroksid  parchalanishi  tezligining  oz  miqdordagi  sulfat  kisk 
(
0 , 0 0 0 1
  mas.q.)  ishtirokida  kamayishi  va  boshqalar  misol  b o la  
Manfiy  kataliz  ko'pincha 
ingibitorlash,
 
reaksiya  tezligini  kama 
tiruvchi  manfiy  katalizatorlar  esa 
ingibitorlar
 
deyiladi.
Katalizning  ikki  turi,  gomogen  va  geterogen  kataliz  farq  qilinai 
Gomogen  ka ta lizd a
 
reaksiyaga  kirishuvchi  m oddalar  ' 
katalizatorlar  bir  fazali  sistema — gaz  yoki  suyuq  sistemani  ho 
qiladi,  katalizator  bilan  reaksiyaga  kirishuvchi  moddalar  orasi* 
chegara  sirti  bo'lmaydi.
Geterogen  katalizda
 
reaksiyaga  kirishuvchi  moddalar  bill 
katalizator  turli  fazalardan  iborat  sistemani  hosil  qiladi.  Bum 
reaksiyaga  kirishuvchi  moddalar  bilan  katalizator  orasida  chega
108

sirti  bo'ladi.  O datda,  katalizator — qattiq  m odda,  reaksiyaga 
kirishuvchi  moddalar — gazlar  yoki  suyuqliklar  bo'ladi.
Biologik  katalizatorlar  —  fermentlar  alohida  ahamiyatga  ega. 
O'simlik  va  hayvon  a ’zolaridagi  murakkab  kimyoviy  jarayonlar 
m e'd a-ichak   sistem asida,  qonda  va  hujayralarda  kechadigan 
ko'pchilik  kimyoviy  reaksiyalar  katalitik  reaksiyalardir.  Bu jarayon­
lar  maxsus  moddalar — fermentlar  ta’siri  ostida  boradi.  Ferment­
lar  (enzimlar) — bu  biologik  sistemalardagi  kimyoviy  reaksiya- 
laming  tezligini  o'zgartiruvchi  oqsil  tabiatiga  ega  bo‘lgan  modda­
lar.  Ularsiz  ko'pchilik  biokimyoviy  reaksiyalar  juda  sekin  kechib, 
tirík  a’zoning  normal  faoliyatiga  to'sqinlik  qilar  edi.
K atalizatorlar  ta ’sirining  m exanizm i,  odatda,  reaksiyaga 
kirishuvchi  moddalardan  birining  oraliq  biríkmalar  hosil  qilishi 
bilan  tushuntiriladi.  M asalan,  agar  sekin  boradigan  reaksiya 
A + B  =  AB  katalizator  K  ishtirokida  olib  borilsa,  u  holda  katali­
zator  boshlang‘ich  moddalaming  biri  bilan  reaksiyaga  kiríshadi  va 
beqaror  oraliq  biríkma  hosil  qiladi:
A +  K =  AK
Reaksiya  tez  ketadi,  chunki  bu  jarayonning  aktivlanish  ener- 
giyasi  kam.  So'ngra  oraliq  biríkma  AK  boshlang‘ich  moddaning 
ikkinchisi  bilan  o ‘zaro  ta ’sirlashadi,  bunda  katalizator  ajralib 
chiqadi:
AK +  B =  AB  +  K
Bu  jarayonning  aktivlanish  energiyasi  ham  kichik,  shu  sababli 
reaksiya  ancha  tez  boradi.  Agar  endi  bir  vaqtda  sodir  bo'ladigan 
ikkala  jarayonni  qo‘shsak,  tez  boradigan  reaksiyaning  yakuniy 
tenglamasini  olamiz:
A+B=AB
Aniq  misol  keltiramiz  —  katalizator  NO  ishtirokida  S 0
2
  ning 
oksidlanib,  S 0
3
  ga  aylanishi:
s o 2+ 
> / 2
 
0
2
 = S
0
3  
A+B=AB
Bu  reaksiya  sekin  boradi.  Lekin  katalizator  qo‘shilganida  oraliq 
biríkma  hosil  bo'ladi:
NO + 
‘ / 2
  0
2
= N 0
2  
K +  B =  KB
va  so'ngra
s o
2
 +  n o
2
= s o
3
 +  n o
A +  KB  = AB +  K
109

Katalizatoming  sirti  bir jinsli  emas.  Unda  aktiv  markazlar 
bo'lib,  kataiitik  reaksiyalar,  asosan,  ana  shu  markazlarda  s 
bo'ladi.  Reaksiyaga  kirishadigan  m oddalar  markazlarda  s 
boMadi.  Reaksiyaga  kirishadigan  m oddalar  shu  markazl; 
adsorbí lañad i,  natijada  ulaming  katalizator  sirtidagi  konser 
tsiyasi  ko'payadi.  Bu  hol,  ko'pincha,  reaksiyaning  tezlashuviga 
keladi.  Lekin  reaksiya  tezligi  ortishining  asosiy  sababi  adsorbiiai 
molekulalar  kimyoviy  aktivligining  keskin  kuchayishidir.  Kataliz 
ta ’sirida  adsorbilangan  molekulalarda  atomlar  orasidagi  bog 
nishlar  susayadi  va  ular  reaksiyaga  kirishuvchi  bo‘lib  qoladi. 
holda  ham  reaksiya  aktivlashtirish  energiyasining  kamayishi  ( 
jumladan,  katalizator  sirtida  oraliq  birikmalar  hosil  bo'lishi  h 
biga)  tufayli  tezlashadi.
Ba ’zi  moddalar  qattiq  katalizatoming  aktivligini  kamaytii 
yoki  butunlay  yo‘qotadi.  Bunday  m oddalar  kataiitik  zaha 
deyiladi.  Misol  taríqasida  mishyak,  simob,  qo‘rg‘oshin  biriki 
laríni,  sianli  birikmalami  keltirish  mumkin.
Lekin,  o'zi  katalizator  bo'lmay  turíb,  shu  reaksiya  katali 
torlarining  ta ’sirini  kuchaytiradigan  m oddalar  ham  bor. 
m oddalar  prom otorlar  deyiladi  (platina  katalizatorlar  ten 
aluminiy  va  b.  qo‘shib  promotorlanadi).
Kataiitik  jarayonlaming  muhim  xususiyatlari  quyidagilart 
iborat:
1.  K atalizator  juda  oz  miqdorda  b o ig an d a  ham  reaks 
tezligini  xiylagina  o'zgartiradi.
2.  Katalizator  reaksiyada  ishtirok  etganida  kimyoviy  mw 
zanatni  siljitmaydi;  lekin  u  muvozanat  holatining  qaror  top 
tezligini  oshiradi.
3.  H ar  qaysi  katalizator  m a’lum  bir  reaksiyani  yoki  I 
necha  reaksiyalami  tezlatadi  (suv,  platina,  nikel  kabi  modda 
katalizator  sifatida  ishlatiladi).
4.  Katalizator  reaksiyaning  aktivlanish  eneigiyasini 
pasf 
tiradi.  Masalan,  gaz  fazada  2H
2
0<-> 2H
2
+ 0
2
  reaksiyasining  akt 
lanish  energiyasi  244,8  kJ  -  mol.,  ga  teng;  katalizator  (platir 
ishtirokida  bu  reaksiyaning  aktivlanish  energiyasi  136  kJ -  mol., 
qadar  ka mayad i,  natijada  reaksiya  tezlashadi.
5.  Ba’zi  m oddalar  katalizatorga  aralashtirilganda  uni 
ta’sirini  kuchaytiradi.  Bunday  moddalar  promotorlar  deb  atala 
Masalan,  ammiak  sintezida  katalizator  sifatida  ishlatiladig 
temirga  ishqoriy  metall  va  aluminiy  oksidlari  qo'shilsa,  temimi 
kataiitik  ta'siri  kuchayadi.
110

6
. 
Ba’zi  moddalardan  katalizatorga  ozgina  qo‘shilsa,  uning 
katalitik  aktivligi  keskin  pasayib  ketadi.  Bunday  moddalar 
katalitik 
zaharlar
 
deyiladi.
Katalizatorni  zaharlash  uchun  kerak  boMadigan  zahaming 
miqdori  katalizator  sirtini  bir  qavat  molekulalar  bilan  qoplash 
uchun  kerak  boMadigan  miqdorga  qaraganda  ancha  kam  boMadi. 
Bu  hol  katalizator  sirti  reaksiya  tezligini  oshirishda  toMiq  ishtirok 
etmasligini  hamda  uning  ba’zi  qismlarigina  aktiv  ekanligini  tasdiq- 
laydi.  Katalizatorni ng  shunday  nuqtalari  uning 
aktiv  markazlori 
deyiladi.  Katalitik  zaharlar  jumlasiga  CO,  As,  HCN,  H gC l2, 
H
2
S,  Hg(CN
) 2
  va  boshqalar  kiradi.  Kataliz  xalq  xo'jaligida  keng 
qo'llaniladi.  Ammiak,  sulfat  kislota,  sintetik  yoqilg'i,  sintetik 
kauchuklar,  turli-tuman  plastik  massalar  katalizatorlar  ishtirokida 
hosil  boiadi.
4-BOBGA  DOIR  TESTLAR  VA  ULARNING 
YECHIMLARI
4.1. 
Hajmi  2  litr  bo'lgan  idishda  A  gazning  4,5  mol  miqdori 
B  gazning  3  mol  miqdori  bilan  aralashtirildi.  A  va  B  gazlar 
A +  B = C  tenglamaga  muvofiq  reaksiyaga  kirishadi.  20  soatdan 
so'ng  sistemada  miqdori  2  mol  bo'lgan  C  gazi  hosil  boiadi.  Reak- 
siyaning  o‘rtacha  tezligini  aniqlang.  Sistemada  reaksiyaga  kirish- 
magan  A  va  B  gazlaming  qanday  miqdori  qolgan?
A)  0,05;  2,5; 
B)  0,51;  2,0; 
C)  0,45;  1,5; 
D)  0,6.  1,0.
Yechish.
 
Reaksiyaning  tenglamasidan:
^ ^ = |  = 1; 
A«(C) = A(A); 
A/
j
(A) = 2  mol,
bu  yerda,  An  —  reaksiya  borishida  modda  miqdorining  o ‘zgarishi. 
Shunga  o'xshash:
A/»(B) =  A/i(C); 
A/»(B) = 2  mol.
Binobarin,  idishda  qoldi:
n2(A)  =/»,(A) -   An  (A); 
n2(A) = (4,5 -   2)mol = 2,5  mol;
n
2
(B)  =  w,(B) — An (B); 
n
2
(B) = (4,5 — 2)mol  = 2,5  mol.
Reaksiya  tezligining  ta’rifiga  asosan:
Bu  yerda,  A/»(A)  —  reaksiyada  ishtirok  etayotgan  modda
III

miqdorining  o'zgarishi;  V — sistemaning  hajmi;  т  — reaksiya  vaq 
Reaksiya  tezligini  aniqlaymiz:
2 mol 
п  л с   mol 
и = — ——  = 0 , 0 5  - —
2 • 20 • s 
1 ч
Javobi:
4.2. 
А +  В = С  +  D  reaksiyada  har  bir  moddaning  dastlab 
konsentratsiyasi  2,5  mol/1  ga  teng.  Muvozanat  qaror  topgandi 
keyin  С  modda  3  molga  teng  boMdi.  Sistemaning  muvozan 
konstantasini  toping.
A)  2; 
В)  2,25; 
С)  3,25; 
D)  3.
Yechish.  Muvozanat  vaqtida  boshlang'ich  moddaning  konsei 
tratsiyasi  qancha  kamaysa,  mahsulot  konsentratsiyasi  shuncl 
ortadi  yoki  aksincha.
2,5 
2,5 
3 
3 
A +  В  =  С  +  D 
АС,с, = д С (р) = 3 — 2,5 = 0,5m ol/l  ortgan.
Reagentlamiki  0,5  mol/1  kamayadi:
C(A) = C (B) =  2,5 — 0,5 = 2mol/l
K = j ^  = 2,25
Javobi:
4.3. 
1  litrli  idishda  NO + S 0
3
 = S 0
2
 +  N 0
2
  reaksiyasi  muvi 
zanat  holatida  turibdi.  Shu  vaqtda  4  mol  NO,  1  mol  S 0 3, 
8
  m 
S 0
2
  va 
8
  mol  N 0
2
  bor.  Idishga  3  mol  S 0
3
  qo‘shildi  va  yai 
muvozanat  qaror  topdi.  Yangi  muvozanatda  NO  konsentratsiyi 
necha  mol  bo'ladi?
A) 
6
; 
B)  9; 
C) 
8
; 
D)  10.
Yechish.
„  
[ S 0 , ] . [ N 0 , ] _ , . ,  
K
-
[ n o ] . [ s o 3]  " 7 7
|S 0 3]  =  1 + 3   = 4
_  
( 8
 + xH
8
 + x) 
(4-JCK4-*)
112

( 8
 + x
) ( 8
 + x) =  16(4 -  
jc
)(4 
-  x) 
x 2 + 64  + 
8
x + 
8
jc =  16( 16jc — Ax — Ax + x2) 
x
2
 + 64 +  16x  =  256 — 64jc — 64* +  I
6
x
2  
15.x2 +  144x—  192=  0 
D =  ^ - 4 a  = 9216
-b±V D   144-V92Ï6  144-%  .  ,
* '  “  
2a 
~ 
2  15 
'  
30 
’
Masala  shartini  x,  qanoatlantiradi. 
Javobi:  C.
4.4. 
A +  B 
A C,  AH”  <  0  sistemada:  A,  B  va  C  gazlar 
orasida  muvozanat  qaror  topdi.  Sistemaning  hajm  birligida  C 
m oddaning  muvozanatdagi  miqdoriga:  a)  bosim ning  ortishi;
b) sistemadagi  A  modda  konsentratsiyasining  ko‘payishi;  d)  tem- 
peraturaning  ko‘tarilishi  qanday  ta ’sir  etadi?
A)  ortadi,  ortadi,  kamayadi;
B)  kamayadi,  kamayadi,  ortadi;
C)  kamayadi,  kamayadi,  kamayadi;
D)  ortadi,  ortadi,  ortadi.
Yechish.  a)  Reaksiya  borayotganda  gaz  moddalarining  umumiy 
miqdori  kamayadi  (2  moldan  1  molgacha).  Le-Shatelye  prinsipiga 
muvofiq,  bosimning  ortishi  muvozanatni  gaz  moddalari  miqdo- 
rining  kamayishi  tomoniga,  ya’ni  C  moddasining  hosil  boMish 
tomoniga  siljiydi.  Binobarin,  n(C)  ortib  boradi.
b) 
n(A)  ko‘payib  borsa,  reaksiya  muvozanati  n(A)  ning 
kamayish  tomoniga  siljiydi,  ya’ni  C  moddaning  hosil  bo‘lish  to­
moniga.  Binobarin,  n(C )  ortib  boradi.
d)  AH“  < 0  bo'lgani  sababli,  to ‘g‘ri  reaksiyaning  borishida 
issiqlik  ajraladi.  Bu  ekzotermik  reaksiyadir.  Teskari  reaksiya  endo- 
termik  bo‘ladi.  Temperaturaning  ko‘tarilishi  doimo  issiqlik  yutilishi 
bilan  boradigan  reaksiyalaming  ketishiga  imkon  beradi,  ya’ni 
muvozanat  A  va  B  moddalar  tomoniga  siljiydi  va  /i(C)  kamayadi.
4.5. 
Reaksiyada  reaksiyaga  kirishuvchi  aralashma  eritmasi  uch 
marta  suyultirilsa,  reaksiya  tezligi  qanday  o ‘zgaradi?
N a
2
S
2
0
3
 +  H
2
S 0
4
 =   Na
2
S 0
4
 +  H
2
S 0
3
 +  S
Javobi:  A.
A)  3  marta  ortadi;
C)  9  marta  kamayadi;
8 — S. Masharipov
B) 
3 
marta  kamayadi;
D)  29  marta  ortadi.
113

Yechish.  Suyultirilmasdan  oldin  [Na
2
S
2
0 3]  ni  a  bilan,  (H
2  
ni  esa  b  bilan  belgilaymiz.  Bunda
u = **[N a
2
S203]  •  [H
2
S04] = ^  o -6 = 3 , -3l  = 9
bo'ladi.
Javobi
4.6. 
50*C  temperaturada  reaksiya  2  min  15  sekundda  tugé 
70°C  tem peraturada  bu  reaksiya  qancha  vaqtda  tugaydi? 
temperatura  oralig'ida  reaksiyaning  tezlik  koefütsiyenti  3  ga  t 
A)  264; 
B)  512; 
C)  15; 
D)  24.
Yechish.  Temperatura  50'C  dan  70'C  gacha  oshganda  reak 
tezligi  Vant-Goff  qoidasiga  muvofíq  ortadi:
h~h
u( t2)
= y 
10
U(t.)
bunda,  t2 =  70“C;  /,  =  50°C;  v(/2)  va  v(/,)  esa  berílgan  ten 
ratura  oralig'idagi  reaksiya  tezligi:
70-50
u(*
2 > _ 3
 
1 0
  = 32 = 9
u(/i)
bo'ladi,  ya’ni  reaksiya  tezligi  9  marta  ortadi.
T a’rifga  ko'ra,  reaksiya  tezligi  reaksiya  vaqtiga  teskarí  | 
porsionaldir,  binobarin:
T(*i)
bunda,  x (/,)  va  t  (t2)  lar  t¡  va  t2  temperatura  oralig'idagi  reak 
vaqti.  Bundan:
ni  topamiz.
x (/,)  =  135s  (2  min -  15  C)  ni  hisobga  oigan  holda,  t  
peraturadagi  reaksiya  vaqtini  aniqlaymiz:
r ( t2) = 1 3 5 ± = - ^ = 1 5 s e k .