Manbashunoslik

7 .2 .3 . «Xotiroti M utribiy»
«Xotiroti Mutribiy» («M utribiy esdaliklari»), «Tazkirat ush-shuaroyi 
Mutribiy» («M utribiyning shoirlar to'g'risidagi tazkirasi») va «Nusxayi 
zeboyi Jahongiriy» («Jahongirning zebo tazkirasi») nom li asarlar muallifi 
XVI asrning ikkinchi yarm i—XVII asrning 30-yillarida o 'tg an sh oir va 
tazkiranavis olim M utribiydir.
66

---

«Xotiroti M utribiy» degan asaridan m a ’lum b o ‘lishicha, u 1559-yili 
S am arqandda tavallud topgan, o ta to m o n id a n bobosi M alik A ig ‘u n va 
ona to m o n id an bobosi Basriy zam o n in in g m ash h u r shoirlari jum lasid an
bo‘lishgan. M utribiy dastlabki m a ’lum otni ona shahri Sam arqandda olgan, 
so ‘ng Buxoroga borib, xoja H asan N isoriyga shogird tushgan. 1620- 
yildan boshlab u, asosan S am arqandda istiqom at qilgan va S am arqand
hokim i Hojibiy qushchining xizm atida bo'lgan. 1625-yilning kuzida o ‘g ‘li 
M uham m ad Alini o 'zi bilan birga olib, H indistonga jo 'n a b ketadi. Bu 
vaqtda M utribiy 69 yoshda b o 'lg an va 1627-yili Sam arqandga qaytib 
kelgan. U ning keyingi taqdiri m a ’lum em as.
M utribiy uch asar m uallifidir. U lard an biri «Tazkirat ush-shuaroyi 
M utribiy» b o 'lib , u n d a m o v aro u n n a h rlik 320 shoir h aq id a qisq ach a 
m a’lum ot va sh e’rlaridan n am u n ala r keltiriladi.
Ikkinchi asari «Nusxayi zeboyi Jahongiriy» b o 'lib , uni M utribiy hali 
H indistonga ketm ay turib S am arqandda boshlagan va 1626-yili L o h u r 
shahrida tam om lagan. A sarda M ovarounnahr, X uroson, Balx, B adaxshon 
va H indistonda XVI asrning ikkinchi yarm ida istiqom at qilgan 292 sho ir 
haqida m a’lum ot keltiriladi va o 'sh a yiliyoq Jahongir podshohga (1605—
1627) taqdim etiladi. «Xotiroti M utribiy»da aytilishicha, tazkira p od sh o h
va uning yaqinlariga m a ’qul bo'lgan . Jah o n g ir suhbat oxirida M utribiyga 
H indistonda XVI asm ing ikkinchi yarm ida, y a’ni m arhum otasi Jaloliddin 
Akbar davrida o 'tg an sh oirlar haqida to 'p lag an m ateriallarini b ergan va 
undan m azkur tazkiraga o 'z nom ini qo'shishini iltim os qilgan. U sh bu
m ateriallar ikkinchi tarzkiradan 16 varaq jo y olgan. «Nusxayi zeboyi 
Jahongiriy»ning yaxshi q o 'ly o zm a nusxasi 1665-yilda S ho hijahonobodda 
ko'chirilgan va shu kunlarda «Indiya offis» kutubxonasida saqlanm oqda.
M utribiyning uchinchi asari «Xotiroti M utribiy» deb ataladi va m uallif 
uni 1627-yil 25 fevral kuni yozishga kirishgan. Asar m uallifning L o h u rd a 
turgan paytida podshoh Jahongirning 24 m ajlisida ko'tarilgan m asalalar 
haqida hikoya qiladi. U n d a M ovarounnahrn ing XVII asrning birinchi 
yarm idagi ijtim oiy-siyosiy ahvoli va m adaniy hayoti, S am arqand ning
osori-atiqalari va uning o 'sh a davridagi ahvoli haqida o 'ta qim m atli dalil 
va m a’lum otlar keltiriladi. S hulardan b a ’zilarini keltirib o 'tam iz.
Jahongir podshohni B uxoro va Balx xonlarining ham da ularga yaqin 
am irlar va Juybor xojalarining shaxsiy hayoti, turm ushi va fe ’l-atvori 
k o'proq qiziqtirgan. Shuningdek, u boshqa Boburiy p odsh oh lar kabi, 
Buxoro va Balx xonlarining qiyofasini chizdirish bilan sh ug'ullangan. 
M asalan, 18-chi xotirotda quyidagilarni o'qiym iz: «K unlardan bir kuni 
podshohning ostonasiga bosh qo'ygani borgan edim . Podshoh qandayd ir
67

---

suratlam i diqqat bilan tam osha qilib o 'tirg an ekan. M enga «o itir!» , deb 
ishorat qildilar. S o'ng suratlam i m en tarafga o'girib so'radilar; «D iqqat 
bilan qarab k o 'rchi, bular kim larning suratlari ekan?» Q arab k o 'rsam
ularning biri Abdullaxon o'zbek (Abdullaxon soniy, 1583—1598), ikkinchisi 
(uning o'g'li) A bdum o'm inxonning surati ekan. Podshoh m endan so'radi: 
«Suratlar asilm i, yoki sening boshqa fikring borm i? Agar b o 'lsa, ayt». 
M en javob qildim: «Abdullaxon sal to 'la ro q tasvirlangan. B o'ynidagi 
chandiq esa o 'n g to m o n d a bo 'lib qolgan. Aslida u k o 'p ham to 'la em as, 
bo'ynidagi chandiq esa so'l tarafda». Podshoh rassom ni chaqirtirdi va 
suratni m en aytgandek qilib chizishni buyurdi. S hundan keyin po dsho h 
m en d an «A bd ulm o'm inxonning surati xususida nim a deysan?», deb 
so'radi. Javob qildim: «A bdulm o'm inxonni bug'doy rangli qilib chizibdilar. 
Aslida u oq-sariqdan kelgan (yigit), sallani sal oldinga qilib o 'ray d i, bu 
an cha chiroyli chiqadi», dedim . Podshoh rassom ni chaqirtirdi va bu 
suratlam i ham m en aytganday qilib chizishni buyurdi».
X otirotlardan yana birida M utribiy 1626-yili Buxorodan H indistonga 
kelgan Buxoro xonining elchisi xoja A bdurahim bilan bo'lgan suhbatni 
keltiradi. Jah o n g ir podshoh Ju y b o r xojalariga z o 'r h u rm a t-e h tiro m i 
bo'lishiga qaram ay, M utribiyga: «N im a uchundir, Im om qulixon N a d r 
devonbegiday boobro' m ulozim lari b o 'la turib, huzurim izga navkarlarni 
yuboribdi», — degan.
O lim ning K obuldan L ohurga m ehm on b o 'lib kelgan M u ham m ad
H akim m irzo sharafiga uyushtirilgan ziyofat haqida yozgan xotirasi ham
diqqatga sazovordir. M ajlisda gap «musiqa» atam asining kelib chiqishi, 
m a’nosi, shashm aqom («Iroq», «Husayniy», «Segoh» va boshqalar)ning 
tarixi haqida m usiqashunoslar o'rtasida bo'lg an bahs haqida boradi. U nd a 
M utribiy ham faol qatnashgan.
Xotirotlarda Sam arqanddagi tarixiy obidalar, G o 'ri Amir, Shohi Zinda, 
U lug'bek rasadxonasining XVII asr boshlaridagi ahvoli, Siyob (Siob) 
arig'i ustiga qurilgan qog'oz korxonalari (juvozi qog'oz)ning ahvoli haqida 
qim m atli m a’lum otlar mavjud.
Xullasi, M utribiyning tazkiralari va esdaliklari O 'zbekiston, E ron, 
Afg'oniston va H indistonning XVI asrning ikkinchi yarmi va XVII asm ing 
b irin ch i yarm idagi fan va m a d a n iy a ti, B uxoro xo nligining b o sh q a 
m am lakatlar bilan aloqalari tarixini o 'rganishda m uhim m anbalardan 
biri bo'lishi m um kin.