Ma’ruza – 3 Mavzu: Mexanikada saqlanish qonunlari

Kuch impulsi jismga ta’sir etayotgan kuchning shu kuch ta’sir etish vaqtiga ko‘paytmasiga teng.

I= F→· t. (1)
Xalqaro birliklar sistemasida kuch impulsi – →I ning birligi Nyuton · sekund
(N·s). 1N·s li impuls–bu 1s davomida ta’sir etuvchi 1N kuch impulsidir.
Kuch impulsi vektor kattalik bo‘lib, uning yo‘nalishi kuchning yo‘nalishi bilan bir xil bo‘ladi.

Bir xil tezlikda harakatlanayotgan jismlardan birining massasi qancha katta bo‘lsa, uning urilish zarbi shuncha katta bo‘ladi.

Harakatlanayotgan jismning tezligi qancha katta bo‘lsa, uning urilish zarbi shuncha katta bo‘ladi.
Demak, jism harakatini tavsiflash uchun jism massasi va uning tezligini alohida tarzda emas, balki ularni birgalikda qarash kerak. Shu maqsadda jism impulsi degan fizik kattalik kiritilgan.

Jism massasi bilan uning tezligi ko‘paytmasiga teng kattalik jism impulsi (yoki harakat miqdori) deb ataladi.

p = mυ. (2)
Xalqaro birliklar sistemasida jism impulsining birligi kg · m bo‘ladi. 1 kg · m li impuls – bu 1 m tezlik bilan harakatlanayotgan 1 kg mas sali jismning impulsi. Tezlik vektor kattalik bo‘lgani sababli jism impulsi ham vektor kattalikdir. Uning yo‘nalishi tezlikning yo‘nalishi bilan bir xil bo‘ladi.
Agar tezlanishi jism tezligining o‘zgarishi jadalligiga yoki bo‘lmasa, tezlanish tezlikdan vaqt bo‘yicha olingan birinchi tartibli hosilaga teng ekanligini hisobga

olsak, Nyutonning ikkinchi qonunini ifodalaydigan
 _
F  ma

formulani
d^
(3)

F  m
dt
ko‘rinishda ham yozish mumkin. Bu yerda massa o‘zgarmas kattalik bo‘lgani tufayli uni differensial belgisi ostiga kiritish mumkin.


d (m^) ^
F
dt
(4)

Bu tenglamadagi jism massasi va tezligini ko‘paytmasi
Р  m

(5)

jismning impulsi yoki harakat miqdori deb ataladi. (5) dan foydalanib (3) ni quyidagi ko‘rinishda yozamiz:


dP ^
F
(6)

dt