Ma’ruza matnlari mavzu. Kirish. Qishloq xo‘jalik ekinlari yangi navlarini yaratishning axamiyati, xolati va istiqbollari. Reja

Xorojiy adabiyot
1.Principles of Plent Genetics and Breeding. George Acquaah Bowie State University, Maryland, USA. 2012.
2.Rex Bernardo. Essentials of PLANT BREEDING. Stemma press. USA-2014
Qo’shimcha adabiyotlar
1.Ergashtv I.T.va boshqalar . Qishloq xo’jalik ekinlari seleksiyasi va urug’shilik praktikumi.Toshkent 2012.
2.Qurbonov G.K. Javlar va triticale. O’simlikshunoslik.Toshkent .Mehnat,2002
3.O’zbekiston Resublikasi hugudida eksh ucyun tavsiya etilgan qishloq xo’jalik ekinlari davlat reestriga kritilgan navlarning tavsifi Toshkent 2017
Internet manbalari
1.www.referat.ru
2.www.agronomy.ord
3.www.library:breeding of animals and crop plants.
4. http: www.Ziyonet.Uz
Uzoqyillardavomidamakkajo’xoriekilibkelishijarayonidatabiiytanlanishningta’siriostidavasun’iytanlashnatijasidamahalliysharoitlargayaxshimoslashganpopulyasiyanavlarishakllangan. MasalanO’rtaOsiyoningqurg’oqchiliksharoitidahavokurg’ochiligigao’tachidamlishakllarihosilbo’lgan. Bo’larqatoridaO’zbekistonningmahalliynavlaridanUzbekskayajeltaya, Uzbekskayakrasnayavaboshqalar. Shudavrnio’zidaSibirmahalliynavlario’tatezpisharligivavegetasiyadavridaissiqlikkakamtalabchan (Minusinskayanavi) ligibilanajralibturadi. Mahalliynavshakllariningko’pxillariMoldoviya, SharqiyvaG’arbiyGruziyadamavjud. Bumahalliynavlarasosidabirkanchaqimmatlinavlaryaratilgan.
Hozirgizamonseleksiyasidamahalliynavlarqimmatliboshlang’ichmaterialsifatidafoydalaniladi.
VIRdagimakkajo’xoriningjahonkoleksiyasidabuekinningturlishakllari 13 mingdanko’pnamunalaridaniborat. Kolleksiyaningtarkibijahondato’plangano’zidanchanglanganliniyalaridaniboratbo’libgeterozisliduragaylarniyaratishuchunfoydalaniladi.
O’zidanchanglatilganliniyalarnihosilqilishmanbalarisifatidaturlixildagiyangiduragaylardannavlararo, nav–liniyalararo, oddiy, uchliniyali, qo’shliniyalararo, liniyalararo, ko’pliniyalihamdasentetiknavlar (duragaypopulyasiyalari) – foydalaniladi.
Oxirgiyillardao’zidanchanglanganliniyalarnihosilqilishuchunboshlang’ichmaterialsifatidarekurrent (periodik) tanlashdanolingansentetiknavlarikengqo’llaniladi.
Yuqorihosilliduragaylariningkelibchiqishitaxlilqilinishinatijasidaqatorliniyalartakror–takrorbo’libbuduragaylarniyaratilishidaqatnashganligianiqlandi. Masalan, makkajo’xoriseleksiyasidako’ptarqalibqo’llanganquyidagiliniyalar: W64, Oh–43, A–619, A–632, T–22, B–73, B–14, F–2, F–7, Grushevskaya 380 Chernoviskaya–21, DC–9, VIR–40, VIR–44, VIR–38 vaboshqalar.
Makkajo’xoriseleksiyasiuchun Amargo (Argentina) va Zapalote Chico (Meksika) kasallikvazararkunandalargachidamliirqlari, uzunso’tali (30 smgacha) Comiteco va Jala irqlarivajudauzundonli (1,8 smgacha), Pepitilla vaShalqueno yirikdonli (1000 donmassasi 1 kggacha). Perulik Cuzco va Cuzco Gigant, donidanoqsilmoddasinianiqlovchiko’pkavatlialeyronqatlamibo’lganshakllarinikiritadigan Coroico (Boliviya, Kolumbiya) irqlarivaboshqalarkattatug’diradi. Sovuqqa, qurg’oqchillikachidamliertapisharirqlarihamaniqlanibajratibolingan. Amerikaqit’asimamlakatlardanolinganmahalliyirqlardanfoydalanishmakkajo’xorininggenetikfondinianchaboyitishgaolibkeladi.
Boshlang’ichmaterialsifatidabuirqlardanqatorilmiy–tadqiqotinstitut, muassasalarida, jumladanP.P.Luk’yanenkonomidagiKrasnodarqishloqxo’jalikilmiytadqiqotinstitutidaishlaro’tkazilmoqda. Namunalarningkattato’plamidanneytralfotoperiodikreaksiyalishakllariajratibolingan. Bushakllardanfoydalanibqimmatliliniyalarhosilqilinadi.
Seleksiyausullari-XIX asrningoxirlarigachamakkajo’xoriseleksiyasiningasosiyusulibo’libommaviytanlashhisoblangan. Uningasosiymaqsadiso’tabelgilarigaqarabengyaxshio’simliklarnitanlashvaurug’larinibirlashtiribekishidankelgusidagiavlodinihosilqilish. Buusulqo’llanishinatijasidamakkajo’xoriningbirkanchamashxurnavlariyaratilgan. Bunavlarseleksiyauchunqimmatliboshlang’ichmaterialbo’libxizmatqilgan. Ammokeyinchalikma’lumbuldiki, buusuldanfoydalanibmakkajo’xorinihosildorligibo’yichakattamuvoffakiyatlargaerishibbo’lmaydi. Shuninguchun 19 nchiasrning 90 nchiyillaridaso’talitanlashyokiyakkatanlashusuliishlabchiqiladi. Engyaxshiso’talartanlabolinib, harbirso’taningurug’ialohidaqatorgaekilibnasligaqarabbaholasho’tkazilaredi. Buusulninghamhosildorlikkaqaratilganseleksiyasikamsamaralibo’lgan.
Seleksiyaningishidasezilarlivakattaqadambo’libnavlararoduragaylashhisoblanadi. Buusuldanfoydalanishdainsuxtningta’sirimustasno, ota–onashakllariningbelgilarihisobgaolinadi. Navlararoduragaylarinihosildorligibo’yichataxlilqilgandaularninghosildorligiota–onashakllariganisbatanodatdako’pfarqqilmasligi, ayrimholatda 15–20 % gachaoshganligianiqlandi.
Geterozisningengyuqorisamarasio’zidanchanglatilganliniyalarinichatishtirishdakuzatilgan. Bukashfiyotmakkajo’xoriningliniyalararoduragaylashusuliniqo’llanishiningboshlanishigamakkajo’xoriseleksiyasiningasosiyyo’nalishiniboshlanishigaolibkeldi. Oxirgiyillardaduragaymakkajo’xoriseleksiyasidakattayutuklargaerishildi. Yaratilganduragaylardonininghosildorligieskinavlarganisbatan 100 % vaundanyuqoriroq.
Makkajo’xorininggeterozisliduragaylarinihosilqilishuchunboshlang’ichmaterialsifatidao’zidanchanglatilganliniyalarnihosilqilishhisoblanadi.
Bungaerishishuchunbirnechausullarmavjudbo’lib, engko’ptarqalgan–standartusulihisoblanadi (23–rasm). Buninguchunolti – yettiavloddavomidao’simliklarnio’zidanchanglatishio’tkaziladivaqimmatlibelgilarmajmuasigaqarabtanlasho’tkaziladi. S₆ – S₇ (o’zidanchanglatilganliniyalari) liniyalarbir–biridanmorfologikbo’yichayetarlidarajadabirxil.
Isho’tkazishyili: 1-boshlang’ichpopulyasiyadaengyaxshiliniyalarinio’zidanchanglatish; 2-engyaxshio’simliklarniajratibo’zidanchanglatish; 3-ikkinchiyildagiish; 4-engyaxshio’simliklarniajratibolishvaularnio’zidanchanglatish, ajratibolingano’simliklarnitesterbilanchatishtirish; 5-engyaxshio’simliklarniajratibolish, ularnio’zidanchanglatishvatesterbilanchatishtirish, duragaylarnisinash; 6-o’simliklarniajratibolishvaularnio’zidanchanglatish, duragaylarnisinash; 7-o’simliklarniajratibolishvaularnio’zidanchanglatish, diallelchatishtirish; 8-tanlashvaoddiyduragaylarnisinashdaengyaxshiko’rsatgichliliniyalarnio’simliklarinio’zidanchanglatish; 9-10-liniyalarniko’paytirish; 11-duragayishlabchiqarish.
Ishningbirinchiyiliboshlang’ichmaterialininggenetikxossalaribilanbelgilaydiganmiqyosdao’zidanchanglatishamalgaoshiriladi. Liniyalararoduragaylardaliniyalarjoylashtirilib 20–50 o’simlik, navlar, navlararoduragaylarni, sintetiknavlardanfoydalanilgandaimkoniyatborichapopulyasiyalarbiotiplardanto’laroqfoydalanishmaqsadida 100–200 o’simliko’zidanchanglatiladi.
So datalabgajavobbermaydigano’simlikvaso’talarchiqaribtashlanadi. Ikkinchiyiliharbiro’zidanchanglatilganso’tadan 25–30 donibirqatorqilibekiladivaengyaxshibesh–sakkizo’simliklaro’zidanchanglatiladi.
Talabgajavobbermaganlarnibrakqilgandanso’ng 3–5 engyaxshiso’taishnidavomettirishmaqsadidaqoldiriladi. Uchinchiyilharbiroiladan 3–5 so’taningurug’larialohidaqatorlardaekiladi. Brakqilishishlario’tkazilibengyaxshiqatordagio’simliklaro’zidanchanglatiladivabumaydonchalardan 3–5 so’tadantanlasho’tkaziladi.
Keyingiyillarda (4, 5, 6 va 7 chiyil) engyaxshio’simliklarnio’zidanchanglatilishivatanlashnio’simlikvaso’tabelgilaribo’yichabirxillikerishilgunchadavometiladi.
Standartusulidaliniyalarniyaratishbilanbirvaqtdaularkombinasion (KK) qobiliyatibo’yichabaholanadiyokitestlashya’nitester–taxlilchibilanchatishtiriladi.
Sun’iychanglatishdaurg’ochigulto’plamlariurug’chiningiplaripaydobo’lganigaqadarizolyasiyaqilinadi.
Ro’vakdagierkakgulto’plamlarimarkaziyo’qidachangdonlarnipaydobo’lishvaqtidaizolyasiyaqilinadi. Odatdaurug’chiipchalariikkikundankeyinchiqishikuzatiladi. Ro’vakchanglanishigacha 24 soatdankambo’lmaganmuddatdaboshqao’simlikliklardanro’vakkatushganchangdonachalario’zininghayotchanligiyuqolgandankeyinizolyasiyaqilinadi.
Ro’vakdagichangdonachalarichanglatishkuni, ertalab, shudringkaytganidankeyinyig’ibolinsamaqsadgamuvofikbo’ladi. Agarhavobulutvahavonamligibalandbo’lsachanglatishnikundavomidao’tkazishmumkin. Buninguchunizolyatoribilanro’vakchekkagaegibbirnechamartasilkitibolinadi, changizolyatorostigatuqilgandankeyinro’vakdanyechibolinadi. Changibo’lganizolyatordastlabizolyatoriolinganso’taningustigaboshqao’simliklarnichangitushmasliginita’minlanganholdaqo’yibsilkitiladivaurug’chiningtumshuqchalarigachanglatiladi. Changlatisho’tkazilgandanso’ngizolyatoro’simlikpoyasigajoylashtiribbog’labqo’yiladi.
Qatormakkajo’xoriekadiganmamlakatlardastandartusuliniqo’llashnatijasidaerkinchanglanadigannavlardanbirinchisiklliniyalaridebataladiganliniyalaryaratilgan. Ko’pmiqdordagibuxildagiliniyalarxoligachaseleksiyadakengfoydalanibishlabchiqarishduragaylariningtarkibigakiradi.
Keyinchalikliniyalarhosilqilishuchunboshlang’ichmaterialsifatidaoddiyyokiyuqorigeterozisliqo’shliniyalararoduragaylaridanfoydalanishyaxshinatijalargaolibkeladi. Buusuldayaratilganliniyalarikkinchisiklliniyalaridebataladi.
Kumulyativseleksiya – usulsifatidayaxshilanganliniyalarnihosilqilishmaqsadidaqo’llaniladi. Standartusulidayaratilgano’zidanchanglatilganliniyalarning S₃ – S₅dankeyinkombinasionkabiliyatisinalib, engyaxshilaritanlabolinadi. Tanlabolinganliniyalaro’zarochatishtiriladi. Buchatishtirishdanolinganduragayo’simliklaristandartusulidanfoydalanibyana 3–5 pog’onadavomidao’zidanchanglatiladivakombinasionqobiliyatinianiqlashmaqsadidatesterbilanchatishtiriladi. Kombinasionqobiliyatiyaxshibo’lganliniyalardachatishtirishvao’zidanchanglatishbirnechamartatakrorlanadi, natijadayuqorihosildorliknita’minlaydigangenlarningko’payishiro’yberadi. Shundayqilibyuqorigeterozisliduragaylarningotaonashakllario’tayaxshiliniyalarnihosilqilishmumkin.
Qaytariliqli (bekkross) chatishtirishusuliseleksiyaishidamavjudliniyalarniqatorbelgilariniyaxshilashmaqsadidao’tkaziladi. Masalandonidaoqsil, lizin, moymiqdori, ayrimkasalliklargachidamliligivaboshqalar.
Agarliniyayaxshilanadiganbelgimonogenlibo’libnasldannaslgao’tkazilsabuusulengkattasamaradorlibo’ladi. Qimmatlibelgimanbaliliniyayaxshilanadiganliniyabilanchatishtiriladi. Hosilbo’lganbirinchivaundankeyingipog’onao’simliklariyanaotashaklidabo’lganyaxshilanadiganliniyabilanchatishtiriladi. Tuyintiruvchichatishtirish 5–6 yildavomidao’tkaziladi. Harbiro’tkazilganbekkrossdankeyintakrorlanadiganliniyalargao’xshashyaxshilashuchunqimmatlibo’lganbelgilio’simliklartanlabolinadi.
Agarliniyaniyaxshilashgaqaratilganbelginasldan – naslgao’tkazishresessivbo’lsa, uholdabekkrossbilanbirvaqtdanazoratlio’zidanchanglatisho’tkaziladi. Ishnidavomettirishuchungenotipidaxoxlagangenlarnisaqlaydiganliniyalartanlabolinadi. 5–6 bekkrossdankeyinliniyalardayangibelgilarnimustahkamlashuchuno’zidanchanglatisho’tkaziladi. Buusuldanfoydalanilgandabarglarierektoidjoylashganko’plizinlianaloglarhosilqilinadi.
Qaytariqlichatishtirishusuliniliniyalarningmahsuldorliginioshirishmaqsadidao’tkazishmumkin, buninguchunikki–uchqaytariqlichatishtirishvamahsuldorligibo’yichahamdayaxshilanadiganliniyagafenotipiko’xshashlarnitanlasho’tkaziladi.
Xoxlaganbelgiliishonchlimanbanitanlashvatalabqilinadigantuyintiruvchichatishtirishsoninianiqlanishiyangiliniyalarniyaratishgaimkoniyattug’diradi. Buliniyalarkombinasionkobilyativaqatorqimmatlibelgilarbo’yichadastlabkidanqolishmay, balkiyaxshilovchibelgibo’yichaundanhamustunturadi.
Gaploidiyausuli – gomozigotaliliniyalarnijadallashganusuldaikkiyildahosilqilishimkoninitug’diradi. Buxildagiliniyalarnihosilqilishikkibosqichdaniborat: 1) gaploidlarnihosilqilishvaajratibolish: 2) gaploidlarnidiploidlashtirish.
Gaploidlarmaxsustanlabolinganboshlang’ichliniyalarnichatishtirishyo’libilanhosilqilinadi. Onao’simligisifatidagaploidpartenogenezgamoyilligikuchlibo’lganliniyalardanfoydalaniladi. Changmanbaisifatida–ildizchayokio’simlikningranginingdominantbelgisinita’minlovchiCheyzmarkerlari (belgilovchi) olinadi.
Belgilovchilarsifatida (a BPlCR – gLg3) jigarranglitesterva (ABPlCR–g) to’qkiziltesterdanfoydalaniladi. Butesterlarmarkerlanadigano’simliklardaaleyronqatlaminingto’qkizilyokiko’krangliliginivao’sindiildizchalarningto’qkizilrangliliginitaminlaydi. (APulPu 2) to’qkizilplyumulaningmarkeribittasignallibelgi–to’qkizilranglimo’rtaginingbirqismikurtakcha (plyumulaga) ega. Engyaxshibelgilovchibo’libmurtakningto’qkizilmarkeri (ACR – njpr) hisoblanadi.
Bumarkerchanglaribilanliniyalarchanglatilgandaranglangandonliurug’larshakllanadi, gaploidlaresabo’yalmaganmo’rtagivaranglanganaleyronkavatibo’yichafarqlanadi. Boshqahollardagaploidlarniunibchiqayotganurug’larningrangsizligigaqarabajratishmumkin. Keyinchalikbo’lajakgaploidlarningxromosomalarsoniildizchalarningbelgilanganuchidasitologikusulidaaniqlashmumkin. Gaploidlarnidiploidlashtirishvaulardano’zidanchanglangannaslolishbirmunchakiyinchiliknitug’diradi. Xromosomalarningspontanikkibaravarko’payishijudakamuchraydi. Engko’ptarqalganusulbo’libgaploido’simliklarinikolxisinning 0,1–0,2 % eritmasibilanishlashhisoblanadi. Medisinashprisibilano’sishnuqtasiningo’qigaikkimartainyeksiyaqilinadi. O’simliklarikki – uchyokiuch – to’rtbarglidavridaissiqxonadayokidaladaishlanadi. Buholdao’simliklarningbirqismio’ladi, boshqabirqismidaxromosomalarsoniikkibaravaroshmaydi, faqatayrimlaridadiploidxrosomalaritiklanadi. Ammoo’zidanchanglatilgandankeyinurug’tuygano’simliklarsoniundanhamkambo’ladi, chunkiko’pxollardasterillikro’yberadiyokiro’vagiumumanhosilbo’lmaydi.
Kelgusiyiliavtodiploidliniyalarikobinasionkobiliyatinianiqlashuchuntesterlichatishtirishgakiritiladi.
GaploidiyausuliP.PLukyanenkonomidagiKrasnodarqishloqxo’jalikilmiytadqiqotinstitutida, V.Ya.YuryevnomidagiUkrainao’simlikshunoslik, seleksiyavagenetikailmiytadqiqotinstitutidavaboshqamuassasalardaqo’llaniladi. Gaploidiyausuliyordamidakelibchiqqanliniyalarishtirokidayaratilganduragaylarsinovdano’tkazilmoqda.
Rekurrent (o’qtin – o’qtin) tanlash – Butanlashpopulyasiyalardakerakligenlarkonsentrasiyasinioshirishmaqsadidaengyaxshigenotiplarnichatishtirishdanhosilqilinadiganqaytarekombinasiyalaridanfoydalanishninazardatutadi. Shuusuldayaratilganturlisiklliyaxshilanganpopulyasiyalarbirinchinavbatdayangio’zidanchanglanganliniyalarningmanbaisifatida, ayrimxollardaesato’g’ridan – to’g’rio’stirishuchunfoydalaniladi (24–rasm).

-rasm. Rekurrenttanlashsxemasi.

Rekurrenttanlasho’tkazishuchunboshlang’ichpopulyasiyasifatidaerkinchanglanadigannav, duragay (oddiy, qo’shliniyali) vaboshqamateriallarolinishimumkin. Birinchiyilqimmatlixo’jalikbelgilarigaqarabajratibolinganboshlang’ichpopulyasiyaning (So) ayrimo’simliklario’zidanchanglatiladivabirvaqtdatesterbilanchatishtiriladi. Shundachangdonachalarinibirqismio’ziningso’tasigachanglatiladi, ikkinchiqismiesatesterningbirnechao’simliklarinichanglatishuchunsarflanadi. Sinaladigano’simlikonashaklisifatidahamfoydalanishimumkin, agaruningikkitaso’tasibo’lsa: birio’zidanchanglatishuchunikkinchisi – testerlichatishtirishuchunfoydalaniladi.

Ikkinchiyilitesterlichatishtirishdan (tester x So) olinganavlodlaro’stiriladi, hosildorligigaqarabsinovo’tkaziladivashundayqilibengyaxshiliniyalarajratibolinadi.
(S₁) liniyalariningurug’lariuchinchiyilsintetikanihosilqilishuchunikkiusuldaekiladi: 1) Erkinchanglanishuchunengyaxshiliniyalarningurug’laritengmiqdordaolibaralashtiriladi: 2) Engyaxshiliniyalaralohidaqatorlardaekilibdiallelsxemasibo’yichaturliyo’nalishdakulbilanchatishtiriladi. Uyokibuusuldahosilqilinganurug’lartengmiqdordaaralashtirilibkelgusiyilibirinchiyilgirekombinasiya (S₁) dansintetikekiladi, uikkinchisikltanlashuchunboshlang’ichmaterialvazifasinibajaradi. Agardaishningbirinchiyilio’simliklaro’zidanchanglatilib, ikkinchiyiliavlodlar (S₁) testerbilanchatishtirilsaseleksiyasikli 4 yildavometishimumkin. Sintetikrekombinanturug’inihosilqilishuchunissiqxonalardanfoydalanishmumkin, buholdaseleksiyaningbirsikliuchunatiga 2 yiltalabqilinadi. Umumiykombinasionqobiliyatgaqaratilganvaixtisoslashgankombinasionqobiliyatigaqaratilganrekurrenttanlashsxematikjihatdanfarqqilmaydi. Foydalaniladigantesterlarfarqqiladi. Masalan, umumiykombinasionqobiliyatigaqaratilgantanlashdatestervazifasinikenggenetikasosli, nisbatanmustaxkamgenetikpopulyasiyasibajaradi, chunkiUKQgaqaratilgantanlashasosidaodditivgenetiktaasurotiyotadi.
Ixtisoslangankambinasionkobilyatini (IKQ) boxolashdaengqulaytesterbo’libbarqaroro’zidanchanglatilganliniya (ayrimxollardaoddiyduragay) hisoblanadi, bugeterozisjumladano’tadominantliknishartqilmoqnoadditivgenetikta’surotibilanbog’liqdir.
Umumiykombinasionkobilyatga (UKQ) qaratilgantanlashqo’llanilgandaikki–uchsikldankeyinsintetikningo’rtachahosildorligioshadi. Buerkinchanglanadigannavlardao’tkaziladigantanlashganisbatansintetikdanmahsuldorliniyalarinitanlashniextimolliginianchako’taradi.
Rekurrentlitanlashusulimakkajo’xoriseleksiyasidakengqo’llaniladi. Seleksiyakaysibelgigaqaratilganligigako’rarekurrentlitanlashfenotipigaqarabo’tkaziladi. Buusuljudaoson, chunkitestlashnitalabqilmaydi. Engyaxshigenotiplartanlashyilidaahamiyatinianiqlashmumkinbo’lganbelgilargaqarabajratibolinadi.
Rekurrentlitanlashusulikasallikvazararkunandalarga, yotibqolishga, poyasiningsinmasligigachidamli, so’taningjoylashishbalandligi, donningtarkibidamoyvaboshqamoddalarnimiqdorinioshirishgaqaratilganseleksiyadaqo’llaniladi. Bundaytanlashikkiso’taliliniyalarniyaratishmaqsadidao’tkaziladi. Fenotipgaqarabrekurrenttanlashdanfoydalanilgandaajratibolingano’simliklaro’zidanchanglatilib, ikkinchiyiliengyaxshiavlodlar S₁yangirekombinasiyalarhosilqilishmaqsadidao’zarochatishtiriladi. Bundaychatishtirishnatijasidahosilbo’lganurug’lararalashtirilibumumiymaydonda (S₁) ekiladi. S₁ populyasiyasiseleksiyao’tkaziladiganbelgibo’yichaliniyalarniajratishuchunmanbabo’libxizmatqiladi. Buxildagisikllarbelgilansayaqqoltasvirlangangaqadartakrorlanibo’tkaziladi.
Resiprokrekurrenttanlash – liniyalarhosilqilishuchunmaterialninggenetikharxilliginioshirishmaqsadidao’tkaziladi. Isholibborishuchungenetikjihatdanikkixilpopulyasiyalartanlabolinadi (ikkinav, sintetikayokioddiyduragay). Harbirpopulyasiyabo’yichao’zidanchanglatilganliniyalarekilibularnitesterbilanchatishtiradilar. «A» guruhningo’simliklariuchuntestervazifasini «V» populyasiyasibajaradi, vaaksincha. Harbiro’zidanchanglatilgano’simlikningchangitesterning 4–5 tasodifantanlangano’simliklarningtumshuqchasigasepiladi.
Ikkinchiyilitesterliduragaylarningikkiguruhisinaladi: AxS₀B testerpopulyasiyasiva BxS₀A testerpopulyasiyasi. Kelgusiyildaharbirpopulyasiyabo’yichasinovdankeyinajratilganengyaxshio’zidanchanglatilganliniyalarningurug’lariso’taqatorliusuldaekilibturlixilkombinasiyalardachatishtiriladi. NatijadaseleksiyaningnavbatdagisiklidafoydalanishuchunyangiA₁vaV₁populyasiyalarihosilqilinadi. Harbirkelgusidagitanlashsiklidankeyinajratiladiganliniyalarbora – borayaxshilanadi. Populyasiyalardamaqbulallellarningkonsentrasiyasiko’tariladi, buesashupopulyasiyalardantanlabolinganliniyalarinichatishtirishdayuqoriroqdominantlikninamoyonbo’lishinita’minlaydi.
Resiprokrekurrentlitanlashusuliko’pxollardasamaralibo’lganligianiqlandi. Resiprokrekurrentliseleksiyako’pgeterozislinavlararoduragayasosidaqo’shliniyaliduragaylarniyaratishdasturiniishlabchiqarishdamuvaffaqiyatlifoydalanilgan.
O’zidanchanglatiladiganliniyavaduragaylarseleksiyasidaqo’llaniladiganstandartusuliningsxemasiquyidagicha:
1 yil – boshlang’ichpopulyasiyadaengyaxshio’simliklarnio’zidanchanglatish.
2 – engyaxshio’simliklarniajratibolishvao’zidanchanglatish.
3 – 2 nchiyildagiishlar.
4 – engyaxshio’simliklarniajratishvao’zidanchanglatish, ajratilgano’simliklarnitesterbilanchatishtirish.
5 – engyaxshio’simliklarniajratish, o’zidanchanglatishvatesterbilanchatishtirish, duragaylarnisinash.
6 – o’simliklarniajratibolishvao’zidanchanglatish, duragaylarnisinash.
7 – o’simliklarniajratibolishvao’zidanchanglatish, diallelchatishtirish.
8 – tanlashvaoddiyduragaylarnisinashdaengyaxshinatijako’rsatganliniyalarningo’simliklarnio’zidanchanglatish.
9 – 10 – liniyalarniko’paytirish.
11 – duragayishlabchiqarish.
Mutagenez-Liniyalarniyanadayaxshilashmaqsadidasun’iymutagenlardanfoydalanishyo’nalishirivojlanadi. Fizikaviyvakimyoviymutagenlardanfoydalanishusullariishlabchiqilmoqda. Gamma – nurlanishdanfoydalanilibliniya, navvaduragaylarningquruqurug’lari 100 – 200 Grme’yoridapishmaganro’vaklarchanginingto’kilishiga 4–5 kunqolganda – 12–15 Grvachangi–30–45 Grme’yoridaishlanadi. Kimyoviymutagenlardannitrozoetilmochevina (NEM), nitrozometilmochevina (NMM), nitrozodimetilmochevina (NDMM), 1,4 bis–diazoasetilbutan (DAB) vaboshqalardanfoydalaniladi. Eksperimentalmutagenlardanfoydalanishnatijasidamakkajo’xoriningturlibelgilario’zgarganmutantlariyaratilgan: yuqorimahsuldorli, tarkibidako’pmiqdordaoqsil, lizinvatriptofansaqlaydigan, tezpisharhamdakasallikvazararkunandalargachidamlishakllar. Chidamlilikkaqaratilganseleksiyadamutasiyalarnisun’iyhosilqilishbekkrossusuliganisbatanistiqbolliroq,. Chunkibekkrosso’tkazilgandaboshqagenotiplardankerakbo’lmaganbelgilaruzatilishimumkin.
UkrainamolekulyarbeologiyasivagenetikainstitutidavaCherkaskdagiviloyatqishloqxo’jaliktajribastansiyasidabirinchiYubileynыy – 60 duragayiyaratilibrayonlashtiriladi. UningtarkibigakimyoviymutagenezusulidahosilqilinganChK – 218 liniyasikiradi.
Uzoqshakllarniduragaylash-Seleksiyauchunturlixilvaqimmatlimaterialhosilqilishmanbalaridanbirimakkajo’xoriteosintevatripsokumbilanturkumlararoduragaylashhisoblanadi. Uzoqshakllaridanhosilqilinganduragaylarnikeyingibekkrosslantirish, o’zidanchanglatishvatanlashusullariqo’llanilibmakkajo’xoriniyaxshilashuchunfoydalanishimumkin.
Makkajo’xoriniteosintebilanchatishtirishnatijasidaajoyibmuvaffaqiyatlargaerishilgan. Buxildagipopulyasiyalardandastlabshakllarganisbatandonidagioqsili, hosildorligi, o’simlikdagiso’talarsonivabarglanishko’rsatgichlaribo’yichaustunturganliniyalartanlabolingan.
Tripsakumbilanduragaylashningmaqsadimakkajo’xorigabuo’simlikningayrimqimmatlixususiyatlarinio’tkazish: sovuqqachidamlilik, ko’poqsillik, to’planishvakasalliklargachidamlilik. Bundantashqarimakkajo’xorigamuntazamapomiktikko’payishqobiliyatiniyuqtirishimkoniyatlarihamo’rganilmoqda. Buesageterozista’surotiniqatoravlodlardamustahkamlashvaurug’likishlabchiqarishniarzonlashtirishimkoniyatinitug’dirishimumkin. Buekinlarnichatishmasliginiyengishusullariishlabchiqilgan. Masalan, makkajo’xorinitripsakumchangibilanchanglatishdachangdonachalariningnaylarimurtakxaltachasigachayetishiuchunurug’chiningnaychasidastlabqismankesiladi.
Makkajo’xorini T. dactyloides (2n =36) bilanchatishtirganda 28 xromosomalisterilduragaylarihosilqilingan. Bekkrossvao’zidanchanglatisho’tkazilgandankeyinshundayo’simliklarning 20 xromosomaliavlodlaridatripsakumningayrimbelgilarikuzatilgan. Bundayholatxromosomalararojoyalmashishbo’lganliginiko’rsatadi. T. dactyloides (2n =72) nidiploidmakkajo’xoribilan (2n = 20) chatishtirishnatijasidahosilbo’lgan 46 xromosomaliduragaynitetraploid (2n=40) bilanchatishtirishganda 56 xromosomaliduragaylarihosilqilinadi. Buduragaylarto’laerkakpushtsizbo’lishibilanto’lig’ichaurg’ochifertillidir. Buxildagiduragaylarning F₁niharxilploidlimakkajo’xoriningchangibilanchanglatishdaxromosomalarsonibo’yichaharxilavlodhosilbo’ladi, buholatko’pmiqdordagireduksiyalanmagantuxumhujayralarbirligibilanbog’liqdir.
Poliploidiya. Makkajo’xoriningtetraploidijahonamaliyotidailkbor 1932 yildahosilqilingan. Tetraploidlarning (4n) ikkinchivaundankeyingipog’onalaridako’pmiqdordageterozigotashakllarihosilbo’lishianiqlangan, shusababdangeterozista’siriningsaqlanishita’minlanadi. Ammomahsuldorligibo’yichamakkajo’xorining 4n – shakllarivaularningduragaylaridiploiddarajasidagiboshlang’ichshakllardanqolishadi. Tetraploidmakkajo’xoriningpastmahsuldorbo’lishiningasosiysababixromosomalarningbalansemasligitufayliso’talardadonningkammiqdordahosilbo’lishidir.
Meyozbo’linishidabivalentlardantashqarianeuploidgametalarinihosilbo’lishibilantetravalentvaunivalentlarninghosilbo’lishikuzatiladi.
Makkajo’xoriningpoliploidiyasiturkumlararochatishtirishdafoydalaniladi.
Oxirgiyillardaseleksiyao’tkazishmaqsadidaorgan, to’qima, xo’jayravaprotoplastlarniizolyasiyaqilishusullarihamdaqimmatligenotiplarnisaqlashmaqsadidamikroklonliko’paytirishyo’sinlariishlabchiqilmoqda.
Changdonlardanmakkajo’xoriningandrogenetiko’simliklarinio’stirgandadifferensisiyalashtirilmagan (tabaqalashtirilmagan) kallusdanyokiembrioidhosilbo’lishvaqtidato’g’ridan – to’g’rimikrosporadantiklanish (regenirasiya) ro’yberadi.
To’qimao’stirishusulidanfoydalanib «T» toksiniselektivmuhitidaxo’jayralarnio’stirishda «T» irqlijanubiygelmintosporiozgachidamlishakllarinihosilqilishimkoniyatlariborligiko’rsatilgan.
O’zidanchanglatilganliniyalarningmahsuldorligi, yotibqolishiga, kasallikvazararkunandalargachidamlilikvaboshqamuhimko’rsatkichlaribilanbirvaqtdaularningboshqaliniyalarbilanchatishtirishdayuqorigeterozisliavlodberishkombinasionqimmatliligihisoblanadi. Namunalarningbuqobiliyatigenetikbog’lanishlibo’libumumiykombinasionqobiliyativaixtisoslangankombinasionqobiliyatliligibilanifodalanishimumkin.
Standartusulidahosilqilishjarayonidaliniyalarningkombinasionqobiliyatinibaholanishiodatda S₃ – S₄ taboshlanadi. Ammokuzatishlarningko’rsatishichaliniyalarnikombinasionqobiliyatliliginiinsuxtningertangiavlodlarida (S₁) o’tkazilishi S₅ – S₆gachaistiqbolligeterozislikombinasiyalarinianiqlashimkoniniberadi. Buusuldanfoydalanishseleksiyajarayoninianchajadallashtirishgaolibkeladi. Ishningsamaraliligiko’pjihatdantesternito’g’ritanlashgabog’liq.
Testerlarbo’lajakduragaylarningota – onakomponentlaribo’lganligisababliularyuqorikombinasionqobiliyatli, yuqorimahsuldor, kasallikkavatashqimuhitningnoqulaysharoitlarigachidamlibo’lishikerak.
Seleksiyajarayonininguslubivatexnikasi. Duragayxillari- Makkajo’xoriningo’zidanchanglatilganliniyalariniqaytauyg’unlashtirishnatijasidaturlixilduragaylarhosilqilinadi. Ba’zanchatishtirishganavlarhamkiritiladi. AgarliniyalarningA, V, Svahokazonavlarni S harflaribilanifodalasa, duragaylarningformulalariquyidagichayoziladi.
Duragayxiliformulasi
Oddiyliniyalararo AxB
Uchliniyali (AxB)xC
Qo’shliniyalararo (AxB) x (CxD)
Navbilanliniyaaro SxA yoki Sx (AxB)
Liniyabilannavaro (AxB) x S
Murakkabto’rtliniyali {(AxB) xC} xD
Murakkabbeshliniyali {(AxB) xC} x (DxE)
Murakkaboltiliniyali [ (AxB) x C] x [(DxE) xF]
Murakkabyettiliniyali {[ (AxB) xC ] xDC} x [(DxI)xF]
Murakkabliniyabilannavaro [ (AxB)xS] x (DxE) x F]
Duragaylashdaopa–singillikliniyalardanfoydalanishda (A₁, V₁vah.k.) modifikasiyalanganduragaylarhosilbo’ladi:
Oddiymodifikasiyalangan (AxA₁) xVyoki (AxA₁) x (VxV₁)
Uchliniyalimodifikasiyalangan (AxV) x(SxS₁)
Ota–onashakllarito’g’ritanlabolingandaduragaylarninghammaxillarimahsuldorligibo’yichabirxilbo’lishimumkin. Oddiyliniyalararoduragaylarnihosilqilishengosonbo’libhisoblanadi. Ularningo’simliklaribirtekislik, birvaqtdapishishivayuqorisifatlimahsulotibilanajralibturadi. TarqalganoddiyduragaylardanKrasnodarskiy 303 TV, Pioner 3978 M, O’zbekiston 601 YeSV, O’zbekiston 306 AMV, O’zbekiston 420 VLvaboshqalarnikeltirishmumkin.
Tuproq – iqlimsharoitlarinoqulayroqbo’lganhududlardaoddiyduragaylarganisbatanuchliniyaliDneprovskiy 273 AMV, Dneprovskiy 310 MV, vaboshqalar, liniyabilannavaro – Kollektivnыy 244 MV, Kollektivnыy 220 TVvaqo’shliniyalararoDneprovskiy 505 MV, Krasnodarskiy 440 MVkabiduragaylarnio’stirishsamaralibo’libhisoblanadi.
Ulardaurug’likmahsulotimahsuldorligibo’yichao’zidanchanglanganboshlang’ichliniyalardan 2–3 barovarko’proqyuqorihosillionashaklidagioddiyduragaylardanolinadi. Ammohosilipastliniyalarasosidaayniqsatezpisharguruhidagimakkajo’xoriurug’liginikattahajmdao’tkazilgandaota – onaoddiyduragaylarningurug’larinihosilqilishkiyinbo’ladi, buesabirinchibo’g’inurug’lariniishlabchiqarishnisusaytiradi.
Makkajo’xoriurug’liginisamaradorliginiko’tarishmaqsadidaseleksion – genetikinstitutida (Yu.K. Kobelev) murakkabduragaylariniyaratishusuliishlabchiqilgan. Uningmazmunishundaniboratkionashaklisifatlioddiyduragayemas, balkiuchliniyaliduragaydanfoydalaniladi, ayrimxollarda, ayniqsaertapisharduragaylarseleksiyasida – to’rtliniyaliyokiliniyanavlararoduragaylardanfoydalaniladi. Bundayonashaklidagiduragaylaryuqorihosillivamoslanuvchanlikqobiliyatidir. Buxildaurug’chilikningrentabelliginafaqatoxirgibosqichida, ya’nitovarduragaylarinihosilqilishda, balkiota – onashakllaridahamhamnamoyonbo’ladi. Natijadaota–onashakllariningurug’lariniko’payishkoeffisentikeskinko’tariladivaurug’chilikninghammabosqichlaridaurug’likniishlabchiqarishitejamlivaishonchliroqbo’ladi.
Murakkabduragaylarningbirnechaxillariyaratilibrayonlashtirilgan: to’rtliniyaliKollektivnыy 210 TV, Odesskiy 20 MVL, beshliniyali – Jerebkovskiy 86 MV, Rostovskiy 220 MV, oltiliniyali – Odeskiy 80 MV, VGI – 9 – MVliniyanavaro – Odesskiysilosniy 190 MV. Makkajo’xoriningduragaylarinitarqalishigasitoplazmatikerkakpushtsizligini (SEP) kashfetilishiningahamiyatikatta. SEPdanfoydalanishduragaylashmaydonlaridaog’irqo’lmehnatidanozodqiladivamakkajo’xoriurug’chiliginisamaradorliginioshiradi.
Makkajo’xoriseleksiyasidaquyidagiengko’ptarqalganSEPxillaridanfoydalaniladi:
T – texassxili, M (S) – moldavxilivaS – xilli.
Issiqvanamligibalandiqlimli (AQSh, O’rtavaJanubiyYevropamamlakatlari) hududlarida H. maydis janubiygelmintosporiozT – irqikasalliginingkengtarqalishitufaylisitoplazmatikerkakpushtsizliginingtexassxilidanfoydalanilmaydi. Janubiygelmintosporiozkasalliginitarqalishimumkinbo’lganUkraina, Gruziya, ShimoliyKavkazhududlaridaasosanTirqigachidamliM (S) vaS – xildagipushtsizlikdanfoydalanishtavsiyaetiladi. Sitoplazmadapushtsizlikomilining (S) mavjudligi, yadrodaesatiklovchigenlarningresessivallellaribo’lganholdaginasitoplazmatikerkakpushtsizliginamoyonbo’ladi.
Fertillik Rf dominantgenlarimavjudligidatiklanadi. T – xildagiSEPuchun Rf1 va Rf2, M – xiliuchun – Rf 3, C – xiliuchun Rf 4, Rf 5 va Rf 6 kabitiklovchigenlarima’lum.
Makkajo’xoriningduragaylarinipushtsizlikasosigao’tkazishuchun – pushtsizliknimustaxkamlovchi – fertilliknitiklovchiSEPmanbainingmajmuyibo’lishikerak. Buninguchunistiqbolliduragaylardaota – onashakllarisifatidafoydalanadiganyangiliniyalarningsitoplazmatikerkakpushtsizligigareaksiyasinibaholashkerak. Baholasho’rganilayotganliniyanitesterbo’ladiganpushtsizlikmanbaibilanchatishtirishorqalio’tkaziladi.
Testerso’tasiningipchalarigao’rganilayotgan 5 – 10 o’simlikdanolinganchanglararalashmasichanglatiladi. Kelgusiyilibuchatishtirishdanolinganavlodlarmaydonchalardaekilibfertillikdarajasikuzatilibhisobgaolinadi. Buholdaliniyalaravlodningto’liqpushsizligigachapushtsizliknimustaxkamlovchivaavlodnifertilligibo’yicha – fertilliknitiklovchivaularniavlodifertilyokisterilo’simliklaridaniboratyarimtiklovchiliginitavsiflamog’imumkin. Kelgusiisholibborishuchunbirinchiikkinchiguruhliniyalartanlabolinadi. Onashakllariningpushtsizanaloglarinivafertilliknitiklovchianaloglarituyintiruvchichatishtirishusulibilantayyorlanadi. Pushtsizlikyokifertillikmanbalarinitanlagandaushbuduragayningboshqashaklbilangenetikyaqinligidanxalosqilishuchunularningvegetasiyadavrivaboshqabelgilarihamdakelibchiqishie’tiborgaolinishikerak.
Aliniyaningpushtsizanaloginihosilqilishsxemasi.
1nchi – yilSEP (MS) manbayixA
2–nchi – yil (MSxA) xA
3 nchi – yil (MSxA²) xA
4 nchi – yil (MSxA³) xA
5 nchi – yil (MSxA⁴) xA
6 nchi – yil (MSxA⁵) xA
AliniyaningpushtsizanalogiizolasiyaqilinganmaydondaAfertilliniyabilannavbatlashganholdaqatorqatorqilibo’stirilibko’paytiriladi. Makkajo’xoriningaksariyatliniyalaritiklovchigenlarningresessivallellibo’lganligiuchunpushtsizanaloglarnihosilqilishikattakiyinchiliktug’dirmaydi.
Fertilliknitiklovchiliniyalarninganaloglarinihosilqilishmurakkabroq. Buningsababishundaniboratki, seleksionerixtiyoridagiliniyalarningkamqismi (5 – 10 %) fertilliknitiklashqobiliyatigaega. UndantashqarifertilliknitiklovchiSEPbirxilbo’lganbirnechapushtsizshakllaribilanchatishtirgandahosilbo’lganduragayavlodlarifertillikniharxildarajadagitiklanishikuzatilishimumkin.
Tiklovchianaloglarnihosilqilgandakengmiqyosdaaniqbo’lganqimmatliliniyalardanfoydalaniladivaturliusullaryordamidahosilqilinadiganliniyalarorasidayangilariniizlashishlario’tkaziladi.
Tiklovchiliniyalaranaloglarinihosilqilishbirnechasxemalarimavjud. Duragayxilli, pushsizlikxilivafertililik – pushtsizlikbelgisigaqarabishninguyokibusxemasidanfoydalaniladi.
FertillikasosidatiklovchiAliniyasininganaloginihosilqilishsxemasi.
1nchi – yil – fertillikmanbaiVxA
2 nchi – yil – (VxA) xA
3 nchi – yil – (VxA²) xA.
Ishninguchinchiyili (VxA²) xAduragayiningo’simliklaripushtsizanalizatorbilanchatishtirishdafertilliknitiklashqobiliyatianiqlanadi. Tuyintirishnidavomettirishuchunfaqatengko’pfertillishakllarnihosilqiladigano’simliklardanfoydalaniladi. 7–8 yildahosilqilinganliniyalaro’zidanchanglatilibtanlasho’tkaziladi.
Busxemauzoqvaqttalabqiladi, chunkitiklanuvchanlikqobiliyatigaqarabtekshirisho’tkaziladi.
PushtsizlikasosidatiklovchiAliniyaninganaloginihosilqilishsxemasi.
1nchi – yil (MxS)xVfertelliknitiklovchiSEPmanbai
2nchi – yil (MSxV)xA
3nchi – yil [(MSxV)xA] xA
4nchi – yil [(MSxV)xA²] xA
5nchi – yil [(MSxV)xA³] xA
6 nchi 7 nchiyillaro’zidanchanglatish, tanlashvatiklatuvchiniundankeyingiko’paytirilishio’tkaziladi. Ushbusxemaningpushtsizlikasosidatayyorholdabo’lgantiklovchiliniyadanfoydalanishvariantiishlabchiqilgan. Buholdabirvaqtnio’zidahamAliniyaningtiklovchianalogihamuningpushtsizanaloginiyaratishmumkin. Busxemaningavzalligishundaniboratkitiklovchanlikqobiliyatigatekshirishkerakbo’lmaydi. Shubilanbirvaqtdao’tkazilganizlanishlarningko’rsatishichapushtsizsitoplazmadanfoydalanishkelgusidahosilqilinadigananaloglarningtiklovchanlikqobiliyatiniyo’qolishigaolibkelishimumkin. Shuninguchunfertilliknitiklovchianaloglariniqurama (kombinirovannыy) usuliishlabchiqilgan. Buusulfertilliknitiklovchigenlariningnormalsitoplzmabilanbirlashtirilishininazardatutadi. Usulningboshlanishbosqichidapushtsizlikasosidatiklovchilarniyaratishsxemasidanfoydalaniladi, besh–oltibekkrossdanso’ngchatishtirishdagikomponentlarni (juftlarini) joylarialmashtiriladi – onashaklisifatidaboshlang’ichdastlabkiliniya, changlatuvchisifatidaesapushtsizlikasosidafertilliknitiklovchisiolinadi. Ishningyakunlanishbosqichidao’zidanchanglatishvagomozotalitiklovchigenlarbo’yichashakllarnitiklashuchunanalitikchatishtirishlario’tkaziladi.
Tiklovchianaloglarnihosilqilishuniversalsxemalariishlabchiqilgan, birvaqtningo’zidaTvaMsitoplozmalarningfertilliginitiklashqobilyatigaega. Seleksionerlarixtiyoridabundayxususiyatlibirqanchaliniyalarimavjud. Engyaxshio’zidanchanglanganliniyalaruchunpushtsizlikanaloglarivafertillikningtiklovchianaloglariningko’psonlikolleksiyalariyaratilgan.
10.mavzu: Arpasleksiyasidadastlabkimaterialyalatishusullari

Foydalaniladigan asosiy darsliklar va o’quv qo’llanmalar ro’yxati

1. Abdukarimov D.T.Qishloq xo’jalik ekinlar seleksiyasi va urug’chiligi.(Darslik) T., 2010.
2. Abdukarimov D.T. Dala ekinlar xususiy seleksiyasi. .(Darslik) T., 2007.
3.Abdukarimov D.T. Donli ekinlar seleksiyasi va urug’chiligi. .(Darslik) T., 2010.