Ma’ruza matnlari mavzu. Kirish. Qishloq xo‘jalik ekinlari yangi navlarini yaratishning axamiyati, xolati va istiqbollari. Reja

Xorojiy adabiyot
1.Principles of Plent Genetics and Breeding. George Acquaah Bowie State University, Maryland, USA. 2012.
2.Rex Bernardo. Essentials of PLANT BREEDING. Stemma press. USA-2014
Qo’shimcha adabiyotlar
1.Ergashtv I.T.va boshqalar . Qishloq xo’jalik ekinlari seleksiyasi va urug’shilik praktikumi.Toshkent 2012.
2.Qurbonov G.K. Javlar va triticale. O’simlikshunoslik.Toshkent .Mehnat,2002
3.O’zbekiston Resublikasi hugudida eksh ucyun tavsiya etilgan qishloq xo’jalik ekinlari davlat reestriga kritilgan navlarning tavsifi Toshkent 2017
Internet manbalari
1.www.referat.ru
2.www.agronomy.ord
3.www.library:breeding of animals and crop plants.
4. http: www.Ziyonet.Uz

Javdarseleksiyasiuzoqyillardavomidachegaralanganmiqdordagiboshlang’ichmaterialasosidao’tkazilgan. Navlaryaratishdaasosanxo’jalikjixatidanqimmatlimahalliynavlarhamdaxorijiytumanlarnavlariningpopulyasiyalari, ya’niqatoryillardavomidamahalliyvamahalliysharoitgamoslashgannavlaribilanchanglanganpopulyasiyao’simliklardato’g’ridanto’g’ritanlashdanfoydalanilgan.

Navshakllantirishdayuksakqobiliyatlinavlarsifatidamisolbo’libVyatka, Yeliseyevskaya, Petkussjavdarixizmatqilishimumkin.
JavdarseleksiyasidamuvaffakiyatlargaerishishdaVIRjahonkolleksiyasiningrolikatta, uningtarkibidabuekinningharxilnav, shaklvaturlarining 3000 gayaqinnamunalarimavjud. VIRdakolleksionmaterialbilano’tkazilayotganseleksion–genetikizlanishlarkeraklibelgivaxususiyatlinavlarniyaratishuchunboshlang’ichmaterialnivaseleksiyausulinito’g’rivaaniqtanlabolishimkoniyatinitug’diradi.
Javdarningintensivtipdaginavlariniyaratishdasamaraliusultransgressivseleksiyabo’lganligisababli, keraklibelgivaxususiyatlidonorlarinisinchiklabo’rganishvatanlashzarur.
Yuqorihosillinavlarniyaratishuchunko’psonlimahsuldorpoyalidonorlarsifatidaVyatka, Harkovskaya 60 kabiyirikdonli, 1000 doniningvazni 40 gdanziyod, boshoqlaridadoninigsoniko’p (Sangaste, Vosxod 1, Vosxod 2), hamdaG’arbiyYevropaseleksiyasiningDanaye, Yanos, Pluto (GDR), Dankovskeseleksiyne, Dankovskesrebrene (Polsha) vaboshqayuksakekologikmoslashuvchanlikvaraqobatbardoshnavlardanfoydalanishtavsiyaetiladi.
Javdardoniningoqsili 13–14 % gachavaoqsiliningtarkibidagilizinmiqdorini 4–4,5 % gachayetkazilishiduragaylashgako’pyillikjavdar – S.montanum vabuko’rsatkichlarbo’yichaengyaxshiVIRkolleksiyasining (Manыchskaya, mestnыyK – 6412 vaboshq.) navlarivanamunalarijalbetilishibilanamalgaoshirilishimumkin.
KaltapoyalinavlarseleksiyasidaVIRdayaratilgandominantkaltapoyalilikmanbaiYeM – 1 mutantivauningavlodlaridankengfoydalanilmoqda.
Kaltapoyalinavlarniyaratilishibilanzamburug’kasalliklarigachidamlilikkaqaratilganseleksiyaningahamiyatioshibbormoqda. VIRdayaratilganunshudringgachidamlilikImerig – 1 (Hl), Imerig – 3 (Hl), unshudringvazanggachidamlilik – Sanim, Immunnaya 4, Immunnaya 5 (Hl) donorlaridanjavdarnibukasaldliklarbilanzararlanishinipasaytirishmaqsadidafoydalanishimumkin.
Kuzgijavdarkollesiyasidako’pmiqdordasovuqqachidamli (Omskviloyatidan – Tevrizskaya, Permviloyatidan – K – 9700 vaboshq.), qormag’orivaivishgachidamli (KirovviloyatidanVyatka, Vyatka – 2, Falenskaya, Avstriyaliqatornamunalarvaboshq.) seleksionvamahalliynavlarimavjud.
Mavjudmanbalarvadonorlardanmuvaffaqiyatlifoydalanishuchuntegishlibelgilarninasldannaslgauzatilishxususiyatinihisobgaolishlozim.
Seleksiyausullari. Mahalliynavlardanvakolleksionmaterialdantanlash. O’tganasrning 60 nchiyillarigachajavdarseleksiyasiningasosiyusulibo’libtanlashhisoblangan. Ko’pmartaliommaviyvaoilaviytanlashhamdaularningo’zgarganusullariyordamidabuvaqtgachajavdarningaksariyatrayonlashtirilgannavlariyaratilganedi. TanlashmahalliynavpopulyasiyalaridanyokiVIRkolleksiyasidagierkinchanglanadigannavvanamunalaridano’tkazilgan. Mahalliyvaseleksionnavlardanilgariommaviyvaoilaviy – guruhlitanlashusullaribilanyaratilgan 10 danziyodnavlarirayonlashtirilgan. Ulardanko’ptarqalganVyatkavaVyatka 2 dantashqariHarkovskaya 194 vaHarkovskaya 55.
Mahalliypopulyasiyaldaridantanlashusulibilanyaratilgannavlar, ko’pxollardayuqoriplastiklio’stirishningnoqulaysharoitlargamoslashuvchanhosildorligiturg’unbo’libammounchayuqoribo’lmagan.
Tanlasho’tkazishdaayniqsasovuqqachidamlilikkaqaratilganseleksiyadamaxsustayyorlanganyokitanlanganfondan (provakasionusul) foydalaniladi. Ayrimxollardatabiiytanlanishningto’g’ridanto’g’rinatijalaridanfoydalaniladi. Masalan, Omkanavisovuqkishsharoitidaginavlararalashmasidantabiiytanlanishnatijasidahosilbo’lgan. Bunavboshqanavlarseleksiyasidaqimmatliboshlang’ichmaterialsifatidafoydalaniladi.
Tanlashningturliusullaridanfoydalanishpopulyasiyalariningbirxilligivaayrimbelgilarbo’yichayaxshilanishgaimkoniyattug’diradi, ammotanlash – yangiintensivtipidagi, qimmatlixo’jalikbelgilarmajmuilinavlarniyaratishusulisifatidao’ziningahamiyatiniyo’qotgan, chunkijavdarningyangiyuqoridonhosildornavlariniyaratmaydi.
Hozirgizamonseleksiyasidatanlashhammausullariningasosinitashkilqilib, duragaylash, poliploidiya, mutagenez, geterozis, geninjeneriyausullaribilanhosilqilinganko’psonlishakllardankerakbo’lgangenotiplarniajratibko’paytirishgaimkoniyattug’diradi.
Duragaylash-Javdarseleksiyasidapopulyasiyalarhosilqilishdamaxsustanlanganyuqorimahsulliyokiboshqaqimmatlibelgivaxususiyatlaribilanajralibturgannavlar, shakllarvaduragaylarningerkinchanglanishusuliniqo’llanishikengtarqalgan. Duragaylashpitomnigidaharxilnavlarnio’zarotabiiychanglanishgaqulaysharoitlartug’diriladi, buninguchunularharbittaqatordankeyinjoylashtiribekiladi, butadbiryildabirmartayokibirnechayildavomida – ko’pmartalierkinchanglanishusulidao’tkaziladi. Navpopulyasiyalarinishakllanishio’zaroerkinchanglanishsharoitidako’pmartaliommaviytanlashyo’libilanamalgaoshadi.
Tanlashuchunboshlang’ichpopulyasiyalarinihosilqilishdaerkinchanglanishdamaxsustanlanganbirnechashakllariqatnashishiasosidamurakkabduragaypopulyasiyalariusulikengtarqalgan. Qimmatlibelgivaxususiyatlarinibaholashbilanbirvaqtdao’tkazilgantanlashtugatilib, populyasiyalarnisbatanturg’unligigaerishilganidanso’ngnavgabirlashtiriladi. Navniyaratishvako’paytirishningikkiusulidanfoydalaniladi. Birxollardamurakkabpopulyasiyalarinidastlabboshlang’ichmaterialkomponentlarinijiddiysaqlamasdanqayta – qaytaekishusulibilanko’paytirishvaaralashmageterogenpopulyasiyalardantanlashoddiylashtirilganusuliqo’llaniladi. Buusulqo’llanilibDesnyanka 2 (Chernigovdavlatqishloqxo’jaliktajribastansiyasi), Chishminskaya 2, Chishminskaya 3, Chulpan (BoshqirdistandehqonchilikvadalaekinlariseleksiyasiITI), Belorusskaya 23 (BelorusdehqonchilikvadalaekinlariseleksiyasiITI), Talovskaya 12 (V.V.DokuchayevnomidagiMarkaziynoqoratuproqmintaqasiITI) vaboshqanavlaryaratilgan.
Janubiy – Sharqiyqishloqxo’jalikITIdadastlabkinavvaduragaylario’zarochanglanishvatanlasho’tkazilgandanso’ngbirlashtirilmaydi, balkibo’lajakmurakkabduragaypopulyasiyasiningkomponentlarisifatidaalohidaekiladivaizolyasiyasharoitidako’paytiriladi. Navpopulyasiyasinishakllantirishdakomponentlarnianiqnisbatibelgilanib, birinchivaikkinchiyilavlodlarinisinashpitomnigidagibirlamchiurug’chiligigachasaqlanadi. Cheksiztanlasho’tkazilishi, ayniqsasug’urtafondurug’laridanqisman (ya’nidalasharoitidabaholashvamahsuldorligibo’yichayaxshiko’rsatkichlargaegabo’lganlariningbirqismurug’iniekish) urug’chilikjarayonidapopulyasiyalarninggeterozigotaliginisaqlabkolishvanavniyaxshilashimkoniyatiyaratiladi. Buusulqo’llanibjavdarningSaratovskayakrupnozernaya, Saratovskaya 4 vaSaratovskaya 5 kengtarqalgannavlariyaratilgan.
Javdarseleksiyasidasuniyduragaylashyo’libilannavlararojuftchatishtirishvaduragaypopulyasiyalaridanko’pmartaliyakka–oilaviytanlashusulikengfoydalaniladi. Buholdaxoxlaganbelgilarinibirlashtirishginaemas, balkitransgressivshakllarini, ayniqsageografik – uzoq, genetikfarqlanuvchinavlaridanduragaylashdafoydalanilganda, hosilqilishmumkin. Duragaypopulyasiyalardatanlashningsamarasinioshirishmaqsadidagullagungaqadarkeraklibelgilarigaqarabtanlangano’simliklarnio’zarojuftliyokiguruhlichanglatishusuliqo’llaniladi.
Namligibalandbo’lganmintaqalardajoylashganayrimseleksionmuassasalarida (Shimoliy–G’arbiyqishloqxo’jalikITI, Priyekulseleksiontajribastansiyasi, Shimoliy–Sharqiyqishloqxo’jalikITI) klonliseleksiyausuliqo’llaniladi.
Populyasiyalaro’simliklariniklonlashuningbiotipiktarkibinibatavsilo’rganishimkoniyatiniyaratadi, tanlabolinganklonlarniyunaltirilganchanglanishiesapopulyasiyalardakerakbo’lganxususiyatlarinishakllanishigaolibkeladi. Ajratibolingano’simliklarniklonlashbahorgiekinidavegetasiyadavrida 3–4 martao’tkaziladi. O’simliktubi 3–4 novdachagaildizibilanbo’linibmaydonchagaekiladivategishliparvarish (sugorish, begonao’tlaridantozalashvaboshq.) qilinadi.
Klonlashnatijasidako’payishkoefisiyentianchaga (300 ming) ko’payadi, buesaklonniko’pko’rsatkichlaribo’yichabaholashimkoniniyaratadi.
KlonliseleksiyayordamidaShimoliyG’arbiyqishloqxo’jalikITIdaGibrid 173 vaYaroslavnanavlari, ShimoliySharqiykishlokxo’jalikITIdaGolubkanaviyaratildi.
Javdarseleksiyasidaintensivtipidaginavlarniyaratishdashunihisobgaolishlozimki, bunavlaryuqorihosillibo’lishibilanbirvaqtdaqatorqimmatlibelgivaxususiyatlarga (yotibqolishgachidamliligi, doniningyaxshisifatlivaboshq.) egabo’lishikerak. Buninguchunmurakkab, pog’onalikonvergentchatishtirishlar, tanlabolingano’simliklarniavlodinibaholashusullaridanfoydalaniladi. Buholdabo’laklarusulibilanoilaviytanlashusuliqo’llaniladi.
BuusuldanmuvaffakiyatlifoydalanishmisolisifatidaNoqoratuproqmintaqasimarkaziyxududlariqishloqxo’jalikITIdayaratilganVosxod 1 naviniyaratilishinikeltirishmumkin.
Javdarseleksiyasidasintetikdebnomlangannavlarniyaratishdapolikross–testusulikengtarqalmoqda. Uningnegizidamurakkabnavlararoyokijuftduragaylashvaoilalarnibo’laklarusulibilanyuqoriumumiykombinasionqobiliyatli (UKK) vaqimmatlixo’jalikbelgilarimajmuigaqarabtanlashyotibdi. Sintetiknavtarkibigakombinasionqobiliyatlivaizolyasiyaqilinganmaydondasaqlanadiganoilalarkiradi, ularkeyinnavpopulyasiyasigabirlashtiriladi, buesapopulyasiyaichidagigeterozisnisamarasininamoyonetishgaolibkeladi.
Bo’laklarvapolikrossusulibo’yichaoilaviytanlashyangiVosxod 2 naviniyaratishdafoydalanilgan, uningdastlabpopulyasiyasi F₂ (Gibridnaya 2 xHarkovskaya 60) x F₁ (Harkovskaya 60 xVosxod)nichatishtirishnatijasidahosilqilingan.
GDRdapolitopkross – usuliasosidasintetiknavlarniyaratishusuliishlabchiqilgan. BundasintetiknavlaruchunkomponentsifatidaUKKsiyuqoribo’lganoilalaremas, balkiularningengyaxshiavlodlarifoydalaniladi. Buusuldapopulyasiyadasistematikravishdaengyaxshigenotiplarto’planishimumkin. BuusuldayuqorihosilliYanosnaviyaratilgan.
Javdarekiniseleksiyasidaturichidagiduragaylashdantashqariuzoqshakllarniduragaylashhamqo’llaniladi. Ko’pyillikyovvoyi S. montanum turi (montanum va kuprijanovi kenjaturlari) danA.I.Derjavinmadaniyjavdarningnavlaribilanchatishtirishdafoydalangan. Shuusuldajavdarningko’pyillikmadaniy derzhavini kenjaturiyaratilgan, uningqatornavlarihashakiekinsifatidaekilmoqda. Shukenjaturningayrimshakllarikasalliklargachidamliligibilanajralibchidamlilikdonorlariniyaratish, donidagioqsilvalizinnimiqdorinioshirishmaqsadidamadaniyjavdarnavlaribilanchatishtiriladi. Ayrimseleksionmuassasalaridajavdarnibug’doyik, egilopsturlari, xaynaldiyabilanduragaylashishlario’tkazilmoqda.
Poliploidiya-Kuzgijavdarseleksiyasidatetraploidnavlaridanfoydalanishnisbatanyangiyo’nalishbo’libhisoblangan. Uningbirinchitetraploidlari 60 yilmuqaddamissiqlikta’sirivamaysalarnirentgennurlaribilanta’sirqilishusullaribilanyaratiladi. 1940 yildajavdarnimitotiktetraploidlarinihosilqilishmaqsadidaurug’ini, maysalarinivao’simliklarnikolxisineritmasibilanta’sirqilishishlariboshlanadi. Buusulhozirdahamjavdarseleksiyasidakengqo’llaniladi.
Kolxisinta’siriostidahosilqilingantetraploido’simliklariningboshog’idadoniningsonikam. Bumeyozjarayoninibuzilishibilanbog’liqbo’lib, tetraploidpopulyasiyalaridaaneuploido’simliklaribo’lishibilanbog’liq. Sistematikko’pyilliktanlashnatijasidatetraploidjavdarningboshog’idadonhosilqilinishinidarajasini 70–80 % gachaoshirishgaerishildi. Tetraploidlarninghosilqilishdarajasiniekologik–jug’rafikkelibchiqishiharxilbo’lgantetraploidlarnichatishtirishyo’libilanhamerishishmumkin, chunkitetraploidshakllariyagonadiploido’simliklardankelibchiqadivaularningpopulyasiyalariko’pbo’lmagangenotiplardaniborat, bir–biridanuzoqjoylashibko’payishdaulardaaniqbo’lgandarajadagiinsuxtlarningta’siriostidadepressiyahodisasiro’yberadi.
Javdarningtetraploidshakllarinihosilqilishuchunkolxisinlashbilanbirvaqtdavalentlichatishtirishusuliqo’llaniladi: (2x) x (4x) yoki (4x) x (2x). Buusuldiploidjavdarningspontanhosilbo’ladiganredusiyalanmagangametalarini (xromosomalarsoniikkikarrako’paygan – 14) tetraploidjavdarningnormalgametalari (shusonlixromosomali) bilanqo’shilishinatijasidayagonaduragaytetraploiddonchalariningtabiiyholdahosilqilishimkoniyatlarigaasoslangan. Buxildagimeyotikpoliploidlarserpushtlikqobiliyatiyuqori (80–85 %).
VIRdajavdarningdiploidnavlariningserpushtliautotetraploidlianaloglarini (o’xshashlarini) kolxisinlashusulinivalentlichatishtirishusulibilanqo’shibo’tkazishusuliishlabchiqilgan.
BelorusdehqonchilikITIN.D.MuxinrahbarligidayaratilganbirinchitetraploidBeltanavi 1969 yilirayonlashtirilibkengmaydonlargaekilibkelinmoqda. Undankeyinbuboradakattaseleksionishlarinio’tkazishnatijasidaqatorpoliploidnavlariyaratilgan: Leningradskayatetra, Polesskayatetra, Cherkashanka, Start, Jitomirskayatetra, Ukrainskayatetra, Puxovchanka, Krыjachok, Tetrakorotkaya. Tetraploidjavdarningyanginavlariintensivo’stirishsharoitida 5–6 t/gavaundanyuqorihosilolishnita’minlaydi.
Geterozisdanfoydalanish-Geterozishodisasijavdarnavlarinio’zarochanglanishnatijasidaqatortadqiqotlardakuzatilgan, shubilanbirgauqishgachidamliligi, mahsullituplanish, yotibqolishgachidamliligi, yirikdonliboshoqningko’pdonlilikvamahsuldorlikvaboshqako’rsatkichlarbo’yichanamoyonbo’lishimumkin.
Maksimalgeterozissamaraliligiliniyalararoduragaylarda (ayrimxollarda 52 % gacha) kuzatiladi. Gametosidlarningqo’llanishionakomponentlariningishonchlipushtsizliginita’minlamaydi, shuninguchunfaqatsitoplazmatikerkakpushtsizligi (SEP) danfoydalanishasosidaduragayurug’lariniommaviy (ko’pmiqdorda) ishlabchiqarishmumkin (16 – rasm).
QatormamlakatlarningseleksionmuassasalaridachatishtirishuchunyuksakgeterozislikomponentlarnitopibajratishvashukomponentlarasosidaSEPgenetiktizimini (pushtsizonashakli – pushtsizliginimustaxkamlovchivafertilliginitaklovchi) yaratishsoxasidatadqiqotlarbajarilmoqda. SEPning R–tipivaR–tipifoydalaniladi. SEPtiziminingbarchatarkibiyqismlariniyaratishdajavdarningo’zaromoskelmaslikvao’zidanchanglanuvchihamdasoxtao’zaromoskeladiganliniyavashakllarinitopilishi (mavjudligi) anchakiyinchiliklartug’diradi.
FRGda 1985 yildanyotibqolishgachidamli, somonianiqbo’lganDankovaKustronavlarinikiganisbatan 12 – 20 smkaltavashunavlardan 8–15 % yuqori (5–6 t/gabo’lganda) hosillibirinchiAkkordduragayiekilaboshlangan. Akkorduchliniyaliduragaylarqatorigakiradi. F₁geterozisliurug’hosilqilishuchunoddiypushtsizduragayfertilliknitiklovchiliniyasibilanchatishtiriladi.
Tanlashvanavnishakllantirishusullari-Javdarseleksiyasidaasosanko’pmartaliommaviy, guruhli – oilaviyvaqismanyakka–oilaviytanlasho’tkazilib, seleksiyajarayoniningharxilbosqichlaridaqo’yilganvazifalarigaqarabuyokibuusullaralmashibturiladi. Agarpopulyasiyadakamuchraydigangenotiplarnimustaxkamlashyokikuchaytirishkerakbo’lsa, yakkatanlashusullaridanfoydalaniladi.
Seleksionertomonidano’tkaziladiganaktivtanlashalbattao’simliklarnimaxsustanlanganyokitayyorlanganfonda (muhitda) o’stirilishihisobgaolinishikerak.
Kuzgijavdarseleksiyasidaommaviytanlashusulio’tkazilishidatanlashboshoqlaribo’yichaemas, balkiqimmatlixo’jalikbelgilarihisobigaolganholdao’simliklarbo’yichao’tkazilishitavsiyaetiladi. Shubilanbirgatanlashnihamijobiyhamsalbiybelgilarbo’yichaommaviytanlashamalgaoshirilishilozim (qishgachidamsizshakllarinimuzlatishyo’libilan, balandbo’ylivakasallanganlarigullagungakadaryulibtashlashvaboshqanegativtanlash).
Yuqorihosildor, yotibqolishga, kasalliklargachidamli, doniyuqorisifatliligibilanajralibturgannavpopulyasiyalarinishakllanishiuchunoilaviyguruhlitanlasho’tkazishdayarimtalik (zahirayokikoldik) usulikengqo’llaniladi. Buholdaelitao’simliklarningengyaxshiavlodlariasosidaodatdagivaprovakasionfonlardao’rganilgandanso’ngpopulyasiyalaryaratishimkoniyatibo’ladi.
12mavzu: Suliseleksiyasidadastlabkimaterialyaratish

Foydalaniladigan asosiy darsliklar va o’quv qo’llanmalar ro’yxati

1. Abdukarimov D.T.Qishloq xo’jalik ekinlar seleksiyasi va urug’chiligi.(Darslik) T., 2010.
2. Abdukarimov D.T. Dala ekinlar xususiy seleksiyasi. .(Darslik) T., 2007.
3.Abdukarimov D.T. Donli ekinlar seleksiyasi va urug’chiligi. .(Darslik) T., 2010.