Markaziy osiyo xalqlari etnologiyasi

Nazorat topshiriqlari:
1. 0 ‘zbek xalqining shakllanish jarayoni to ‘g‘risida ma'lumot 
bering?
2. Ilk o ‘rta asrlarda mintaqadagi etno-madaniy jarayonlarda 
o ‘zbeklar ajdodlarining o ‘m i va roli haqida so‘zlab bering?
3. 0 ‘zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixini o‘zida aks 
ettiruvchi manbalami sanab bering?
4. “0 ‘zbek xalqining antropologik tipi’’ atamasini izohlang?
5. “0 ‘rta Osiyo ikki daryo oralig‘i” tipi to‘g ‘risida solzlab bering?
6. 
0 ‘zbek 
xalqining shakllanishida 
ishtirok etgan etnik 
komponentlar to ‘g ‘risida nimalami bilasiz?
7. Xalqning an'anaviy xo‘jaligi deganda nimalarga e'tibor qaratish 
lozim, ulami ta’riflab bering?
8. O lzbek xalqining urf-odat, an'ana va qadriyatlarining o ‘ziga 
xos xususiyatlarini atroflicha yoritib bering?
93

---

IV BOB. QO RAQALPO Q XALQI E TN O LO G IYASI 
* --------------------------------
Mavzuga oid tayanch so‘z va iboralar: qoraqalpoq, bronza
, 
Orol 
dengizi, lingvistika, pecheneglar, o'g'uzlar, No'g'oy xonligi, sak- 
massagetlar, Ketmontepa, q o ‘n g ‘irot, qo'lduvli, qandakli, jaung'ir, 
qirq qiz, shulluq, yershi, shurek, kimishek, so
'к oshi, burek, baxizur.
4.1. Q oraqalpoqlar etnogenezi va etnik tarixi
Qoraqalpog‘iston 
Respublikasi 
(1932-yil 
20-m artda 
Qoraqalpog‘iston ASSR, 
1992-yil 9-yanvarda Q oraqalpog‘iston 
Respublikasi qayta tashkil etilgan) Maydoni 166.600 kv.km.
Qoraqalpoqlar — M arkaziy Osiyodagi xalq boMib, ulam ing asosiy 
qismi 0 ‘zbekiston Respublikasining shim oliy-g'arbida joylashgan 
Q oraqalpog‘iston Respublikasida yashaydi (1.875400 kishi, 2019-yil, 
1-aprel). Respublika aholisining tarkibi: qoraqalpoqlar 35,7; o ‘zbeklar 
38,1; qozoqlar 18,2; turkm anlar 5,1; ruslar 0,7; koreyslar 0,4; tatarlar
0,3; 
boshqa 
millatlar 
1,5% 
ni 
tashkil 
qiladi. 
Shuningdek, 
qoraqalpoqlar Farg‘ona vodiysi, Xorazm, N avoiy, Sam arqand va 
Buxoro viloyatlarida hamda qo‘shni Turkm aniston va Q ozog‘iston 
Respubliklarida, shuningdek, Rossiya, A fg‘oniston va Eronda 
yashaydi. Ulam ing islom dinining sunniy mazhabiga e'tiqod qiladi.
Qoraqalpoqlar asosan, qoraqalpoq tilida so ‘zlashadi. U shbu til 
turkiy tillam ing qipchoq guruhiga mansub bo ‘lib, qozoq va n o ‘g ‘oy 
tillari 
bilan 
birgaliqda 
qipchoq 
tillarining 
qipchoq-no‘g ‘oy 
guruhchasini tashkil etadi.
Tarixdan ma’lumki, qoraqalpoqlar dastlab bir nechta qabilalar 
uyushmasidan tarkib topgan. Ulaming eng qadimgi ajdodlari qadimda 
Orol dengizining janubiy sohillarida yashagan massaget qabilalari 
xisoblanadi. Ular orasida apasiak qabilasi qoraqalpoqlam ing xalq 
sifatida 
shakllanishida 
muhim 
rol 
o ‘ynagan. 
Ushbu 
qabila 
dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilik bilan shug‘ullangan.
Professor T. A. Jdankoning fikricha, massagetlar hayotiga singib 
ketgan matriarxat davriga oid an'analar mashhur qoraqalpoq dostoni 
“Qirq qiz”da aks etgan. Ushbu doston hozirgi qoraqalpoqlam i 
ulaming o‘tmish tarixi va qadimiy ajdodlari bilan bevosita bog‘laydi.
94

---

XII—XIV asrlarda qoraqalpoqlar Orol dengizining janubiy 
sohillari va Amudaryoning etaklaridagi qarorgohlarini tark etib, 
boshqa oMkalarga ko‘chib ketishga majbur boMgan. Ulaming 
ko‘pchiligi 
Xorazm ning 
shim oliy-g‘arbiy 
hududlari, 
Ustyurt, 
Sariqamish va 0 ‘zboy sohillariga borib o ‘m ashgan bo‘lsa, ayrimlari 
Volga daryosi qirg‘oqlari tomon ketishdi. G ‘arbiy Xorazm, Ustyurt va 
Volga sohillarida yashagan qoraqalpoqlar Oltin 0 ‘rda xonligi 
hukmronligi ostida edi.
N o ‘g‘oy ulusida joylashgan qoraqalpoqlar ham XIV asming 
boshlarida Volga sohillariga ko‘chib o‘tgan edi. Shunday qilib, 
qoraqalpoqlar Xorazm va Volga o ‘rtasidagi kengliklarda yaxlit xalq 
sifatida shakllangan edi.
XV asm ing ikkinchi yarmidan to XVI asm ing ikkinchi 
yarmigacha b o‘lgan davrda qoraqalpoqlar N o‘g ‘oy xonligi tarkibida 
bo‘lgan. 1556-yilga kelib Rossiya Astraxan xonligini bosib oladi, 
shundan so ‘ng N o ‘g ‘oy murz (knyazlari) o ‘rtasida o ‘zaro nifoq va 
janjallar boshlanadi. Buning ustiga xonlikda ikki yil (1557-1558) 
davomida ekinlar bitmay qoldi, oqibatda, ocharchilik boshlandi. 
Ushbu 
ofatlar tufayli 
xonlik 
hududida 
istiqomat 
qilayotgan 
xalqlaming ko ‘p qismi boshqa oMkalarga ko‘chib ketishga majbur 
bo‘lgan edi.
Qoraqalpoqlar ham N o‘g ‘oy xonligini tark etib, Amudaryo 
bo'ylaridagi a w alg i yerlariga qaytish imkoniyati bo‘lmaganligidan 
Sirdaryo sohillariga kelib joylashgan. O 'sha paytlarda Amudaryo 
sohillari suvsizlikdan hamon qiynalar edi. Faqatgina XVII asming 
boshlariga kelib Amudaryo o ‘zining eski o ‘zaniga qaytadi va Orol 
dengizida quyila boshlaydi. 0 ‘sha davrdan boshlab qoraqalpoqlar 
Amudaryoning ikki sohili bo‘ylab yastangan qadimiy joylariga qaytib, 
yerlami qaytadan o ‘zlashtirishga kirishdi.
XVII 
asrda qoraqalpoqlar Xorazmga ko‘chib o ‘tgan ko‘chmanchi 
o ‘zbeklar bilan birga Xiva xonligining shimolida Orol (Aran) davlatini 
barpo eta boshladi. Orol qoraqalpoqlari va o ‘zbeklar XIX asming 
boshlarida Xiva xonligi hududida ham yashar edi.
Qoraqalpoqlaming etnogenezida muhim rol o ‘ynagan Dashti 
Qipchoq qabilaiari qoraqalpoq tiliga o ‘z ta'sirini o ‘tkazgan. Ulaming 
shakllanish jarayoni va nomining paydo bo‘lishi XVI—XVIII-asrlarga 
to ‘g ‘ri keladi. XVIII asrlarda qoraqalpoqlaming bir qismi Farg‘oria 
vodiysiga ko‘chib o ‘tgan bo4Isa, aksariyati esa XIX asr boshlarida
95

---

Sirdaryoning quyi oqimidan qozoqlam ing siquvi va Xiva xonlarining 
zulmi natijasida Am udaryoning quyi qism lariga ko ‘chib ketishga 
majbur bo‘ladi.
A, j Q oraqalpoqlam ing ajdodlari sak-m assaget uyushm asiga kirgan 
J
j apasiaklar va augasiylar m iloddan a w a lg i I asr oxirlarida O rol 
! dengizi janubiy sohillarida yashagan.
V 
______________________________________ _
J
■/
M iloddan a w a lg i II — m ilodiy IV asrlarda sharqdan O rol 
dengizi atroflariga bostirib kelgan xunnlar, VI—VIII asrlarda 
kelgan turklar sak-m assaget qabilalari bilan qism an q o ‘shilib j 
ketishi natijasida vujudga kelgan quram a xalqlar: pecheneglar ■
v a 
sharqiy 
(turkiy) 
o ‘g ‘uzlar 
qoraqalpoq 
xalqining j 
shakllanishida m uhim rol o ‘ynagan.________________________