Мамадалиева Сайёра

Iltimos metodi oilada bevosita talabning eng ta`sirchan va tez-tez ishlatiladigan shakllaridan biri. U ota-onalar bilan bolalar o’rtasidagi samimiy munosabatlarga tayanadi va ularning hamkorligiga erishish vositasi hisoblanadi.
Iltimos qilish muomalaning boshqa turlaridan shu bilan farq qiladiki, faoliyatni tashkil etishda bola mustaqil harakat qiladi. Iltimos shunday ohangda bayon etilishi kerak-ki, bola so’ralayotgan harakatni majburan emas, balki o’z ixtiyori bilan bajarishi lozimligini anglasin. Shuni ham qayd etish zarurki, iltimos o’rtoqlarcha o’zaro yordam ko’rsatishga turtki beradi.
Ishonch bilan talab qilish – eng kuchli tarbiyaviy vositadir. U bolaga o’zining oilada muayyan o’rni borligini anglash hamda oila manfaatlari yo’lida mehnat qilishi maqsadga muvofiq ekanligini his qilish, ularning ishonchini oqlashga intilishga yordam beradi. Aksariyat holatlarda ishonch bilan talab qilish bolani ancha murakkab, mas`uliyatli, ayrim vaziyatlarda faxrli topshiriqni bajarishga yo’naltiriladi.
Bunda shuni eslatib o’tish kerakki, ishonch talabning faqat xususiy metodigina emas, balki, eng avvalo, bolalarga bo’lgan munosabat mazmunini anglatuvchi tamoyildir. Talabning mazkur ko’rinishini amalda qo’llashda me`yorga rioya qilish, bolaga ishonchni ta`kidlayverish emas, balki u tomonidan topshiriqni ongli amalga oshirilishi muhim ekanligini yodda tutish kerak.
Ma`qullash – muayyansharoitda bolalar faoliyatining kuchli omiliga aylanadi. Bola tomonidan muvaffaqiyatli amalga oshirilgan faoliyatni ma`qullash kelgusida uning ijtimoiy faolligini oshirish ko’rsatkichlaridan sanaladi. Shuningdek, farzandlar ota-onalarining fikrlarini qadrlasalar, ma`qullash yanada samarali ta`sir ko’rsatadi.
Ba`zan bolalar ma`lum ishni bajarishda harakatlarining ota-onalari tomonidan ma`qullanishiga nisbatan ehtiyoj sezadilar. Ma`qullash ularda o’z kuchiga ishonch uyg’otib, bundan keyingi intilishlar manbai bo’lib xizmat qiladi. Ma`qullash bolani quvontiradi, tabiiyki, u ana shu quvonchni o’z muvaffaqiyatlari bilan qiyoslab ko’radi. Vaqt o’tishi bilan faoliyatda erishilgan muvaffaqiyatdan qoniqishning o’zi amaliyotdagi eng kuchli omil bo’lib qoladi.
O’git bolaga yo’l-yo’riq ko’rsatishdan iborat bo’lib, u yoki bu xatti-harakat, amaliy vazifani ijobiy hal Yechish borasida bolaning mustaqil ravishda qaror qabul qilishi uchun ota-onalar tomonidan ko’rsatilgan amaliy tavsiya sanaladi.
Iltimos singari maslahat ham boladan muayyan faoliyat yoki xatti-harakatni amalga oshirishni majburiy ekanligini anglatmaydi, ushbu vaziyatda bola tanlash huquqiga ega bo’ladi. Tarbiya jarayonida maslahat metodidan foydalanish bolada ishga ongli munosabatni shakllantiradi. Bundan tashqari, ota-onalarni do’st sifatida qabul qilishlariga imkon beradi. Ota-onaning obro’si atroflicha bilimlarga, katta hayotiy tajribaga, mahoratga asoslanadi. Shu bilan birga maslahat–bu hamma narsani ipidan ignasigacha tasvirlab beradigan yo’l-yo’riq emas, balki ko’pincha Yechimlarni mustaqil izlashga undashdan iboratdir.
Maslahat berish yana shunisi bilan foydaliki, u bolalarni muayyan vaziyatlarda, ayniqsa, ma`lum qiyinchiliklar yuzaga kelganda, ota-onalari bilan maslahatlashishga o’rgatadi. Ota-onalar bolalarning bunday xatti-harakatlarini qadrlar ekanlar, ayni vaziyatda ularda kichik yoshdagi o’rtoqlariga yordam ko’rsatish ko’nikmalarini shakllantirishga alohida e`tibor berishlari lozim.
Sha`ma qilish – bolalarnimuayyan xatti-harakatlarga rag’batlantirishning yashirin shakli va eng nozik vositalardan biri. Sha`ma ilgari ishlatilgan, yaxshi tanish bo’lgan, shuningdek, mohiyati ochib berilmaydigan talablarni o’ziga xos shartli qisqartmalaridir. Tajribali ota-onalar sha`ma qilishmetodini qo’llaganlarida aksariyat holatlarda ko’z tikib qarash, qoshlarini harakatlantirish, «sirli» savolni berish bilan kifoyalanadilar.
Shart metodi shundan iboratki, bola uchun yoqimli bo’lgan biror faoliyat turi yoqimsiz yoki qiyin faoliyat uchun rag’batlantiruvchi omil sifatida namoyon bo’ladi. «O’yinchoqlaringni yig’ishtirsang – o’ynagani borasan» kabi murojaat so’z yuritilayotgan metodning yorqin ko’rinishidir.
Shartdan foydalanilganda bajarilishi shart bo’lgan faoliyatni tashkil etishga sarflangan kuch (jismoniy yoki aqliy) evaziga «mukofot» sifatida taklif etiluvchi faoliyat o’rtasidagi aloqa ko’zga tashlanadi. Aks holda bolalarda shartdan o’z manfaati yo’lida foydalanish istagi paydo bo’lishi mumkin. Bunday vaziyatda talab ota-onalar tomonidan emas, aksincha, bolalar tomonidan qo’yiladi, ya`ni, «Bizning koptok o’ynashimizga ruxsat etsangiz, uyni yig’ishtirib chiqamiz» va hokazo tarzida.
Shart qo’yish bolalarning xulq-atvorlari, ularning qiziqish va mayllarini yaxshi bilish, ularning individual qobiliyatlari va imkoniyatlari darajasini inobatga olishni nazarda tutadi. Bu usulni ham boshqa metodlar kabi suiste`mol qilmaslik kerak.
O’yin shaklidagi shart, odatda, bolalar uchun qiziqarli bo’lmagan, balki zerikarli mashg’ulotlarni tashkil etishga to’g’ri kelganda, shuningdek, kichik yoshdagi bolalar bilan ishlash jarayonida samaradorlikka erishish maqsadida qo’llaniladi.
Bolaning u yoki bu harakatlariga salbiy baho berish, uning salbiy odatlarini bartaraf etish hamda zararli xatti-harakatlarining oldini olish maqsadida qoralash metodidan foydalanish muhim ahamiyatga ega. Uning yordamida ijobiy xulq-atvor rag’batlantiriladi. Bunda xushmuomala murojaat qilish zarurdir.
Qoralash metodini uzluksiz ishlatish, ayniqsa, muayyan bolaga nisbatan qo’llayvermaslik kerak. Zero, bunday holda bu metod o’zining ta`sirchanligini yo’qotishi yoki bolada o’z imkoniyatlariga ishonchsizlikning qaror topishi uchun zamin yaratishi mumkin. Pedagogik texnika talablariga muvofiq qoralash metodini yumshoqroq ohangda aytilgan ta`na va ginadan g’azab va jahlning paydo bo’lishiga qadar oraliqda qo’llash mumkin.
Ishonchsizlik bildirish – bilvosita talab shakli bo’lib, boshqa, ta`sir kuchi kamroq metodlarni qo’llash ish bermagan vaziyatlarda qo’llaniladi. Agar ota-onalar tomonidan bildirilayotgan ishonchga qisman putur Yetgan, bola xulqida salbiy odatlar namoyon bo’layotgan bo’lsagina, ushbu metodni ishga solish o’rinlidir. Shu bilan birga ishonchsizlik bildirish bolalar bilan tashkil etilayotgan munosabatlar mezoni darajasiga ko’tarilmasligi zarur. Aks holda ularning ota-onalari bilan bo’lgan munosabatlarida to’g’rilab bo’lmas xatolar yuzaga keladi. Xususan, ovqat Yeyilib fotiha o’qilgach, dasturxon yig’ishtirilmay qoldi. Ertasiga onaning bolalar bilan suhbatda jiddiy tarzda: «O’zlaringizdan bilib hech narsa qilolmaysizlar. ... Men bo’lsam sizlarga ishonib o’tiribman-a!», - deyishi maqsadga muvofiqdir.
Bilvosita talabning bu shakli hamisha bolalarga o’zlarini oqlash, ota-ona ularga ishonishi mumkinligini ish bilan isbotlash imkonini berishi lozim. Bordi-yu, ishonchsizlik bildirish bolaning ijobiy harakatlari va muomalasini rag’batlantirmasa, uni tarbiya amaliyotida qo’llamagan ma`qul.
Qo’rqitish – tarbiya metodlaridan biri bo’lib, salbiy mazmunga ega. Undan foydalanishda bolalarning zarur harakatlarini rag’batlantiruvchi omil ularni yoqimli faoliyat turi bilan shug’ullanish, qandaydir huquqlardan mahrum qilish haqidagi ogohlantirishdir. Masalan, uyga berilgan topshiriqlarni bir necha marta bajarmay borgan bolaga ota: «Agar yana shunday qilsang, endi topshiriqni mening nazoratim ostida bajarasan», deydi²³.Qo’rqitish tarbiyaning eng oxirgi usullaridan biri bo’lib, undan keyin jazolash qo’llaniladi. Ushbu metoddan samarali foydalanishning muhim qoidasi ota-onalar harakatlarining izchilligidir. Agar talab bajarilmay qolsa, amalda qo’rqitishdan foydalaniladi. Ishonchsizlik bildirish va qoralash bilan birga qo’rqitish pedagogik talabning shunday shakllariga mansubki, ularning kuchi va ta`siri o’zining qo’llanish tezligiga teskaridir.
Shu bilan birga, tarbiya jarayonida ijobiy talablardan ko’proq foydalanilayotgan oilalarda ota-onalarning bolalarni hurmat qilishlari,ularga nisbatan mehribon ekanlariga guvoh bo’ldik. Shuningdek, bunday oilalarda bolalar tomonidan ota-onalar tomonidan bildirilayotgan ko’rsatmalarning aniq bajarilishi kuzatildi. Aksincha, salbiy metodlarni suiste`mol qiladigan ota-onalarni bolalar hurmat qilmaydilar, oilada intizom mavjud emas, tarbiyaviy jarayon samarali tashkil etilmaydi.
Bu, albatta, tasodifiy emas. Bolalarga ijobiy munosabatda bo’ladigan, ularga bo’lgan munosabatlarini ishonch bilan ifodalaydigan ota-onalarning o’z faoliyatlaridan qoniqish hosil qiladi. Bunday muhitda bolalar bilan ota-onalarning samimiy munosabatlari rivojlanadi. Va aksincha, ota-ona bolalar faoliyatini nazorat qila olmasa, ularda ma`naviy-axloqiy sifatlarni, shuningdek, ijtimoiy-foydali mehnatni tashkil etish ko’nikmalarini shakllantira olmasalar oilaviy tarbiya samaradorligi to’g’risida so’z yuritish befoydadir. Bunday oilalarda tarbiyaviy jarayon doimiy do’q-po’pisa, asabiylik asosida tashkil etiladi.
Shunday qilib, oila muhitida tarbiya metodlaridan samarali foydalanish, bolalarni ijtimoiy-foydali mehnatga o’rgatish alohida o’rin tutadi. Shuning uchun ham bolalar bilan yaxshi munosabat o’rnatish uchun ijobiy metodlarni ko’proq va salbiy metodlarni kamroq ishlatish zarur.
Tarbiya jarayonini samarali boshqarishda shaxs tomonidan muayyan pedagogik andoza (namuna yoki ideal)ning qabul qilinishi muhim ahamiyat kasb etadi. Maqbul pedagogik andoza (namuna yoki ideal)ni o’zlashtirish shaxs ehtiyojlariga mutanosib kelishi zarur.
Namuna (yoki ideal)ning shaxs faoliyatida o’z in`ikosiga ega bo’lishi tarbiya, shuningdek, o’z-o’zini tarbiyalash jarayonlarini boshqarishda samarali yo’llardan foydalanish imkoniyatlarini ochib beradi. O’z-o’zini tarbiyalashning bunday ko’rinishini istiqbolli namuna deb atash mumkin.

2.