Mamlakatlarini iqtisodiy rivojlanish xususiyatlari
Download 1.17 Mb. Pdf ko'rish
|
3-Mavzu boyicha maruza (3)
|
12-MAVZU. IKKINCHI JAHON URUSHIDAN SO‘NG
DUNYONING ETAKCHI MAMLAKATLARI IQTISODIY RIVOJLANISHNING XUSUSIYATLARI lakatlari rahbarlarining Potsdam konferensiyasida qabul qilingan sanoat korxonalari uskunalarini demontaj qilinishi ham katta ta’sir ko‘rsatdi. Ushbu qaror ko‘rsatilgan zararni kompensatsiyalash va mamlakatni ikkiga ajratilishi munosabati bilan qabul qilingan edi. 1948 yilda L.Erxardning 1 bevosita ishtirokida pul va iqtisodiy islo- hotlar amalga oshirildi. Puxta tayyorlangan iqtisodiy islohot bir vaqtning o‘zida pul is- lohoti, narxlar islohoti, markaziy boshqaruvni qayta qurish bilan birgalikda amalga oshirildi. Avvalgi tizim asta-sekin emas bird- aniga buzib tashlandi. Narxlarning o‘sishi taxminan yarim yildan so‘ng to‘xtadi. Islohotlarning muvaffaqiyati o‘z vaqtida korrek- tirovkalar kiritish bilan ham belgilandi (masalan, milliy valyuta almashuv kursini qayta ko‘rib chiqilishi) va kuchli va nufuzli hu- kumatning mavjudligi bilan ham ta’minlandi. L.Erxard neoliberal bo‘lib maqsadga erishish yo‘lida davlat vositalaridan unumli foy- dalangandir. Pul islohotlaridan so‘ng resurslarni ma’muriy taqsim- lanishi va ularni nazorati bekor qilindi. 1948 yilda ishlab chiqarish hajmi 1936 yilga nisbatan 57%ni tashkil etgan bo‘lsa, 1949 yil o‘rtalariga kelib – 85%, 1950 yil o‘rtalarida – 107%, 1951 yil iyulida 127%ni tashkil etdi. 1951 yilda Erxard o‘z ma’ruzalarining birida Germaniyada Yev- ropa mamlakatlari ichida ish haqi indeksi eng katta ko‘rsatkichni tashkil etishini ta’kidlab o‘tdi: GFR-123%, Buyuk Britaniya -109%, Italiya – 113%, Belgiya – 109%, Gollandiya – 111%, Shvetsiya – 101%. Erxard islohotlari tez orada ijobiy natijalarini berdi. 1949 yil oxiriga kelib sanoat 1936 yil holatiga tenglashdi, 1950 yil oxiriga kelib esa 1936 yil ko‘rsatkichini 14,4%ga oshib o‘tdi. XX asrning 60-yillaridan boshlaridan boshlab iqtisodiy o‘sish sur’atlari sekinlasha boshladi, natijada xalqaro sanoat ishlab chiqa- rishida GFRning ulushi kamayib bordi. Kapitalistik ishlab chiqarish- ning ichki qarama-qarshiliklari to‘planib borib 1966-1967 yy.dagi siklik inqirozda o‘z salbiy jihatlarini namoyon qildi. GFR tarixida eng chuqur 1974-1975 yy.dagi ortiqcha ishlab chiqarish inqirozi iqtisodiyotni barcha tarmoqlarini qamrab olib yalpi milliy mahsu- lotni 5%ga, sanoat ishlab chiqarishini – 12,3%ga, asosiy kapitalga 1 Lyudvig Erxard – iqtisodchi, davlat arbobi (avval iqtisodiyot vaziri, so‘ng GFR kansleri), G‘arbiy Germaniyaning iqtisodiy tiklanishi siyosatining arxitektori. 145 ichki xususiy investitsiyalarni – 18,6%ga qisqarishiga olib keldi. Bankrotlik sonlari keskin oshdi, inflyasiya ko‘rsatkichlari ko‘tarildi. Ishlab chiqarishdagi siklik inqiroz xalqaro xarakterdagi energetik inqiroz va sanoat tarmoqlaridagi tarkibiy inqiroz bilan birgalikda yuz berdi. 1980-1982 yy.da GFR iqtisodiyotida uchinchi ortiqcha ishlab chiqarish siklik inqirozi yuz berdi. Inqiroz 1982 yil kuzida GFR hukumati tepasiga konservator- lar kelishiga sababchi bo‘ldi. 1982 yilda xristian demokrat Gelmut Kol GFR kansleri bo‘ldi, u iqtisodiyotni tartibga solishda keyn- sian metodlaridan voz kechdi. G‘arbiy Germaniya neokonserva- tizmining xususiyatlari yirik kapitalni foyda olishini ta’minlashga yo‘naltirilgan konservativ siyosatning “yumshatilgan” varianti qo‘llanilganligidadir. 1983 yildan GFRda iqtisodiy o‘sish bosh- landi. 1990 yilning 3 oktyabrida Germaniyaning birlashuvi yuz berdi. Mamlakat hududi 1/3 qismga oshdi, aholisi 64 mln.dan 80 mln. gacha oshdi. Beshta yangi yerlarda bozor islohotlari boshlanib, katta kapital qo‘yilmalarni talab etdi, natijada, budjet defitsiti yu- zaga keldi, davlat qarzi va ishsizlik oshishiga olib keldi. Mamlakat birlashgandan so‘ng salbiy holatlar yuzaga kelgan bo‘lsa ham GFR YIning yetakchi mamlakatlaridan biri bo‘lib qo- laverdi. GFR iqtisodiy rivojlanishining asosiy sabablari: 1) iste’mol talabining yuqori darajasi; 2) bandlik va ish haqini oshishi; 3) nemis ichki bozorini yangi besh federal yerlar hisobiga ken- gaytirish; 4) ilmiy-texnika progressini jadal o‘sishi; 5) eksportga yo‘naltirilgan tarmoqlarni ustuvor rivojlantirish. ◄ Yapon rivojlanish modeli tahlili. Yaponiyaning urushdan keyingi rivojlanishi shunisi bilan qiziqarliki, urushdan vayron bo‘lgan mamlakatda qisqa mud- datda iqtisodiy jihatdan qudratli mamlakatga aylanishni strate- gik rejasi ishlab chiqildi va bosqichma-bosqich amalga oshirildi. Yaponiyaning urushdan keyingi birinchi bosh vaziri Iosida Sigeru va undan keyingi barcha liberal-demokratik partiyalari o‘z dok- trinalarida asosiy urg‘uni harbiy bo’lmagan omillarga qaratib shu orqali Yaponiyani jahon hamjamiyatini yetakchi rolida mustah- 146 12-MAVZU. IKKINCHI JAHON URUSHIDAN SO‘NG DUNYONING ETAKCHI MAMLAKATLARI IQTISODIY RIVOJLANISHNING XUSUSIYATLARI kamlanishiga e’tibor qaratdilar (ya’ni, harbiy yo‘l bilan erishol- magan yutuqlarga). Yaponiyada iqtisodiyotni barqarorlashtirish dasturi Dodj rahbar- ligida ishlab chiqildi, u ittifoqdosh kuchlar Oliy qo‘mondonligining moliyaviy maslahatchisi edi. Ushbu dasturning asosini quyidagilar tashkil etardi: budjet muvozanatini o‘rnatish, soliqlarni oshirish, ish haqi va bank krediti berishni cheklash, hamda yenani deval- vatsiyalash. 1948 yildan boshlab amalga oshirilayotgan ushbu dastur Yaponiya iqtisodiy tiklanishida muhim rol o‘ynadi. U “Dodj tizimi” nomini oldi. Rivojlanishning yapon modeli o‘zida faqatgina iqtisodiy emas, balki siyosiy, etnomadaniy va sotsiopsixologik omillarni o‘zida mujassamlashtirgan edi. Yapon modelining iqtisodiy jihatlarini quyidagi uch xususiyat bo‘yicha ta’riflash mumkin: son – iqtisodiy- statistik xarakteristikalar; sifat – iqtisodiy modelni samaradorligini baholash; prognozli – uni istiqbolda rivojlanishini baholash. 1950 yildan 1990 yilgacha mamlakat jadal sur’atlar bilan rivojlandi: aho- li jon boshiga real daromadlar (1990 yil narxlarida) 1230 doll.dan 23970 doll.gacha oshdi, ya’ni o‘sish sur’atlari yiliga 7,7%ni tash- kil etdi. Shu davrning o‘zida AQSh daromadlarni o‘sishida yiliga bor yo‘g‘i 1,9% o‘sishga erishdi xolos. Yaponiya aholi jon boshiga YaMM bo‘yicha 1991 yilda AQShdan o‘zib ketdi va jahonda Sh- veysariyadan so‘ng ikkinchi o‘rinni egalladi. Jahon xo‘jaligi tizimida Yaponiyaning pozitsiyalari kuchaydi. Unga jahon YaMMsining 10% to‘g‘ri kelardi. Yaponiyaning xorijd- agi aktivlarining umumiy summasi 1988 yilda 1 trln.doll.ni tashkil etdi va Amerikaning darajasiga etdi. Yaponiya iqtisodiyotining sifat jihatdan o‘sishi quyidagi omil- lar hisobiga ta’minlandi: sanoatda fan sig‘imi yuqori bo‘lgan tar- moqlar ulushini bosqichma-bosqich oshirib borish, resurs va en- ergiya tejovchi texnologiyalar qo‘llash hisobiga ishlab chiqarish bazasini yangilash, elektronikani rivojlantirish va uni barcha ishlab chiqarish va noishlab chiqarish jarayonlariga (iqtisodiyotni elek- tronlashtirish va kompyuterlashtirish) joriy etish, kommunikatsion tizimlarda inqilobiy o‘zgarishlar va axborot jamiyati modeliga o‘tish orqali yirik tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirish va iqti- sodiy o‘sishni intensiv modelini shakllantirish. Ushbu vazifalarning barchasi ITI yutuqlaridan faol foydala- nish, xorij tajribasi va o‘z ilmiy tadqiqot va tajriba-konstruktorlik 147 ishlanmalari(ITTKI-NIOKR)ni jadallashtirish asosida amalga oshi- rilar edi. ITTKIga xarajatlar bo‘yicha jahonda Yaponiya AQShdan keyin ikkinchi o‘rinni egallaydi. 1988 yilda fundamental fanga xarajatlar ulushi AQShda 12,2%ni Yaponiyada 12,9%ni tashkil et- gan. Yaponiya iqtisodiyotini eng umumiy “sintezlashgan” sifat xarakteristikasi orqali ta’riflaganda uni o‘zgaruvchan ichki va ay- niqsa, tashqi sharoitlarga moslashuvchanligini ta’kidlash zarur. Yaponiya iqtisodiyotining yuqori sifati energiya iste’molining solishtirma ma’lumotlari misolidan ko‘rishimiz mumkin. 1985 yil- da Yaponiyada aholi jon boshiga 2,6 tonna shartli yoqilg‘i iste’mol qilinar edi, AQShda esa – 6,7 t., ya’ni 2,6 marotaba ko‘p, bunda Yaponiyada aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan YaMM AQShni- kidan yuqori ekanligini hisobga olish kerak. Yaponiyada yangi energetik madaniyat konsepsiyasi ishlab chiqildi, uning mazmuni – tarkibiy o‘zgarishlarni chuqurlashtirish, tugamas va ekologik sof energiya manbalariga ega bo‘lish maqsadida energiyaning muqo- bil manbalarini rivojlantirish hisobiga mamlakatning energetik ehtiyojlarini ta’minlash. XX asrning 90-yillarda Yaponiya bir ishchiga to‘g‘riga keladi- gan robotlar soni bo‘yicha jahonda birinchi o‘rinni egalladi. Ja- honda mavjud 610 mingta ishlab chiqarish funksiyalarini bajaru- vchi uskunalardan 385 mingtasi Yaponiyada ishlab chiqilgan edi. Yaponiya narxlar barqarorligi va ish haqi darajasi bo‘yicha rivojlangan mamlakatlar ichida birinchi o‘rinni egallab kelmoqda. Download 1.17 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|