Markaziy osiyo xalqlari etnologiyasi

OUoyliklar -
o‘zlarini “oltoy-kiji” deb atab, G ‘arbiy Sibirdagi 
Oltoy 
Respublikasida 
yashaydi 
(68 
ming 
kishi). 
Rossiya 
Federatsiyasida oltoyliklar jami 74 ming nafar kishini tashkil etadi.
Oltoy hududida qadimdan olon qabilalari yashagan. Quyi va 
yuqori paleolit davrlariga oid manzilgohlar (Usalinka va Ukan)
196

---

topilgan. Ushbu hududlardan xunnlar, turk qabilalari, uyg‘urlar, 
Enasoy qirg‘izlari, qoraxitoylar va m o‘g 4ullar o ‘tgan.
XIII 
asr boshlarida Oltoy hududi mo‘g ‘ullar davlatiga tobe 
qilingan bo‘lsa, 1756-yilga kelganda oltoylar Rossiya imperiyasi 
tarkibiga o ‘tgan.
0 ‘tmishda “oyrotlar” deb noto‘g ‘ri atalgan Oltoy xalqi qadimiy 
samoviy, ket, utar va turk qabilalarining aralashish jarayoniga sabab 
bo‘lgan. Janubiy oltoyliklar esa Sayan-OItoy qadimiy turklari (V I- 
VIII asrlar) bilan ko‘chib kelgan m o‘g ‘ul qabilalari (XIII, X V -X V III 
asrlari) bilan aralashishi oqibatida paydo bo‘lgan.
Oltoyliklar quyidagi etnografik guruhlarga bo‘Iinadi: oltoy-kiji, 
telengitlar, teleslar, teleutlar, tubalarlar, chikanlar va kumandinlar. 
Ular oltoy tilida so‘zlashadi, dindorlari esa pravoslav, bir qismi 
baptistlar hamda an'anaviy diniy e'tiqodlar saqlangan. Aholi asosan, 
chorvachilik va ovchilik bilan shug‘ullangan. Oltoyliklar hozirgi 
davrda yuqori Ob daryosi havzasi va Oltoy oralig‘idagi vodiylarda 
yashaydi.
Tuvaliklar —
asosan, Rossiya Federatsiyasining Tuva (Tiva) 
Respublikasida yashaydi (273 
ming nafar kishi). 0 ‘tmishda 
“uryanxayliklar”, “soyotlar” va “sayanlilar” deb atalgan. Tuvalilaming 
kelib chiqishi VU-VIII asrlardagi Urxun-Enasoy yozuvlarini yaratgan 
turkiy qabilalar bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan. Ulaming etnogenezida 
samodiy qabilalari (nenetslar va selkuplar) hant qisman ishtirok etgan.
Tuvalilar tili turkiy tillar oilasiga mansub bo‘lib, ushbu til Tuva 
Respublikasi, qisman M o‘g‘uliston va Xitoyda tarqalgan. Mazkur 
tilda 250 ming nafardan ziyod kishi gaplashadi.