Ma’naviyatning jamiyat ijtimoiy taraqqiyotidagi o‘rnini o‘rganishning nazariy-metodologik asoslari qodirov Baxodir Safaraliyevich Termiz davlat Pedagogika instituti Ijtimoiy-gumanitar fanlar

MUNOZARA
O‘zbekiston mustaqillikka erishganidan keyin “ma’naviyat” ilmiy tushuncha sifatida tahlil qilinib, o‘rganila boshlandi. Avvalo “ma’naviyatning o‘zi nima?” degan savol qo‘yildi. Inson va jamiyatning ma’naviy dunyosini boyitishda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan barcha ijtimoiy-gumanitar soha (fanlar: til, adabiyot, tarix, dinshunoslik, sotsiologiya, etika, estetika…) mutaxassislari oldiga mazkur masalaga ilmiy yondashib javob toppish muammosi vujudga keldi. Ma’naviyat masalalari hamda ta’lim tizimida “Ma’naviyat asoslari” fanini o‘qitishni joriy etish va yanada takomillashtirish borasida bir qancha islohotlar amalga oshirilmoqda. 1997-yildan boshlab mamlakatimizdagi barcha oliy o‘quv yurtlarida “Ma’naviyat asoslari” fani o‘qitila boshlandi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2001-yil 18-yanvardagi “Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar fani dasturlarini yaratish hamda amaliyotga joriy etish to‘g‘risida”gi PF – 1331-son Farmoyishi¹³ asosida “Milliy istiqlol g‘oyasi” va “Ma’naviyat asoslari” fani uzluksiz ta’lim tizimining barcha bosqichlarida o‘qitish joriy etidi. “Respublika ma’naviyat va ma’rifat markazi” tuzulib, barcha viloytalarda, shahar va tumanlarda uning bo‘limlari ochildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006-yil 25-avgustdagi “Milliy g‘oya targ‘iboti va ma’naviy-ma’rifiy ishlar samaradorligini oshirish to‘g‘risida”gi Qarori chiqarilganligi ham bu mavzuga nisbatan olimlarimizning e’tiborini yanada kuchaytirdi.
1981-yilda Moskva “Rus tili” nashriyoti nashr etilgan “O‘zbek tilining izohli lug‘ati” da “ma’naviyat” atamasi uchramaydi. Ammo uning o‘zagi bo‘lgan “ma’ni”, “ma’no” so‘zlari hamda “ma’naviy” va “ma’nan” sifatlanishi yoritilgan. “Ma’naviy” so‘zining birinchi mazmuni kishining ichki, ruhiy hayotiga oid deb, ikkinchi mazmuni esa axloqiy (kishining ma’naviy qiyofasi) deb ifodalangan. Lug‘atda “ma’ni” so‘zi ikki mazmunda berilgan: so‘zning birinchi mazmuni ma’no, ya’ni so‘zning ma’nosini ifodalagan (Misol, “Gapga ham bir ma’ni bo‘lishi kerak, - dedi Gulshan” Abdulla Qodiriy ”Mehrobdan chayon”). Ikkinchi mazmuni aql, es-hush deb ifodalangan. “Ma’no” tushunchasi so‘z bilan ifodalangan tushuncha yoki ish-harakat, gap, maktub, asar va sh.k zamiridagi mazmun tarzida talqin qilingan (So‘zning to‘g‘ri ma’nosi, so‘zning ko‘chma ma’nosi)¹⁴. Mustaqillik yillarida nashr etilgan “O‘zbek tilining izohli lug‘ati” da “ma’naviyat” atama sifatida kiritilgan va quyidagicha izoh berilgan: “Ma’naviyat” – (arabcha – axloqiy holat, barcha axloqiy narsalar, xususiyatlar) Insoniyatning falsafiy, huquqiy, ilmiy, badiiy, diniy, axloqiy va sh.k tasavvurlari va tushunchalari majmui”. Lug‘atda “ma’ni” va “ma’no” so‘zlari alohida-alohida berilgan bo‘lsada, mazmun jihatdan deyarli farq yo‘q. So‘zning birinchi mazmuni ma’no (So‘zning ma’nosi). So‘zning mazmun tomoni, so‘z bilan ifodalangan tushuncha. Ikkinchisi mazmun (“Rustam esi kirib qolgan, kitob o‘qib, har gapning ma’nosini tushunadigan bo‘lgan”. “Murodxon”) ni ifoda etgan. Uchinchi mazmuni aql-hush, tayin (Ma’nisi yo‘q odam. – Sizlarda ma’ni bormi, bema’nilar. M.Qoriyev, Oydin kechalar); ma’ni kirmoq aql kirmoq, es-hushli bo‘lmoq. To‘rtinchi mazmuni biror narsaning sababi, mohiyati, nima ekanligi; mohiyatni anglatishi ifoda etilgan¹⁵ .
“O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi” da ”ma’naviyat” ga yanada kengroq ta’rif berilgan: “ma’naviyat – inson ruhiy va aqliy olamini ifodalovchi tushuncha. U kishilarning falsafiy, huquqiy, ilmiy, badiiy, axloqiy, diniy tasavvurlarini o‘z ichiga oladi. Ma’naviyat atamasining asosida “ma’no” so‘zi yotadi. Ma’lumki, insonning tashqi va ichki olami mavjud. Tashqi olamiga uning bo‘y-basti, ko‘rinishi, kiyinishi va hatti- harakati va b. kiradi. Ichki olami esa uning yashashdan maqsadi, fikr yuritishi, orzu-istaklari, his-tuyg‘ularini o‘z ichiga oladi...”¹⁶.