Маъруза. Ҳаво ва тупроқнинг намлиги

Тупроқнинг агрогидрологик хоссалари. Биз олдинги мавзуда тупроқдаги намнинг бир неча турда бўлишини кўрсатдик. Шу билан бирга баъзи турдаги тупроқ сувларини ўсимликлар ўзлаштирмайдиган ҳолатда эканлигини ҳам таъкидладик.
Шундай қилиб, тупроқдаги намнинг бир қисми ўсимликка ўт-майдиган, фойдасиз ҳолатда, бошқа қисми эса ўсимликка турли даражада ўтадиган ҳолатда мавжуд бўлади.
Ўсимликларга эркин ҳаракат қиладиган капилляр ва гравитацион сувлар яхши ўтади (сингади) ва ўзлаштирилади. Буғсимон сув конденсацияланиб суюқ ҳолатга ўтгандан кейингина ўсимликлар ўзлаштиради, аммо унинг миқдори жуда оз.
Ўсимлик тупроқдаги гигроскопик, максимал гигроскопик, кимёвий бириккан сувларни мутлақо ўзлаштирмайди.
Бунинг сабабини яна изоҳлаб ўтамиз.
Маълумки, ўсимлик илдизи ҳужайралари ширасининг осмотик босими мавжуд. Илдиз тизими ҳужайраларининг ялпи осмотик босими ҳисобига сувни сўриш кучи вужудга келади. Табиий шароитда осмотик кучларга намни тупроқда ушлаб турувчи кучлар тўсқинлик қилади.
Агар намни тупроқда ушлаб турувчи кучлар илдизнинг осмотик босим кучидан катта бўлса, бу нам илдизга ўтмайди. Гигроскопик, максимал гигроскопик сувлар тупроқ заррачаларига илдизнинг сўриш кучидан каттароқ кучлар билан тортишиб туришини биламиз. Шунинг учун бундай сувларни ажратиб олишга илдизнинг сўриш кучи етмайди.
Тупроқдаги эркин сув ҳам кимёвий тоза эмас, балки эритма ҳолида мавжуд. Шунинг учун илдиз ҳужайраларининг осмотик босими, тупроқ эритмасининг осмотик босимидан катта бўлсагина илдиз ҳужайраларига сув шимилади. Одатда илдиз сув билан бирга тупроқда эриган озиқ моддаларни ҳам ўзлаштириб турганидан тупроқ эритмасининг концентрацияси ортиб кетмайди.
Агар тупроқ эритмасининг осмотик босими, илдиз ҳужайраларининг осмотик босимидан ортиб кетса, илдизга сув шимилиши (кириши) тўхтайди.
Бундай пайтда тупроқ эритмаси илдиз тукчаларидаги сувни шимиб олиб, илдизни сувсизлантира бошлайди. Бундай ҳолда гарчи тупроқдаги концентрик эритма таркибида сув кўп бўлишига қарамай, бу сувдан ўсимлик фойдалана олмайди.
Ўсимлик, илдиз тукчаларига бевосита тегиб турган сувнигина ўзлаштириши мумкин. Ўсимлик илдизига тегиб турмаган сувни ўзлаштириш имконияти эса, бу сувнинг илдиз тукчалари томон силжишига яъни ҳаракатчанлигига боғлиқ. Шунинг учун ўсимлик эркин ҳаракатланадиган сувларни яхши ўзлаштиради.