Markaziy osiyo xalqlari etnologiyasi

M o‘g ‘ullar -
(o‘zlarini m o‘g ‘ul deb ataydi) M o‘g ‘ulistonda 
yashaydigan asosiy xalq bo‘lib, XX asming o ‘rtalarida m o‘g‘ullar 
yashagan hududning janubiy qismlari XXR tarkibiga kiritilib, unga 
Ichki M o‘g ‘uliston deb nom berilgandan so‘ng ular M o‘g‘uliston va 
XXR m o‘g‘ullariga bo‘linib ketgan.
M o‘g ‘ulistonda 3 mln., XXR da 6 mln., Rossiya Federatsiyasida 
esa 647 ming m o‘g ‘ullar yashaydi va ulaming umumiy soni 10 mln. 
kishini tashkil etadi. “M o‘g ‘ul” etnonimi Chingizxon davriga oid 
bo ‘lib, tarkibi murakkab bo‘lgan qabilalar ittifoqi nomini anglatgan.
Xitoy manbalarining guvohlik berishicha, m o‘g*ul nilun-m o‘g‘ul 
(so f m o‘g ‘ul) va xam uxe-m o‘g‘ul (omuxta, ya'ni aralashgan mo‘g ‘ul) 
kabi ikki toifaga bo‘linadi. Birinchi toifaga dastlab 30 ta qabila kirgan 
bo ‘lib, bular orasida ko‘k ko‘zliklar ko‘pchilikni tashkil etgan. 
Chingizxonning otasi Yasugay bahodir (Asugay-batur) tobe bo ‘lgan 
avlod ham ko ‘k ko‘z bo‘lgan. Shu bois u Xitoy manbalarida “lanyan 
chiyati” (ko‘kko‘z chiyat) deb nomlangan. Ulaming tarkibiga kirgan 
qabilalam ing eng yiriklari tatar (dadan-aluxay, dutaut, alchi va chagan 
kabi yirik qabilalardan tashkil topgan ittifoq), qiyot (kele), nayman, 
jaloyir, merkit (meerchiti, vuduyivuti, melichi, meliji) va boshqalar 
bo‘lgan. 
^
XII 
asm ing Birinchi choragida tatar va boshqa xalqiar Chingizxon 
boshchiligida o ‘zlarining g ‘arb va janubdagi qo‘shinlari (kidanlar,
193

---

qipchoqlar, uyg‘urlar, naym anlar, keraitlar, m erkitlar (m arqitlar) va 
tangutar)ni b o ‘ysundirib, yirik davlatni barpo etgan. M o ‘g ‘ul elati 
aynan shu davrda shakllangan. Shu sababli “ m o‘g ‘ul” nomi XIII 
asrdan boshlab Chingizxonga tarafdor va tobe barcha qabila hamda 
elatlam ing umumiy nom iga aylanib ketgan.
X III-X IV
asrlar 
ko ‘chmanchilikka 
asoslangan 
M o‘g ‘ul 
saltanatining gullagan davri hisoblanadi. Aynan o ‘sha davrda 
m o‘g ‘ullar xalq sifatida shakllangan. XV asr boshlarida ma'lum 
siyosiy voqyealarga ko ‘ra, m o ^ u lla m in g g ‘arbiy qismi (4 ta katta 
qabiladan iborat bo ‘lgan oyrot va, derbenlar) ajralib chiqib, 1635-yilda 
o ‘z davlati - Jung‘or xonligi (1635—1758)ni tashkil etgan va Markaziy 
Osiyodagi yirik kuchga aylangan. XVI asr o ‘rtalarida esa sharqiy 
m o‘g ‘ullar shimoliy (xalxaliklar) va janubiy (uzum chinlar va ordalar) 
kabi qismlarga boMinib ketgan. X V I-X V II asrlardan m o‘g ‘ullar 
lamaizmga e'tiqod qila boshlagan.
* M O ‘G ‘U LLA R NIN G
M A SALASI
A yrim xitoy man ba lari da 
m o ‘g ‘ullam ing kelib chiqishi 
turkiy boMib, ulam ing ilk 
ajdodlari tatarlar (tat, dadan)ga 
borib taqaladi, deb qayd etiladi.
X orijiy olim lam ing aksariyati, 
jum ladan, ayrim yaponiya va 
xitoy tadqiqotchilari m o‘g ‘ullar 
xuni)lam ing avlodi, deb 
hisoblaydi.
M o ‘g ‘ul olim lari, ju m lad an , 
Suren B adalax (Suri-badalaka) 
m o ‘g ‘ullam m g qadim iy turkiy 
xalq b o ‘lm ish “d i” lam ing 
avlodi, m iloddan a w a lg i III 
asrlarda govchilardan ajrab 
chiqqan m uoge qabilasi 
m o ‘g ‘ullam ing ilk ajdodidir, 
deb hisoblaydi.
H ozirgi zam on X itoy olim lari 
ichida m o‘g ‘ul tunguslar 
(dungxu - sharqiy x o ‘rlar 
dem akdir)dan kelib chiqqan, 
degan fikrlar keng 
tarqalm oqda.
194

---

X III-X IV
asrlar 
ko‘chmanchilikka 
asoslangan 
M o‘g ‘ul 
saltanatining gullagan davri hisoblanadi. Aynan o ‘sha davrda 
m o‘g ‘ullar xalq sifatida shakllangan. XV asr boshlarida ma'lum 
siyosiy voqyealarga ko ‘ra, m o‘g ‘ullam ing g ‘arbiy qismi (4 ta katta 
qabiladan iborat bo ‘lgan oyrot va, derbenlar) ajralib chiqib, 1635-yilda 
o ‘z davlati - Jung‘or xonligi (1635-1 758)ni tashkil etgan va Markaziy 
Osiyodagi yirik kuchga aylangan. XVI asr o ‘rtalarida esa sharqiy 
m o‘g‘ullar shimoliy (xalxaliklar) va janubiy (uzumchinlar va ordalar) 
kabi qismlarga bo‘linib ketgan. X V I-X V II asrlardan m o‘g ‘ullar 
lamaizmga e'tiqod qila boshlagan.
XVII 
asr boshlarida M o‘g ‘ulistonni manchjurlar bosib olganidan 
so ‘ng m o‘g‘ullar deyarli uch asr (1691-1911) mobaynida asoratda 
yashab, 1921 -yilda mustaqillikka erishgan. Xalq inqilobidan keyin 
m o‘g ‘ullar sotsializm g loyasiga berilib, o ‘z davlatini M o‘g ‘uliston deb 
e'lon qilgan. XXRda yashaydigan m o‘g ‘ul elatlari (xochinlar, barinlar, 
ordoslar, uzumchinlar va b.) o ‘z nomlarini saqlab kelmoqda. Ulam ing 
xo‘jaligi va moddiy madaniyatida xitoy hamda manchjurlaming ta'siri 
yaqqol seziladi.
M o‘g ‘ullam ing azaliy m ashg‘uloti chorvachilik hisoblanadi. 
Dehqonchilik m o‘g ‘ullarga kidanlar davridan beri ma'lum bo‘lib, 
asosiy ekinlari lalmikor g ‘allachilik (bug‘doy, аф а) hisoblandi. 
Shuningdek, ovchilik xo‘jaligi an'analari ham yaxshi saqlangan.