Марказий нерв системасини хусусий физиологияси Орка мия


Download 126.5 Kb.
bet5/12
Sana28.03.2023
Hajmi126.5 Kb.
#1301221
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   12
Bog'liq
Markaziy nerv sistemasini xususiy fiziologiyasi

Узунчок мия функциялари. Узунчок мияда оддийрок, шунингдек мураккаброк рефлексларнинг марказлари бор, бу рефлексларнинг юзага чикишида хар хил мускул группалари, томирлар ва купгина ички органлар катнашади. Бу рефлекслар орка миядан, шунингдек тил-халкум, эшитув, вестибуляр нерв, учлик нерв ва адашган нервнинг рецептор системаларидан келувчи импульсларга жавобан келиб чикади. Дугалари кейинги мия оркали утадиган рефлекслар орка мия рефлексларига нисбатан мукаммалрок ва мураккаброк координацияланган рефлекслардир. Бунга, масалан, гавда вазиятининг тоник рефлекслари киради. Кейинги миянинг купгина мураккаб рефлектор фаолиятини бажаришида турли нейронлар муайян тартибда кузгалиб катнашади. Ютиш ва акса уриш рефлекслари бундай рефлексларга мисол була олади.
Узунчок мия нафас олиш, юрак фаолияти, томирлар холати, терлаш, хазм органлари функцияларини ибора этишда мухим ахамиятга эгадир. Шу барча функцияларнинг марказлари узунчок мияда. Баъзи марказлар – нафас маркази, юрак фаолиятини идора этувчи марказ, томир харакатлантирувчи марказнинг хусусияти шуки, уларни перифериядан келувчи нерв импульслари хам, марказларга бевосита таъсир этувчи химиявий таъсирловчилар хам рефлекс йули билан кузгатади.
Бу ерда биз асосан скелет мускулларининг фаолияти билан богланган узунчок мия марказлари ва рефлексларини куздан кечирамиз. Вегетатив нерв системасидан иннервацияланадиган ички органлар ва томирларнинг бошкарилишида узунчок миянинг кандай роль уйнашини куйида куриб утамиз.
Нафас маркази узунчок миянинг турли кисмларидаги нейронларнинг бир неча группасидан вужудга келиб, ягона функционал система хисобланади. Нафас маркази Варолий купригининг юкори чегараси билан узунчок миянинг пастки кисми уртасида ретикуляр формацияга тегишли сохада жойлашган. Нафас марказини айрим ядрога ухшаш мустакил анатомик тузилма деб хисоблаш керакми ёки нафас харакатларини идора этишга ихтисослашган ретикуляр формация булаги деб караш керакми, бу тугрида хануз якдил фикр йук. Умуман олганда, нафас марказининг энг мухим кисмлари пневмотаксис, экспиратор ва инспиратор марказлардир, бу марказларнинг функциялари юкорида кузда кечирилган эди. Импульслар нафас марказидан орка миянинг диафрагмани ва ковурга аро мускулларни иннервацияловчи мотонейронларига келади. Худди шунинг учун хам орка мияни 4-буйин сегментининг юкорисидан киркиб куйиш натижасида нафас олиш тухтайди (орка миянинг 4-буйин сегментидан юкоридаги нейронларнинг усиклари диафрагма нервини хосил килади).
Нафас марказининг ритмик фаолияти узунчок мия билан орка миядаги бошка марказлар холатига таъсир этади. Юрак фаолиятини идора этувчи марказ билан нафас маркази уртасидаги богланиш айникса яккол куринади. Нафас олиш-юрак рефлекси, ёки нафас аритмияси шу богланиш натижасидир. Бу рефлекс шундан иборатки, нафас чикаришнинг охирида навбатдаги нафас олишдан олдин юрак фаолияти тугри даврийлик билан секинлашади. Орка мия марказлари билан нафас маркази уртасидаги богланиш Л.А.Орбели билан К.И.Кунтсман тажрибасида курсатиб берилди. Итнинг бир оёк панжаси деафферентациялангач, яъни шу оёкдан орка мияга импульс утказувчи орка идизлар киркиб куйилгач, кейинги оёк итнинг нафас олиш ритмига мувофик харакатланганини Л.А.Орбели билан К.И.Кунтсман кузатишган.
Деафферентация орка миянинг тегишли кисмларидаги тормозланиш процессларини издан чикарган, шунга кура орка миянинг мотор марказлари нафас марказидан ретикуло-спинал йуллар оркали узига келувчи импульсларга кузгалиш билан реакция курсатган.
Упка, нафас йуллари ва нафас мускулларининг рецепторларидан нафас марказига келувчи афферент импульслар ретикуляр формация активлигини муайян даражада саклашда ахамиятли; бинобарин, нафас олишни идора этишдагина эмас, ретикуляр формация активлаштирувчи таъсир этгани учун бутун марказий нерв системасининг фаолиятида хам ахамиятлидир.
Узунчок мия ядролари овкат чайнаш, эмиш (суриш), ютиш, кусиш, акса уриш, йуталиш, кузни учириш ва бошка рефлектор актлари бажаришда катнашади. Бу рефлекслар бош миясининг катта кисми булмай туриб тугилган болалар (анэнцефаллар) да хам кузатилади.
Эмиш (суриш) харакатлари янги тугилгани боланинг лабига тегилганда намоён булади. Бу рефлекс учлик нервнинг сезувчи охирлари таъсирланганда юзага чикади, кузгалиш учлик нервдан узунчок мияда юз нерви билан тил ости нервининг мотор ядроларига утади.
Овкат чайнаш огиз бушлигидаги рецепторларнинг таъсирланишига жавобан рефлекс йули билан юзага чикадиган харакат акти булиб, пастки жагнинг юкори жагга нисбатан силжишидан иборат. Р.Магнуснинг маълумотларига караганда, овкат чайнаш маркази узунчок мияда, шунинг учун бульбар хайвонларда овкат чайнаш рефлексини юзага чикариш мумкин. Таламус ва мия пустлогининг мотор зоналари бутун булгандагина овкат чайнаш акти нозикрок бошкарилади.
Овкат ютиш мураккаб координацияланган рефлектор акт булиб, унинг юзага чикишида огиз бушлиги, халкум ва кизилунгач бош кисмининг купгина мускуллари катнашади. Овкат ютиш акти икки фазадан иборат: 1) овкат лукмаси шаклланиб, халкум бушлигига якинлаштирилади ва 2) овкат ютилиб, халкум мускуллари кискаради, айни вактда танглай пардаси кутарилади, хикилдок усти тогайи (эпиглоттис) эса пастга тушади. Бу механизмнинг биринчи кисми ихтиёрий равишда, иккинчиси кисми ихтиёрсиз – шартсиз рефлекс йули билан бошкарилади.
Овкат ютиш актида учлик нерв, тил-халкум нерви ва адашган нервнинг афферент системалари катнашади. Овкат ютиш маркази шу рефлектор актни юзага чикарувчи купгина ядроларнинг функционал бирлашмасидан иборат.
Кусиш халкум ва меъда рецепторлари таъсирланганда, шунингдек вестибулорецепторлар ва бошка баъзи рецепторлар таъсирланганда келиб чикувчи рефлектор актдир. Шу рецепторлардан афферент толалар оркали узунчок мияга келувчи импульслар узунчок миядаги, шунингдек орка миядаги купгина эффектор нейронларга боради.
Кусиш вактида меъдага кириш йули очилади, ичак мускулмия.Урта ва меъда деворлари кискаради, корин пресси ва диафрагма мускуллари, халкум, хикилдок, тил ва огиз мускуллари кискаради, сулак ва куз ёши чикади.
Кусиш вактида марказий нерв системасидаги купгина марказларнинг холати узгаради, чунки унда мия стволининг ретикуляр формацияси хам катнашади. Ретикуляр формация куп марказлар билан боглангани учун узунчок мия билан орка миянинг турли кисмларидаги нейронлар фаолиятини функционал жихатдан бирлаштиради ва келиштиради, юкорирокдаги марказларнинг холатини узгартиради.
Акса уриш рефлекс йули билан нафас чикаришдан иборат мураккаб акт булиб, учлик нервнинг бурундаги рецепторлари таъсирланганда келиб чикади. Акса уриш бошланганда юшмок танглай кутарилиб, буруннинг ички тешигини беркитади; сунгра нафас чикариш мускуллари кискариб, кукрак бушлигидаги босимни оширади, шундан сунг бурун тешиги тусатдан очилади ва бутун хаво оркали зур бериб чикиб, бурун шиллик пардасига таъсир этаётган моддани олиб кетади. Акса уриш актида тил-халкум нерви, адашган нерв, тил ости нерви ва баъзи спинал нервларнинг эфферент толалари катнашади.
Акса уриш каби, йутал хам химоявий нафас рефлекси булиб, хикилдок, кекирдак (трахея) ва бронхларнинг шиллик пардаси таъсирланганда келиб чикади. Акса уришга карама-карши уларок, йуталда бурун тегиши беркилмайди, балки овоз ёриги тусатдан очилади ва таъсир этаётган моддани кучли хаво окими олиб чикади. Йуталиш актида, акса уриш актидаги каби, эфферент толалар катнашади, афферент сигналлар эса адашган нерв толалари оркали утади.
Кузни учириш хам химоя рефлекси булиб, кузнинг шох пардаси билан конъюктиваси таъсирланганда келиб чикади, бу пардалар учлик нервнинг афферент толаларидан иннервацияланади. Улардан келувчи импульслар узунчок мияда юз нервининг харакатлантирувчи ядросига утади (юз нервининг толалари кузнинг доиравий мускулини иннервациялайди); натижада куз ковоклари юмилади.
Юкорида санаб утилган барча рефлектор актлардан ташкари, узунчок мия теварак-атрофдаги оламда йул топиш (ориентировка) га ва мускуллар тонусини бошкаришга имкон берадиган рефлектор механизмларда катнашади. Тегишли рефлексларни юзага чикарадиган афферент импульслар V-XII церебрал нервлар (жумладан, вестибуляр нервлар) оркали, шунингдек, юз, буйин, кул-оёк ва тана мускулларининг рецепторлардан импульс утказувчи спинал нервлар (орка мия нервлари) оркали келади.
Шу тарика, узунчок мияси билан Варолий куприги бутун колган бульбар хайвон ташки таъсирларга жавобан спинал хайвондан мураккаброк реакцияларни юзага чикара олади. Бу хайвонларда барча асосий хаётий функциялар мукаммалрок марказ билан бирлашган ва купрок координацияланган.

Download 126.5 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   12




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling