Ma’ruza matnlari. 1-mavzu: Kirish. Dehqonchilik rivojlanish tarixi (4 soat) Reja

7-jadval

O’zbekistonda o’sadigan ba’zi begona o’tlar urug’ining soni

Begona o’tlar	O’suv davrida bir tupdagi urug’lar soni (dona)
Yulduz o’t Oksho’ra Jag’-jag’ Semiz o’t Ko’k itqunoq Oq itqunoq Mayin Eshaksho’ra Yovvoyi gultojixo’roz Pechak Tuyaqorin Kakra G’umay Qashqarbeda Bangidevona Shumg’iya Buztikan Ajriq Salomalaykum Qamish Shuvoq	15-25000 1000-150000 1250-73000 1750-74100 700-6000 150-6000 167-1600 130-600000 500000 250-5000 260000 25-7000 500-236000 1500-20000 500-55000 100-175000 950-11000 300-20000 500-10000 50000 150000

Madaniy o’simliklarga qaraganda begona o’tlar urug’ining barvaqt yetilishi va pishishi ularga xos xususiyatdir. Hosil yig’im-terimi boshlanguncha begona o’tlar urug’i pishib, yerga to’kiladi va bir qismi hosilga qo’shilib ketib uni ifloslantiradi. Agar begona o’tlarning urug’i pishib to’kilgandan keyin bir tekisda unib chiqqanda edi, ularga qarshi kurash bir muncha yengillashgan bo’lar edi.

3. Begona o’tlarning ko’payishi va tarqalishi
Begona o’tlarga qarshi kurashda avvalo ularning ko’payishi, tarqalishi, yani dalalarni ifloslantiruvchi manbalarini aniqlash katta ahamiyatga ega.
Bir yillik va ikki yillik begona o’tlar asosan urug’lari bilan ko’payadi. Ko’p yillik begona (g’umay, ajiriq, qamish, salomalaykum, qo’ypechak, yantoq, kakra kabi) o’tlar urug’lari va vegetativ organlari poya bulaklari, bachki ildizi va ildiz poyalaridan ham ko’payadi. Begona o’tlarning urug’lari shamol, suv, go’ng, hayvonlar, qushlar va urug’lik bilan tarqaladi. Qamish, ilon o’t, oq bosh, bo’z tikan, qushqo’nmas va boshqalarning urug’lari asosan shamol yordamida tarqaladi, chunki ularning urug’larida turli moslamalar (zontiksimon, parashyutsimon uchmalar, qanotchalar va boshqalar) bor. Ular shu moslamalari yordamida havoga bemalol ko’tariladi va havo oqimi, shamolning yo’nalishi bo’yicha uchib yuradi.
Shuvoq, quytikan, sho’ra kabi begona o’tlar o’suv davrining oxirida kuzda yumaloq shar shakliga kiradi va ildiz bug’zidan uziladi, natijada, ular shamol yordamida keng dalalar buylab yumalab yurib yo’l-yo’lakay urug’ini to’kib ketadi.
A.Juraqulov (1987) malumotlariga ko’ra, begona o’tlar shamol yordamida eng ko’p oktyabr va noyabr oyilarida tarqalishi kuzatilgan.
G’umay, quypechak, oq sho’ra, yovvoyi gultojixo’roz, itqo’noq, kurmak va boshqalarning urug’lari ekinlar sug’oriladigan suvda oqib keladi va tarqaladi. Bir m³ ariq suvida 100 tagacha kurmak va itqunoq urug’i oqib kelishi aniqlangan. Jizzax viloyati, Paxtakor tumani Paxtakor xo’jaligida A.Juraqulov (1987 y) malumotlariga ko’ra, 1 m³ suvda 26 ta gacha begona o’tlar urug’i oqib kelishi aniqlangan. Shuvoq, quytikan, sho’ra kabi begona o’tlar o’suv davrining oxirida kuzda yumaloq shar shakliga kiradi va ildiz bug’zidan uziladi, natijada, ular shamol yordamida keng dalalar buylab yumalab yurib yo’l-yo’lakay urug’ini to’kib ketadi.
A.Juraqulov (1987) malumotlariga ko’ra, begona o’tlar shamol yordamida eng ko’p oktyabr va noyabr oyilarida tarqalishi kuzatilgan.
G’umay, quypechak, oq sho’ra, yovvoyi gultojixo’roz, itqo’noq, kurmak va boshqalarning urug’lari ekinlar sug’oriladigan suvda oqib keladi va tarqaladi. Bir m³ ariq suvida 100 tagacha kurmak va itqunoq urug’i oqib kelishi aniqlangan..
Zarpechak ko’pincha yantoqda tekinxo’rlik qiladi shuning uchun ham yantoqli joylarda boqilgan qo’y va echkilarning go’ngini beda, poliz, sabzavot ekinlari ekiladigan yerlarga solish ana shu ekinlarni zarpechak bosishga olib keladi.
Ajiriq, g’umay qamish kabi begona o’tlarning ildizpoyalarining qishloq xo’jalik mashinalarining ishchi organlariga ilashib tarqalishi ham mumkin. Ana shu o’tlar bor joylarda diskli boronalarda boronalash ildiz poyalarini mayda bo’laklarga bo’linishi va bir qancha, yangi o’simliklar paydo bo’lishiga olib keladi. Begona o’tlarning biologik xususiyatlarini, ko’payishi va tarqalishi har tomonlama puxta o’rganish ularga qarshi kurash choralarini samarali o’tkazishga yordam beradi.
XULOSA
Begona o’tlar qishloq xo’jaligiga katta zarar keltirib, u ekinlar hosili va sifatini pasaytiradi, mahsulot yetishtirish sarf-xarajatlarini oshirib yuboradi. Begona o’tlar tuproq unumdorligini pasaytiradi, uni qurib qolishiga sabab bo’lib, qishloq xo’jalik ishlarini mexanizasiyalashtirishni qiyinlashtirib, sug’orish tarmoqlarini ifloslantiradi. Begona o’tlar serurug’, urug’lari ko’p yillar unuvchanligini yo’qotmasligi, turli yo’llar bilan ko’plab tarqalish xususiyati xos bo’lib, ularga qarshi samarali kurashish chora-tadbirlarini ishlab chiqishda, eng avvalo ularni ko’payish va tarqalish xususiyatlarini bilish kerak.

Nazorat uchun savollar

1. 
   Begona o’tlar nima deb qanday o’simliklarga aytiladi?
   
2. 
   Begona o’tlarning dehqonchilikdagi zararini ayting?
   
3. 
   Begona o’tlar inson va hayvonlarga qanday zararli ta’sir ko’rsatadi?
   
4. 
   Begona o’tlarning biologik xususiyatlari deganda nima tushuniladi?
   
5. 
   Begona o’tlarning ko’payish xususiyatlari qanday?