«mamlakatning barqaror riojlanishida davlat budjetining ahamiyati» mavzusida yozgan kurs ishi «himoyaga ruxsat etildi»

2014 yilarda O’zbekiston Respublikasi davlat byudjetining daromadlari tarkibi va dinamikasi³⁴( mlrd.so'mda)

№	Ko’rsatkichlar	2012 yil		2013 yil		2014 yil
		summa	(%)	summa	(%)	summa	(%)
1.	Daromadlar-jami	20614,1	100	25109,9	100	30 168,8	100
1.1.	ijro	21295,6	100	26 223,0	100	31 729,6	100
2.	Soliqli daromadlar jami	19380,6	94,0	23672,5	94,3	28318,4	93,8
2.1.	ijro	19161,2	89,9	23640,5	90,1	28318,4	93,8
3.	To’g’ri soliqlar	5196,4	25,2	6583,1	26,2	7 790,4	25,8
3.1	ijro	5414,2	25,4	6 353,7	24,2	7 433, 1	23,4
4.	Egri soliqlar	11187,8	4,3	13039,4	51,0	15 618,2	51,7
4.1	ijro	10434,5	48,9	13 398,6	51,0	16 851,8	51,7
5.	Resurs to’lovlari va mol-mulk solig’i	2746,4	13,3	3755,5	15,0	4521,4	15,0
5.1	ijro	3312,5	15,5	3 888,2	14,8	4 311,6	13,5
6.	Ustama foydadan soliq	250,0	1,2	294,5	1,3	388,4	1,3
6.1.	ijro	x	x	x	x	x	x
7.	Boshqa daromadlar	1233,5	6,0	1432,4	5,6	1842,4	6,1
7.1	ijro	2134,4	10,0	2 582,5	9,8	3 133,1	9,8

Yuqoridagi ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, summa jihatidan yildan yilga soliqlar ortib bormoqda. Davlat byudjeti daromadlarini ijrosini tahlil qilish bu

borada amalga oshirilayotgan ishlaming qanchalik darajada samarli tashkil etilayotganligidan dalolat beradi.

8-rasm

2013-2014 yilarda O’zbekiston Respublikasi davlat byudjetining daromadlari ijrosi dinamikasi²⁴, %da

254



2013 yil —■— 2014yil

Ma’ulumotlardan ko’rinib turidiki, jami daromadlar 2013 yilda 104,5 foizga va 2014 yilda 105,2 foizga bajarilgan.

To’g’ri soliqlarning jami 2013 yilda 96,5 foizga va 2014 yilda 95,4 foizga bajarilgan, shundan yuridik shaxslardan olinadigan foydasolig’i: 2013-yilda 83,8 va 2014-yilda 86,0 foizga, savdo vaumumiy ovqatlanish korxonalari uchun yagona soliq to’lovidan 101,9 va 96,4 foizga, mikrofirma va kichik korxonalardan yaagona soliq to’lovidan davlat budjetiga ajratmalar, 100 va 106,2 foizga, jismoniy shaxslar daromadiga soliq 98,1 va 98,4 foizga, tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari bo’yich qat’iy belgilangan soliq 121,5 va 109,5 foizga, obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i 90,1 va 75,0 foizga bajarilgan.

Egri soliqlaming jami 2013 yilda 102,8 foizga va 2014 yilda 107,9 foizga bajarilgan. Tarkibini ko’radigan bo’lsak, QQS 2013-yilda 97,6 foiz va 103,9 foizga, aksiz solig’i mos ravishda 111,9 va 109,7 foizni, bojxona boji 101,5 va 118,2 foizga, transport vositalari uchun benzin, dizel yoqilg’isi va suyultirilgan gazni istemol qilganlik uchun soliq 115,1 va 128,1 foizga bajarilgan.

Mol mulk solig’i va resurs to’lovlarining jami 2013 yilda 103,5 foizga va

2012. 
      yilda 95,4 foizga bajarilgan bo’lsa, mulk solig’i 121,7 va mos ravishda 112,2 foizga, yer solig’i 90,3 va 97,3 foizga, yer osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq 100,5 va 87,7 foizga suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq 108,4 va 91,5 foizga bajarilgan .
      

Byudjet ijrosi bo’yicha eng yuqori ko’rsatkich boshqa daromadlar hissasiga to’g’ri kelib, 2013 yild 180 foizga va 2014 yilda 254 foizga bajarilgan.

Boshqa daromadlarning asosiy manbai sifatida davlat mulkini sotish va undan foydalanishdan olingan tushumlarni keltirish mumkin. Boshqa daromadlar tarkibini barqaror deb aytish qiyin, ularni ro’yxati ochiq xarakterga ega bo’lib, bunda davlat mulkini sotish va undan foydalanishdan olingan daromadlar tabiiy ravishda boshqa daromadlar ro’yxatiga kiritiladi.

9-rasm

Davlat byudjetiga mulkini xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarishdan tushumlar (jami mablag’larga nisbatan foiz hisobida)³⁶

32,9 33,8 32,8



2008 yil 2009 yil 2010yil 2011yil 2012yil 2013yil

Ma’lumotlarga qaraydigan bo’lsak, davlat byudjetiga mulkini xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarishdan tushumlarning 2008 yilda 32,9 foizi tushgan bo’lsa, 2009 yilda bu ko’rsatkich 15,1 foizga kamaygan va 17,8 foizni tashkil etgan. 2010 yilda esa 30,1 foiz va 2011 yilda 33,8 foizgacha ko’tarilgan. 2012 yilga kelib o’tgan yilag nisbatan 15,8 foizga pasayib 18 foizni tashkil etgan va 2013 yilda yana 32,8 foiz darajasiga ko’tarilgan.

Mavjud tizimga ko’ra, bir xil turdagi byudjetning boshqa daromadlarini boshqarish bir qator boshqaruvchilar zimmasiga yuklatilgan. Shuningdek, boshqa daromadlarning keng guruhi mavjud bo’lib, ularni boshqarish barcha byudjet daromadlari boshqaruvchilariga biriktirilgan. Davlat byudjetini daromadlarini shakllantirishni muassasalar o’rtasida vakolatlarni aniq taqsimlanmasligi pirovardida boshqa daromadlar boshqaruvi sifatini pasayishiga olib kelishi mumkin.

2. 
   Davlat byudjetida to’g’ri soliqlarning ulushi va uning tahlili
   

Iqtisodiyotda tub tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish, modernizatsiyalash va diversifikatsiyalash sharoitida to’g’ri soliqlarning mohiyati, soliq munosabatlaridagi ahamiyati, soliq tizimida va davlat byudjetining daromadlaridagi salmog’ini nazariy va amaliy ma’lumotlarga tayangan holda tahlil etish va o’rganish bugungi kun talabi hisoblanadi.

Yuqorida ta’kidlaganimizdek to’g’ri soliqlar tarkibiga daromaddan va mulk va yer egaligidan hamda resusrlardan foydalanganlik uchun soliqlar kiradi. Bu soliqlardan daromadlar byudjet daromadlari tarkibida alohida o’rin tutadi. Aniqroq ma’lumotlarga ega bo’lish uchun bevosita soliqlarni daromdidan undiriladigan va mulk va resusrlardan undiriladigan soliqlarga bo’lib tahlil qilamiz(10-rasm).

Bu rasmdan to’g’ri soliqlarni davlat byudjeti va to’g’ri soliqlar tarkibidagi ulushini ko’rish mumkin, ya’ni jismoniy shaxslardan daromad solig’i jami byudjet tarkibida 11 foizni tashkil etgan bo’lsa, to’g’ri soliqlardagi ulushi esa 51,6 foizni, yuridik shaxslarning foyda solig’i esa mos ravishda 4,9 va 16,7 foizni, savdo va

33

umumiy ovqatlanish korxonalari tmomnidan to’lanadigan soliq byudjetning 3,3 foizini va to’g’ri soliqlarning 12,7 foizini, kichik korxona va mikrofirmalar tomonidan to’lanadigan yagona soliq to’lovi 3 va 11,7 foizni, tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvich yuridik va jismoniy shaxslardan qat’iy belgilangan soliq 1,7 va 6,4 foizlarni foizni, obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i esa 2,5 va 9,9 foizlarni tashkil etmoqda.

10-rasm

2012. 
      
      
      2014 yilarda to’g’ri soliqlar tarkibi va dinamikasi²⁵
      

Jismoniy shaxslarning daromadidan olinadigan soliq to’g’ri soliqlar ichida salmoqli o’rinni egallaydi.

Soliq Kodeksiga muvofiq soliq solinadigan daromadga ega bo’lgan jismoniy shaxslar jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i to’lovchilari hisoblanadilar.

Jismoniy shaxslarning jami daromadiga quyidagilar kiradi:

• 
  mehnatga haq to’lash tarzidagi daromadlar
  
• 
  mulkiy daromadlar
  
• 
  moddiy naf tarzidagi daromadlar;
  
• 
  boshqa daromadlar.
  

O’zbekiston Respublikasining soliq qonunchiligiga ko’ra jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i stavkalari quyidagi guruhlarga bo’linadi:

• 
  jismoniy shaxslarning ish haqi, mukofotlar va boshqa daromadlariga solinadigan tabaqalashgan progressiv soliq stavkalari;
  
• 
  jismoniy shaxslarning dividend va foiz tariqasida oladigan daromadiga soliq stavkasi (10%);
  
• 
  norezident jismoniy shaxslarning daromadlariga to’lov manbaida solinadigan soliq stavkalari (faoliyat va daromad manbaiga qarab tegishlicha 6%; 10%; 10%; 20%);
  
• 
  imtiyozli soliq stavkalari²⁶.
  

1998-1999 yillarda jismoniy shaxslar daromadlaridan soliq besh pog’onali 15%, 25%, 35%, 40% va 45% shkala bo’yicha olingan bo’lsa, 2001-2014 yillardan boshlab uchta pog’onali shkala bo’yicha undirilgan.

2012. 
      yilning 1 yanvaridan e’tiboran respublikamizda to’rt pog’onali soliq stavkalarini qo’llash tartibi joriy etilib, bu jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’ini hisoblashda eng kam ish haqining bir baravarigacha bo’lgan eng quyi pog’onadagi miqdoriga «0» darajali stavkani qo’llash tartibini nazar tutadi. Boshqacha aytganda, fuqarolarning eng kam ish haqining bir baravari (118400 so’m)gacha daromadlari soliqqa tortilmaydi (3-jadval).
      

3-jadval

2010.