Маъруза №1 Кириш. Илмий тадқиқоднинг моҳияти ва асосий тушунчалари

Иш натижаларини амалга ошириш
Илмий иш натижаларига кўра ишлаб чиқилган дастурий маҳсулот, таълим тизимидаub кадрлар педагог ходимларнинг малакасини ошириш ва кайта тайерлаш институтида педогог ходимларнинг малакаларини суралаетган даражасига мувофиқлигини аниқлаш мақсадида апробация килинди ва жорий этилди.
Нашрлар ва жорий этиш далолатномалари
Тадқиқот ва ишланмаларнинг асосий натижалари “ФИЗМАТ” физика-математика илмий-оммабоп журналида чоп этилган “Карор қабул қилишнинг кўп мезонли моделига асосланган тестлаш дастури” номли мақоласида баен этилган. Иш буйича ИПКПКСОнинг битта жорий этиш далолатномаси мавжуд.
МАЪРУЗА №5
ТАЖРИБА ТАДҚИҚОТЛАРИ

• 
  Режа :
  
• 
  Тажрибани ўтказиш.
  
• 
  Тажрибани ўтказиш методлари.
  
• 
  Кузатув журнали.
  
• 
  Тажрибаларнинг туркумланиши
  

1. 
   Тажриба ўтказиш
   
1. 
   Илмий тадқиқотларнинг энг муҳим қисми экспериментлардир. Бу янги илмий билимларни олишнинг асосий усулларидан биридир. Илм-фаннинг барча меҳнат ресурсларининг 2/3 қисмидан кўпи экспериментларга сарфланади. Тажриба тадқиқотлар тажрибага асосланган бўлиб, бу ҳодисани аниқ ҳисобга олинган шароитларда илмий шаклланган тажриба ёки кузатув бўлиб, унинг ривожланишини кузатиб бориш, уни бошқариш ва ушбу шартлар такрорланганда уни қайта яратиш имкониятини беради. Тажриба оддий, одатий, пассив кузатувдан тадқиқотчининг ўрганилаётган ҳодисага фаол таъсири билан фарқ қилади.
   
2. 
   Экспериментнинг асосий мақсади назарий қоидаларни текшириш (ишчи гипотезани тасдиқлаш), шунингдек илмий тадқиқотлар мавзусини янада кенгроқ ва чуқурроқ ўрганишдир. Экспериментни энг қисқа вақт ичида ва олинган натижаларнинг энг юқори сифати билан ўтказиш керак.Табиий ва сунъий экспериментларни ажратиб кўрсатилади.Табиий экспериментлар атрофдаги ижтимоий ҳодисаларни (ижтимоий экспериментни) ўрганиш учун хосдир, масалан, ишлаб чиқариш, кундалик ҳаёт ва бошқалар. Сунъий тажрибалар аксарият табиийилмий тадқиқотларида кенг қўлланилади. Бунда ходисаларга миқдорий ва сифат жиҳатидан баҳо бериш учун уларни керакли даражагача ажратилган ҳолда ўрганилади.
   
3. 
   Баъзан излаш экспериментал тадқиқотларни ўтказиш зарурати пайдо бўлади. Улар ўрганилаётган ҳодисага таъсир этувчи барча омилларни туркумлаш қийин бўлган тақдирда, дастлабки маълумотларнинг етишмаслиги туфайли зарурдир. Дастлабки эксперимент асосида тадқиқот дастури тўлиқ ҳажмда қурилада.
   
4. 
   Экспериментал тадқиқотлар лаборатория ва ишлаб чиқариш тадкикотларига булинади. Лаборатория тажрибалари стандарт асбоблар, махсус симуляторлар, стендлар, асбоб-ускуналар ва бошқалар ёрдамида амалга оширилади. Ушбу тадқиқотлар баъзи бир хусусиятларнинг таъсирини, бошқалари ўзгариб турганда, талаб қилинадиган такрорланувчанлик билан энг тўлиқ ва юкори сифатли бўлишига имкон беради.
   
5. 
   Лаборатория синовлари экспериментни етарли даражада тўлиқ илмий асослаш (математик режалаштириш) шароитида энг кам харажат эвазига яхши илмий маълумот олишга имкон беради. Бироқ, бундай тажрибалар ҳар доим ҳам ўрганилаётган жараённинг реал боришини тўлиқ моделлаштира олмайди, шунинг учун ишлаб чиқариш тажрибасини ўтказиш эхтиежи пайдо булади.
   
6. 
   Саноат экспериментал тадқиқотлари ишлаб чикариш муҳитига турли тасодифий омиллар таъсирини ҳисобга олган ҳолда жараённи реал шароитларда ўрганишга қаратилади.
   
7. 
   Саноат экспериментларининг турларидан бири у еки бу маълумотларни стандарт шаклларда тўплайдиган ташкилотларда материаллар йиғишдир.
   
8. 
   Ушбу материалларнинг аҳамияти шундаки, улар кўп йиллар давомида битта усубият бўйича тизимлаштирилганлигидир. Бундай маълумотлар статистик ва эҳтимоллар назарияси усуллари билан ишлашга мослашган булади.
   
9. 
   Катор ҳолларда ишлаб чиқариш экспериментини анкеталаш усули билан ўтказиш самарали бўлади. Ўрганилаётган жараён учун пухта ўйланган методология тузилади. Асосий маълумотлар олдиндан тузилган сўровнома ёрдамида ишлаб чиқариш ташкилотларини сўров қилиш усули билан тўпланади. Ушбу усул ўрганилаётган масала бўйича жуда катта хажмдаги кузатув ёки ўлчов маълумотларини тўплаш имконини беради.
   
10. 
    Шу билан бирга, анкета маълумотларининг натижаларига алоҳида эътибор билан қараш керак, чунки улар ҳар доим ҳам етарли даражада ишончли маълумотларни ўз ичига олмайди.
    
11. 
    Илмий тадқиқот мавзусига қараб экспериментлар кўлами турлича бўлиши мумкин. Энг яхши ҳолатда, лаборатория тажрибаси ишчи гипотезани тасдиқлаш учун етарли булади, аммо баъзида бир қатор экспериментал тадқиқотлар ўтказилишига тугри келади: дастлабки (қидирув), лаборатория, эксплуатация қилинаетган объектдаги дала синовлари.
    
12. 
    Катор ҳолатларда тажрибага катта миқдордаги маблаг сарфланади. Илмий ходим жуда кўп миқдордаги кузатув ва ўлчовларни амалга оширади, кўплаб диаграммалар, графиклар олади ва узини окламаган кўплаб синовларни утказади.
    
13. 
    Бундай эксперимент натижаларини ишлаш ва таҳлил қилиш учун кўп вақт сарфланади. Баъзан жуда кўп ортикча ва кераксиз қилинган бўлиб чиқади. Буларнинг барчаси эксперимент ўтказувчи экспериментнинг мақсади ва вазифаларини аниқ асосламаганида булиши мумкин. Бошқа ҳолларда, узоқ ва кенг эксперимент натижалари илмий тадқиқотнинг иш гипотезасини тўлиқ қўллаб-қувватламайди. Одатда, бу мақсад ва вазифалар билан аниқ асосланмаган экспериментга хосдир. Шунинг учун экспериментал тадқиқотларга киришишдан олдин эксперимент методологиясинини ишлаб чиқиш зарур.
    
14.