Ma’ruza matnlari mavzu. Kirish. Qishloq xo‘jalik ekinlari yangi navlarini yaratishning axamiyati, xolati va istiqbollari. Reja

Xorojiy adabiyot
1.Principles of Plent Genetics and Breeding. George Acquaah Bowie State University, Maryland, USA. 2012.
2.Rex Bernardo. Essentials of PLANT BREEDING. Stemma press. USA-2014
Qo’shimcha adabiyotlar
1.Ergashtv I.T.va boshqalar . Qishloq xo’jalik ekinlari seleksiyasi va urug’shilik praktikumi.Toshkent 2012.
2.Qurbonov G.K. Javlar va triticale. O’simlikshunoslik.Toshkent .Mehnat,2002
3.O’zbekiston Resublikasi hugudida eksh ucyun tavsiya etilgan qishloq xo’jalik ekinlari davlat reestriga kritilgan navlarning tavsifi Toshkent 2017
Internet manbalari
1.www.referat.ru
2.www.agronomy.ord
3.www.library:breeding of animals and crop plants.
4. http: www.Ziyonet.Uz

Suliseleksiyasiuchunboshlang’ichmaterialsifatidaturlar, turxillarvaekologik – jug’rafiktiplardanfoydalaniladi. Ularto’g’ridanto’g’ritanlash, duragaypopulyasiyalarinitayyorlashdaduragaylashyokitabiiyvasun’iymutasiyalarhosilqilishdaboshlang’ichshakllarbo’libxizmatqiladi.

Suliseleksiyasidaboshlang’ichmaterialningasosiymanbaibo’lib, tarkibidamadaniy, begona – dalavayovvoyinamunalarningjudako’pxillarinimujassametganVIRningjahonseleksiyasihisoblanadi. Suliseleksiyasiuchunboshlang’ichmaterialniurganishgakattahissakushganolimlarN.Y. Litvinov, A.I. Malsev, A.I. Mordvinkina.
Hozirgaqadarseleksiyauchunuyokibuxududlardaekilibkelinayotganmahalliynavlarkattaahamiyatgaega. Tabiiytanlanishvasun’iytanlashnatijasidaularmahalliysharoitlargayaxshimoslashgan. Shimoliymintaqalardabundayshakllartezpishar, pastharoratlargachidamlivasovuqlarboshlangungaqadarpishishqobiliyatigaega. Janubiymintaqalardaqurg’oqchilikkachidamli, zangqorakuyagachalinmaydigan. ShimoliyKavkazdazangkasalligachidamlinavlariuchraydi. Aksariyatmahalliyshakllaraksariyatidoniningpo’stikam, ingichkamevalisomonimayin, ammoularyotibqolishgachidamsiz, intensivtipdaginavlaroldidaqo’yiladigantalablargajavobbermaydi. Mahalliynavlarseleksionerlartomonidanyakkavaommaviytanlashdafoydalaniladi. Misoluchun, suliningNarыmskiy 943 naviSaxalinviloyatdagiDzensinnamunasidanommaviytanlashyo’libilanyaratilgan. Oxirgiyillardayovvoyiturlarganisbatanayniqsaqurg’oqchilikkachidamli, doniningsifativakasalliklargachidamlilikkaqaratilganseleksiyadae’tiborkuchaygan. Yovvoyiturlariningdoniko’poqsilligibilanajralibturadi. VIRma’lumotlaribo’yichaoddiysulining (ovsyug) donidao’rtacha 19,8 – 21,1 % oqsilbor. Janubiysuliningayrimnamunalari 21 – 22 % oqisilsaqlaydi (K – 90 – 26 % danko’p), o’rtayerdengizioddiysulidaesa (K – 13, K – 14, K – 15) – 23 – 25 % oqsilva 9 % gachayog’ibor.
Amaldasuliningko’pyillikhamdadiploidvatetraploidturlario’rganilmagan, ularbirinchinavbatdayashiloziqavao’tlatishmaqsadidaseleksiyaniqiziqtiradi, zamburug’likasalliklargamajmuiychidamliliksifatidadonorbo’libkuzgisuliningsovuqqachidamliliginikuchaytirishuchunfoydalanishimumkin. EkmasuligadiploidvatetraploidsulininggenlarinikiritishYevropaassosiasiyasiningYeUKARPIYauchinchiyig’ilishidaistiqbollidebtanolingan.
Ekmasuliseleksiyasiuchunkattaahamiyatlibo’lganvizantiyasuliningnamunalarimorfologikvabiologikbelgilaribo’yichao’tapolimorfqimmatlixususiyatlargaega. UlardaJazoirvaMarokashdayirikdonlishakllari, FalastinvaXindistondatezpisharnamunalari, SuriyavaKichikOsiyomamlakatlaridakechpisharvayarimkuzgishakllariuchraydi. Suliningko’pshakllarizamburug’kasalliklarigamajmuiyimmunitetlibo’libyuqorimahsulotlilekinekma, suliningimmunitetibo’lmagannavlaribilanchatishtirishuchunyaxshijuftlaribo’libxizmatqiladi. Misolsifatidako’ptarqalganLgovskiy 1026 naviningkelibchiqishixizmatqilishimumkin. UPobedanavinivizantiyasulisiniGigantekmasulinavibilanchatishtirishdanhosilqilingan N 225 namunasibilanduragaylashyo’libilanyaratilgan. Vizantiyasulisiningsamonito’liq, yotibqolishgavaqurg’oqchilikkachidamlishakllarimavjud. To’kilmaslikkaqaratilgansuliningseleksiyasidaqimmatlihisoblanganyalang’ochdonlihamda “polbali” shakllariboshoqchadagigullarimustahkambirikkanshakllaribo’libularVolgabo’yi, Kamadaryosiningqirg’oqlari, Armanistonda, Gurjistondavaboshqaxududlardatarqalgan. Bungao’xshashshakllarivizantiyasulisidahamuchraydi, ulardanAQShdatezpisharFulvumvaKanotanavlaritanlabolingan. Suliningayrimmahalliyyalang’ochdonlishakllari (Rossiya, Xitoy, Mugilistondan) tarkibida 30 % gachaoqsilsaqlaydi.
Boshlang’ichmaterialsifatidakattaahamiyatlibo’librayonlashtirilganengyaxshinavlarhisoblanadi. Ularningko’plariekologikplastiklik (moslanuvchanlik) qobiliyatlibo’libintensivtpidaginavlarqatorigakiradi. Astor, Gambo, Risto, Selmavaboshqalar. Alohidae’tiborgamolikbo’libLgovskiy 1026, Gorizont, Mirnыy, Kirovskiyvaboshqanavlarhisoblanadi.
TezpisharlikkadonorsifatidaKirovskiy, Skorospelыy, Soveryanin, SibiryakvaNarыmskiy 943 navlaridanfoydalanishmumkin.
Suliseleksiyasiningdeyarlihammayo’nalishlariuchunmutantlaro’takattazahirabo’libhisoblanadi. Sulidagigantmutantlariuchraydi. Buxildagimutantlar XX asrningboshlaridaS.I. JegalovtomonidanTKXAningseleksionstansiyasidatopilgan. Bumutantlarseleksiyadafoydalaniladi. KuzgisuliningTadjikskiy 50 navikelibchiqishimutantlibo’lganavstraliyalinamunasidanommaviytanlashnatijasidahosilqilingan. Kuzgimuddatdaekilibsug’oriladigansharoitdabunavgektariga 100 tdanko’pyashilmassato’plashimumkin. Suliseleksiyasidafoydalanilmaganzahirabo’libaneuploidlarhisoblanadi. Ekilibkelinayotgannavlarningtabiatigeksaploidlibo’lganligisabablimonosomikvatrisomiklarko’pxollardahosilkiluvchivaxo’jalikko’rsatkichlaribo’yichaayrimustunliklargaega. Suliningnullisomiklarifertilligi (pushtliligi) pasayganligivakichikhajmlaribilanajralibturadi. Ekmasulivavizantiyasulisininggeksaploidnavlaridaspontan (tabiiy) gaploidlarikamhosilbo’ladi, buesayuqoridakeltirilganturlarininggaploidlarmanbaiysifatidafoydalanishnichegaralaydi. Gaploidlarseleksiyasidaduragaylarniajralishiniko’pdavometilishinioldiniolishvaseleksiyajarayoninijadallashtirishuchunfoydalanishimumkin. Hozirgachasuliningchangchilarinio’stirilishiyokibiotexnologiyaniboshqausullarinigaploidlarhosilqilishuchunmuvaffaqiyatlarito’g’risidama’lumotlaryo’q.
TKXAningseleksiyavagenetikalaboratoriyasidaqumsulisixromasomalarningikkikarrako’paytirishyo’libilanhosilqilingantetraploidlarbalandbo’yli (gigantizm) yaxshito’planuvchan, yotibqolishgachidamli, ammokamfertilli (pushtli), kechpisharvatojlizangigachidamsiz.
Seleksiyausullari-Suliseleksiyasidahozirgizamonusullariningbirnechtasihaligachakengmiqyosdaqo’llanilmaydi. Murakkabchatishtirish, bekkross, mutagenez, uzoqshakllarniduragaylashusullaridankamfoydalaniladi. Poliploidiya, gaploidiyavaaneuploidiya, vahujayraseleksiyasideyarliqo’llanilmaydi. Shuninguchunsuliseleksiyasiishlariniqaytako’ribchiqibyangiyo’lgaqo’yishmaqsadgamuvofiqdir.
Mahalliyvaseleksionnavlardantanlash. Suliningaksariyatnavlarimahalliynamunalari, seleksionnavlaridayakkatanlashyokiommaviytanlashusullaribilanyaratilgan. Ko’pxollardayakkatanlashqo’llaniladi. MahalliynavvashakllaridanNarыmskiy 943, Onoxoyskiy 547,Saxalinskiy 1, Sovetskiy, Yakutskiyvaboshqanavlaryaratilgan. Seleksionnavvanamunalaridantanlashyo’libilanArtemovskiy 107, Gerkules, Kabardines, Kirovskiy, Kubanskiy, Omskiykormovoy, Orel, Pisarevskiy, Sinelnikovskiy 14, Tadjikskiy 50, Falenskiy 1 vaboshqanavlaryaratilgan. Ko’pnavlarkelibchiqishinoaniqnamunalardanhosilqilingan: Nadejnыy, Harkovskiy 596 vaboshqalar. OmmaviytanlashusulibilanNadejnыy, Narыmskiy 943, Saxalinskiy 1, Tadjikskiy 50, Falenskiy 1 navlariyaratilgan.
Suliseleksiyasidatayyorbo’lgannamunalardankengmiqyosdayakkatanlasho’tkazilishiningsababishundaki, buekinspontanmutagenezga, spontanduragaylashgakuchliduchorbo’lganligi, hamdaekilibkelinayotganturlarningtetraploidligidir: buesavaqtidaseleksionerlartomonidansezilmaganvakechroqbo’g’inlarida (avlodlarida) ko’presessivbelgilariniasta–sekinajralishjarayonidapaydobo’lishibilanbog’liq. Natijadabittanavyokinamunadanbiryokibirnechaseleksionstansiyalaridao’tkazilgantanlashbirnechanavlarniyaratishgaolibkeladi. Masalan, ShvesiyadaSvalefseleksionstansiyasidatanlashusulibilanAmerikaningMiltonnavidanharxilturxillarigamansubZolotoydojdvaPobedanavlarihosilqilingan. Oxirgiyillarprovokasionfonda (muhitda) tanlashko’proqqo’llanaboshlangan. Buusulyordamida “Viktoriya” kasaligachidamliMidSaunte (AQSh) vasifatibo’yichaqimmatli, tezpishar, hamdashvedpashshasibilanzararlanishgachidamliKirovskiynavlarihosilqilingan.
Duragaylash. Jahonninghammamamlakatlaridasuliseleksiyasiningasosiyusuli – duragaylashvaundanso’ngyakkatanlashyokiommaviytanlasho’tkazishdir. Buusulotaonashakllariningijobiybelgilarinibiriktirganshakllariniyaratishvatanlabolishimkoniniberadi.
Chatishtirishuchunota–onajuftlariekologik – jug’rofikprinsipasosida, mahsuldorlikelementlari, alohidarivojlanishfazalariningo’tishi, vegetasiyadavriningdavomiyligi, kasallikvazararkunandalargachidamliligi, mahsulotnisifativaboshqalarhisobigaolganholdatanlanadi. Suliseleksiyasidaturichidavaturlararochatishtirishlarqo’llaniladi. Turichidaoddiyduragaylashyo’libilan – Astor (Niderland), Baykal, Gorizont, Viker, Drug, Isetskiy, Kyuto (Finlyandiya), Mirnыy, Omskiy 77, Selma (Shvesiya), Sibiryak, Sinelnikovskiy 28, Skaystunes, Skakun, Ural, Udыch – julы (Polsha), Uspex, Yubileynыyvaboshqalar; pog’onalichatishtirishbilan – Lvovskiy 1, Sang (Shvesiya), Skorospelыy, Stendskiyjeltыy, Xibini 2 vaboshqalar; spontanyo’libilan – Tayejnik, Chernigovskiy 126 navlariyaratilgan.
Turlararoduragaylashdako’phollarda 42 xromosomaliturlaridanfoydalaniladi, ularorasidachatishtirishosonlikbilanamalgaoshadi. Bularqatorigaekmasulinivizantiyasulisibilan, oddiysuli (ovsyug) bilan, janubiyvao’rtayerdengizisulisibilanchatishtirishkiradi.
Ekmasulinivizantiyasulisibilanchatishtirishidanhosilbo’lganduragaylarningko’piqimmatlisifatlargaega. MisolsifatidaLgovskiy 1026 navinikeltirishmumkin. AQShdavizantiyasulisinioddiysuli (ovsyug) bilanduragaylashnatijasidahartomonlamafoydalaniladiganRapidvaMeyzanavlariyaratilgan.
Tetraploidturlariorasidaduragaylashmuvaffakiyatlio’tadi. Xromosomalarsoniharxilbo’lganturlarnichatishtirilishiqiyinroq. Ekmasulivavizantiyasulisiniabissiniya, Vavilovvasoqollisulibilanduragaylashdaonao’simligisifatidatetraploidturiolingandaosonlikbilano’tadi. Geksaploidvadiploidturlariniduragaylashivositachiorqaliamalgaoshiriladi. Vositachisifatidatetraploidturlarixizmatqiladi. Duragaylarningavlodipushtlibo’lishiuchun F₁daxromosomalarsoniikkibarobarko’paytiriladi.
Mutagenez. Sulidako’phollardaspontan (tabiiy) mutantlarpaydobo’ladi. Fatuoidlaryaxshima’lum. Ularko’pbelgilaribilannavningo’simliklarigauxshaydi, lekinularningdonidanaxalchasiblib, qiltiqlariqo’polvakuchlituklangan. Fatuoidlaroddiysuli (ovsyug)danfiziologikpishishiningqisqamuddatibilanfarqqiladi.
Vizantiyasuliningnavlaridansteriloddiysuli (ovsyug)gao’xshashsteriloidlarajralibchiqadi. Spontanravishdagigantlikkamoyilmutantlarpaydobo’ladi. Ko’pmamlakatlardakimyoviyvafizikaviymutagenlaryordamidasun’iymutagenezqo’llaniladi. Sulininurlanganchangbilanchanglatishkattaistiqbollibo’libhisoblanadi. MutantlikelibchiqqanBelozernыy, SIR – 4 vaZelenыy, AQShda – AlemoxFlorida 500 vaboshqanavlariekilmoqda.
Seleksiyajarayoniniuslubivatexnikasi-Suliseleksiyasio’zidanchanglanuvchilardaqo’llaniladigansxemabo’yichaolibboriladi. Seleksiyajarayoninijadallashtirishmaqsadida, ayniqsaduragaylarningdastlabbo’g’inlarinio’stirishuchunissiqxonalardanfoydalaniladi. Chatishtirishnatijalari (kombinasiyalarni – juftlarnibaholash) F₂dabaholanadi. Shuavloddanelitao’simliklarinitanlashboshlanadi, ammoularningasosiyqismlari F₄ – F₆ daajratiladi. Ba’zanduragaylarbeshinchi – oltinchiavlodgaqadartanlasho’tkazilmayqayta – qaytaekisho’tkaziladi.
13.mavzu SORGO (JO’XORI) Seleksiyadadastlabkimaterіalyaratish.
Foydalaniladigan asosiy darsliklar va o’quv qo’llanmalar ro’yxati
1. Abdukarimov D.T.Qishloq xo’jalik ekinlar seleksiyasi va urug’chiligi.(Darslik) T., 2010.
2. Abdukarimov D.T. Dala ekinlar xususiy seleksiyasi. .(Darslik) T., 2007.
3.Abdukarimov D.T. Donli ekinlar seleksiyasi va urug’chiligi. .(Darslik) T., 2010.