Ma’ruza matnlari mavzu. Kirish. Qishloq xo‘jalik ekinlari yangi navlarini yaratishning axamiyati, xolati va istiqbollari. Reja

Xorojiy adabiyot
1.Principles of Plent Genetics and Breeding. George Acquaah Bowie State University, Maryland, USA. 2012.
2.Rex Bernardo. Essentials of PLANT BREEDING. Stemma press. USA-2014
Qo’shimcha adabiyotlar
1.Ergashtv I.T.va boshqalar . Qishloq xo’jalik ekinlari seleksiyasi va urug’shilik praktikumi.Toshkent 2012.
2.Qurbonov G.K. Javlar va triticale. O’simlikshunoslik.Toshkent .Mehnat,2002
3.O’zbekiston Resublikasi hugudida eksh ucyun tavsiya etilgan qishloq xo’jalik ekinlari davlat reestriga kritilgan navlarning tavsifi Toshkent 2017
Internet manbalari
1.www.referat.ru
2.www.agronomy.ord
3.www.library:breeding of animals and crop plants.
4. http: www.Ziyonet.Uz
Tritikale – allopoliploidlartipidagiamfidiploidlargaqarashlibug’doy - javdarduragayi, boshqachaqilibaytgandabuamfidiploid.

Amfidiploidlar-buikkiharxilturvaturkumningxromosomto’plamlariningqo’shilishivaikkibarobarortishinatijasidahosilbo’lganpoliploidlar. Yumshoqbug’doyTriticum astivum ingxromosomalarsoni 2 n = 42, qattiqbug’doyTriticum durum da 2 n = 28, javdarda Secale cereale daesa 2 n = 14.

TriticalenomidastlabkiTriticum va Secale turkumlarinominingbirinchivaikkinchiqismidanhosilbo’lgan. Bundaynom 1931 yilberilgan. Tritikalelaroktoploid2 n – 56 = [(42:2)+(14:2)] x 2 ya’niyumshoqbug’doybilanjavdarasosida, geksaploid2 n = 42= [(28:2)+(14:2)] x 2, ya’niqattiqbug’doyvajavdarasosidahosilbo’ladi. Aksariyatko’rsatkichlargaqarabengyaxshibo’libgeksaploidtritikalehisoblanadi.
Triticale turkumigaseleksionerlartomonidanyaratilganbug’doy–javdarallopoliploidlarningturlixillarininghammasikiradi.
Buekinningo’zigaalohidae’tibornijalbqilishiqatormuhimko’rsatgichlari -hosildorlik, mahsulotningoziqaliksifatinio’tayuqoribo’lishivaboshqalar. Buekinjahonningko’pmintaqalaridaikkalaota – onaekinganisbatanustunbo’lishibilannoqulaytuproq – iqlimsharoitlarigavao’taxavflikasalliklarigachidamliligibo’yichabug’doyganisbatankuchliroqbo’lib, javdardanhamqolishmaydi. Donioqsilvalizin, triptofankabialmashtiribbo’lmaydiganaminokislotalargaboy. Tritikaledonningtarkibidagioqsilmoddasibug’doydoninikiganisbatan 3-4 % ko’p, kleykovinamiqdoribug’doynikidek, javdarganisbatanesa 2-4 % ko’p, lekinsifatipastroq.

Aminokislotalar	Bug’doyuni	Tritikale
Lizin	17,9	19,6
Valin	27,6	24,2
Leysin	45,0	41,2
Izoleysin	20,4	18,7
Metionin	9,4	6,0
Treonin	18,3	19,6
Triptofan	6,8	6,3
Fenilalanin	28,2	28,6
Sistin	15,9	7,9
Terozin	18,7	19,5
Arginin	28,8	38,2
Gistidin	14,3	13,3
Alanin	22,6	25,8
Asparaginkislotasi	30,8	41,6
Glyutaminkislotasi	186,6	152,8
Glisin	25,4	26,5
Prolin	62,1	52,1
Serin	28,7	25,0

Oqsilmoddasiningmiqdoribo’yichatritikalenafaqatjavdardan, balkibug’doydanhamustunturadi, uningdoniningtarkibidalizinmiqdori 16-20 % ziyod. Tritikaleningbundanboshqaijobiyxususiyatlarigauninghar - xiltuproqlargao’tayuqoridarajadamoslashishidir. Uturlituproqlardao’sadi. Tritikaledonliekinlargaxosko’pkasalliklargachidamli. Uunshudringkasalligiga, qattiqvachangqorakuya, qo’ng’irzangkasalligibilandeyarlizararlanmaydi.

Tritikaleningkamchiliklarigayillarbo’yichahosildorliginikeskino’zgaribborishi, yotibqolishgamoyilligi, doniningo’simlikningo’zidanishlabo’sishihamdaayrimshakllariningdoniningto’liqbo’lmasligi, kechpisharligi, qormog’orivaildizchirishkasalliklaribilanzararlanishi.

Bug’doyvatritikaleoqsilitarkibidaaminakislotalarning 100 gumumiyazotdagio’rtachamiqdori (g) FAOma’lumotlarigako’ra 5–jadvaldakeltirilgan.
Belarusdonliekinlarilmiytadqiqotinstitutima’lumotlarigako’rakuzgibug’doyningBeryozinavakuzgitritikaleningDarBelarusinavlaridoniningalmashtiribbo’lmaydiganaminokislotalarmiqdoribug’doydonidatritikaleganisbatankambo’lganligitasdiqlandi.
Tritikaledoniningtarkibidabug’doyganisbatanerkinalmashtiribbo’lmaydiganlizin, valin, leysinvaboshqaaminokislotalarko’proqsaqlanadi, shuninguchuntritikaleningbiologikqimmatibug’doydanbaland (5-jadval).
Tritikaledoniningtarkibidasuv - 14,0 %, oqsil - 12,8 %, uglevodlar -68,6 %, yog’ - 1,5 %, kletchatka - 3,1 % vakul - 2,0 % nitashkiletadi.
Endospermtarkibidasuvdaeruvchioqsillar 26–28 %, tuzdaeruvchi 7–8 %, spirtdaeruvchi 25 – 26 % vasirkakislotasidaeruvchioqsillar 18 – 20 % saqlanadi, shuninguchuntritikaleningbiologikqimmatibug’doydanbaland (5 – jadval).
Tritikaledoniningtarkibidakulmoddasiyuqoriroq, uglevodkomponentlarinisaqlanishikamroqvaulartarkibidajavdarningo’zigaxostrifruktozauglevodibo’lganligibilanajralibturadi. Tritikaledoniningoqsilidao’rtacha 5 – 10 % albumin, 6 – 7 %, globulin, 60 – 37 % prolaminva 15 – 20 % gloyutaminlarsaqlanadi. Tritikaledoniningasosiyqisminikraxmaltashkilqiladi, ungadonivaznining³/₄qismito’g’rikeladi.
Kleykovinahosilqiluvchioqsillarsaqlanishibo’yichabug’doygayaqinlashadi. Ammotarkibidajavdaroqsillaribo’lganligitufayliko’pxollardakleykovinasiningsifatipastroq.
Doniningasosiymineralmoddalarifosforvakaliy, undankeyinmagniy, kalsiy, marganes, temir, misvaboshqalar. Tritikaledonida 0,75-0,80 fosfor, 0,50 - 0,55 kaliy, 0,18 - 0,22 marganes, 0,04 - 0,06 kalsiy, 0,03 -0,04 dankremniyvanatriy, 0,01 % danoltingugurtvaxlorsaqlanadi. Bundantashqarimikroelementlardansink, mis, bor, kobalt, ftorvaboshqalarmavjud.
Tritikaleningdoninonpishirishda, konditerliksanoatida, pivopishirishdavachorvamollarigaoziqasifatidafoydalaniladi. Nonpishirishsifatibug’doyganisbatanpastroq, lekinbug’doyunini (70-80 foiz) tritikaleunibilan (20-30 foiz) aralashtirilsajudayaxshisifatlinontayyorlanadi. Tritikaleningko’kmassasivasilosibug’doyvajavdarganisbatan 0,1 - 1,0 foizko’proqhazmqilinadiganxususiyatgaega.
Biro’simliqdabug’doybilanjavdarningbelgivaxususiyatlarinibirlashtirishg’oyasitaxminan 1875 yildaEdenburgda (Shotlandiya) Vilsonningbug’doy - javdarduragayihosilqilinganligito’g’risidamaqolasinichopetgandankeyinvujudgakeladi. 1881 yilGermaniyadaRimpaubug’doy – javdarbarqarororaliqduragaylariniajratibolganbo’lsada, uvaqtdabuningahamiyatigaetiborberilmaydivashuninguchunamaldaqo’llanilmaydi.
Qattiqbug’doybilanjavdarnichatishtirishdanbirinchiduragaylari 1913 yildahosilqilingan. Ammo 1938 yilgakelibA.N.DerjavinilkborRossiyadafertilbug’doy - javdargeksaploidinihosilqilganligihaqidaaytibo’tadi. Buxildagiduragaylartabiiyduragaylanishnatijasidahosilbo’lishiniayrimseleksionerolimlarkuzatganlarito’g’risidama’lumotlarmavjud. 1918 yildaSaratovqishloqxo’jaliktajribastansiyasidaG.K.Meysterjavdarekinmaydonidabug’doybilanjavdarnitabiiyduragaylanishiasosidahosilbo’lganliginikuzatgan. 1925 yildaV.N.LebedevBeloserkovtajriba - seleksionstansiyasidajavdar - bug’doytabiiyduragaylarinitopgan.
Nimasabablitritikaleo’simligiolimlarniqiziqtirgan? Ma’lumki, bug’doyjahondaengmuhimqimmatlioziq-ovqatekinibo’libhisoblanadi, lekinuningahamiyatlivaqiyinchilikbilanbartarafetiladigankamchiliklarimavjud: sovuqqachidamliligiyetarliemas, qatorkasalliklargachalinadivazararkunandalarbilanshikastlanadi, tuproqkao’tatalabchan, doniningtarkibidalizinkamsaqlanadivaboshqalar. Javdaresa-tuproqqatalabchanligikam, donliekinlardansovuqqachidamliligiengkattabahordatezfursatlardao’sibrivojlanadi, boshog’iningmahsuldorligikattaroq, javdardoniningtarkibidabug’doydoniganisbatanalmashtiribbo’lmaydiganaminokislota-lizinko’proqsaqlanadi. Shusabablibug’doyvajavdarningqimmatlibelgivaxususiyatlarinibirlashtiribyangi, takomillashgandonliekinniyaratilishiseleksiyaningdolzarbvazifasibo’libhisoblanadi. Ammobuvazifanibajarilishio’tamurakkabvaosonlikbilanhaletishqiyin.
Tritikaleningko’pxususiyatlarihalichuquro’rganilmagan, shusabablimurakkabturkumlararoduragaylarniyaxshilashigaanchato’sqinlikqiladi. Masalan, tritikaleningoktoploidshakllariboshog’iningto’liqbo’lmasligi, ayrimshakllarningchetdanchanglanishgamoyilligi, donningburushganligi, boshog’iningsinuvchanligi. Shubilanbirgatritikalebug’doyganisbatankasalliklargachidamliligi, donidagioqsilvalizinmiqdoriko’proqqishgachidamliligi, tritikaleningbahorishakllariesaqurg’oqchilikkachidamliligibo’yichabahoribug’doyganisbatananchaustunturadi.
Tritikaleningjoriyetishloyixasiturlimamlakatlarda (Aljir, SharqiyAfrika, LotinAmerikasi, Osiyoda) haqiqiybo’libqolganliginiko’rsatishmumkin. Masalan, Efiopiyadatritikalenihosildorligiyumshoqbug’doyningengyuqorihosillinavlaridanoshibketdivatritikaleningko’pyaxshinavlarininghosildorligi 50 sentnerdanyuqori. AmerikaQo’shmaShtatlarida, bug’doyasosiydonliekinibo’lganmamlakatdatritikalehosildorligibo’yichabug’doyganisbatan 13 % oshgan. Engko’pmiqdordaqizilqattiqdonlibahoribug’doyishlabchiqadiganKanzasshtatidavaqizilqattiqdonlikuzgibug’doyishlabchiqadiganSevernayaDakotashtatidatritikaleninghosilibug’doyhosilining 90 va 93 % nitashkiletadi. Donliekinlarniyemxashak - oziqauchunyetishtirgandatritikalenihosildorliginibug’doy, javdar, sulivaarpabilansolishtirishnatijasidayem - xashakhosilibo’yichatritikalebug’doysulivajavdargatengvaarpadanbirmunchabalandbo’lganligianiqlangan.
Tritikalehosilqilishborasidako’pmamlakatlarseleksionmuassasalaridakattailmiyizlanishlaro’tkazilmoqda. BuishlarMeksika, Vengriya, Bolgariya, Shvesiya, Yaponiya, Kanada, AQSh, Rossiya, Ispaniyavaboshqamamlakatlardakengmiqyosdaolibborilmoqda. Meksikadayuqorimahsuldorliknioshirishga, bahorishakllariningboshoqo’qiningmustahkamligiga, kaltapoyali, kasalliklargabardoshligeksaploidtritikaleyaratishgaqaratilganishlarbajarilmoqda. Vengriyadatritikaleekini 30 ming/gadanko’pyergaekilmoqda.
Kanadaolimlari 1969 yildatritikaleningyangiRoznernaviniishlabchiqarishgajoriyetdilar. Bunavasosanoziqauchunfoydalanilgan. Kanadaningqurg’oqchilik, tuproqunumdorligipastbo’lgansharoitidatritikaleninghosildorligibahoribug’doyhosildorligidanbalandroqbo’lishianiqlangan. Amerikalikolimlarma’lumotlariasosidaularningGrey 3 vaGrey 70 AyanginavlariRoznernaviganisbatanyuqoriroqhosilbergan.
RossiyadaV.Ye.Pisarev 56 xromasomalitritikaleyaratishseleksiyasiniolibborgan. Ukishiyumshoqbug’doy (2n=42) bilanjavdarni (2n=14) chatishtirib 56 xromasomaliamfidiploidtritikaleniyaratdi. Chatishtirishnatijasidaavvalturkumlararoduragay (2n=28) hosilbo’ladi. Bug’doy - javdarduragayiga (2n=28) kolxisinta’sirqilibxromasomalarsoniniikkibarobaroshirib (2n=56) 56 xromasomaliamfidiploidyaratiladi.
Y umshoqbug’doyxjavdarduragay + kolxisinamfidiploid

2n=42 2n=42 2n=28 2n=56

n=21 n=7
Ukrainao’simlikshunoslik, seleksiyavagenetikailmiytadqiqotinstitutidaA.F.Shulыndinqattiqbug’doy (2n=28) bilanjavdarni (2n=14) chatishtirib 42 xromasomaaliamfidiploid - tritikaleniyaratdi.
Tritikaleninggeksaploid (2n=42) shakllarioktoploidlarga (2n=56) nisbatanustunbo’lganligianiqlangan. Ularyuqorihosilli, meyozningbuzilishidankamroqzararko’radi. Tritikaleninggeksaploidshakllarinio’zaro, hamdaoktoploidlarbilanchatishtirishvakelgusidaortiqchaDgenominisiqibchiqarishrekombinasiyagaolibkeladi, buesameyozko’proqturg’unbo’lganshakllarinitanlashgaimkoniyatto’g’diradi (ikkilamchitritikale). Buniquyidagichaifodalashmumkin:
A AVVDD (yumshoqbug’doy) X RR (javdar) AVDR (duragay) + kolxisinlash

A AVVDDRR (birlamchioktoploidtritikale).

A AVV ( qattiqbug’doy) X RR (javdar) AVR (duragay) + kolxisinlash
A AVVRR (birlamchigeksaploidtritikale).
A AVVDDRR X AAVVRR AAVVDRR AAVVRR AAVBRR (ikkilamchigeksoploidtritikale).

Tritikaleko’phollardahosildorligibo’yichabug’doydanustunturadi. Ammojavdarboshog’iningko’pboshoqchaliligibilanbug’doygaxosko’pdonliboshoqchaliliknibirlashtirishniamalgaoshirishqiyin. Tritikaleningboshog’iuzun, lekinboshoqchalardagidoniningsonibug’doyganisbatankam.

Tritikaleningyuqorihosillishakllariningqishgachidamliligijavdarganisbatanpastroq, ayrimhollarda, bug’doydanqolishadi. Nonpishishsifatlaribug’doyganisbatanpastroq, lekinuniningkuchibuyichakuchlibug’doylargatengbo’lganayrimshakllarihamuchraydi. Donibug’doydonidanmaydaroq, ammotarkibidaoqsilvalizinniqo’proqsaqlaydi.
Buekinunshudringkasalligigachidamli, lekin (ayniqsaoktoploidshakllari) qo’ng’irzangkasalibilanzararlanadi. Agaryovvoyijavdar S.montanum Guss ishtirokibilanhosilqilinganbo’lsaqo’ng’irzangkasalligigachidamlilikxususiyatigaegabo’ladi, lekinunshudringkasaligabardoshliliginiyo’qotadi.
Tritikaletezlikbilanjahonningturlimamlakatlarivamintaqalarigatarqalmoqda. SIMMYTma’lumotlarigako’ra 1970 yildabuekintaxminan 100 minggektarmaydonniegallagan, 1973 yiluningmaydoni 3,5 barobaroshganva 1975 yilda 500 minggektardanoshgan.
Buekinbilanqiziqishjudakattabo’libunio’rganishhajmijudakatta. Masalan, 1975 yildatritikaleniXalqaronavsinashi 75 mamlakatning 388 joyidao’tkazilgan, ulardanShimoliyAmerikada-41, LotinAmerikasida-71, Yevropada-64, Afrikada-60, O’rtaSharqda-23, JanubiySharqiyOsiyodavaOkeaniyada-79 joyda.
MustaqilXamdo’stlikmamlakatlardahamtritikaleekinigakattae’tiborberiladi. 1941 yilV.Ye.Pisarevkuzgibug’doynikuzgijavdarbilanchatishtirishasosidabirinchitritikalenihosilqiladi. Uchatishtirishuchunbug’doyvajavdarningqishgachidamlinavlarinijalbetadi. Ammohosilbo’lgantritikaleyuqorihosildorligibilanajralibturmagan.
HozirgivaqtdakattamuvaffaqiyatlargaerishganvajahondailkborRoznernavirayonlashtirilgan. KanadadaV.Ye.PisarevningAD- 20 baxoribug’doy - javdaramfidiploidiasosidatritikaleseleksiyaishlariboshlangan.
1976 yildaUkrainaningXmelniskiyvaVolgaskiyviloyatlaridaengbirinchixashakigeksaploidAmfidiploid 1 navirayonlashtirilgan.
Amfidiploid 196, 201, 206 va 209 Xamdo’stlikmamlakatlarining 90 viloyatvao’lkalaridadavlatnavsinashidano’tkazilgan. Donininghosildorligi, oqsilmiqdorivauninggektaridanyig’ibolinishibo’yichabunavlarko’pjoylardabug’doyvajavdarnavlariganisbatananchaustunbo’lgan, engyuqori (rekord) hosili 1975 yildatritikaledanMinskviloyatining “Lyuban” xo’jaligida-82.2 stashkilqilgan. Amfidiploid 206 naviengyaxshibo’lib, 50 navsinashshaxobchalardakuzgibug’doyningrayonlashtirilgannavlariganisbatan 1,4-12,3 sko’phosilbergan.
Harbirekinturiningo’zigaxosaniqoptimalxromosomalarto’plami-ya’niploidlilikdarajasimavjud. Tritikaleuchun, xuddibug’doydagidekoptimalbo’libgeksoploid (7x6 = 42) bo’lganligianiqlangan.
Shusababliayrimilmiymuassasalardaxususanmakkajo’xorivabug’doyseleksiyasixalqaromarkazida (SIMMYT) oktoploidtritikaleshakllariasosanayrimkerakbo’lgangenlarnigeksoploidshakllarigao’tkazishmaqsadidafoydalaniladi.
TritikaleningbirinchisanoatmiqyosidagigeksaploidnavlariKanada, Ispaniya, AQSh, Vengriyadayaratilgan. Masalan, Ispaniyada 1969 yildaishlabchiqarishmaydonlaridaekishuchunSanchesMoncheyaratganSashirulo geksaploidnavijoriyetilgan.
SIMMYT (Meksika) vaManitobuniversitetining (Kanada) tritikalebo’yichahamkorlikdagidasturningrahbariF.Dj.Zelinskiyningbuekinseleksiyasiningzamonaviynuqtainazardanvakelajakdagiistiqbollarito’g’risidagiqisqachaberganma’lumotikattaetiborgamolik.
HaqiqatdanhamSIMMYTdatritikaleseleksiyasibilanbog’liqbo’lganqatormasalalarniyechishdakattamuvofaqiyatlargaerishilgan. Shuninguchunbuhalqaromarkazishlariningtajribasinio’rganishmaqsadgamuvofiqdir.
Buyerdatritikaleseleksiyasibilan 1963 yildashug’ullanaboshlandi. Seleksiyajarayoninijadallashtirishvaqatorboshqamasalalarniyechishuchunqishvayozdavrlarisharoitibir-biridankeskinfarqqiladiganikkistansiyalarida – dengizsathigatengbo’lganS’yudanOtregonvadengizsathidan 2600 mbalandlikdajoylashganTolunada (Meksika) biryildaikkihosilolishmaqsadidapitomniklarnijoylashtirishtashkiletilganedi.
SIMMYTjahonningbirkanchailmiytadqiqotinstitutlarivamilliydasturlaribilanhamkorliknitashkilqiladi, buesaMeksikadayaratiladigantritikalenavlariniturlidehqonchiliktumanlaridabaholashimkoniyatinitug’diradi.
KanadavaYevropadanMeksikagaintroduksiyaqilingannamunalarningko’pmiqdordagikamchilliklarinibartarafetishuchunbushakllarningengyaxshilario’zarovayumshoqbug’doybilanbirqatorchatishtirishlaro’tkaziladi. Hosilbo’lganduragaypopulyasiyalaridanyetarlimiqdordategishlikunningdavomiyligigamoslashganvakasalliklargachidamliliniyalarniajratibolishimoniyatitug’iladi. Umumiymahsuldorligio’rtachabug’doygatengyokiustun, ammodonininghosildorligibo’yichabug’doydanqolisharedi. Buningsababi-tritikalenikechroqpishishi, o’simliklarniyotibqolishgamoyilligi, qismansterilligivadonningto’lishiniyomonligi.
1968 yilgakelibSIMMYTolimlariArmadilo (Armadilio) debatalgantritikaleningqimmatlkgeksaploidshaklinihosilqiladilar. Bushaklbug’doyvajavdarbilanjudaosonchatishadivao’ziningqimmatlibelgivaxususiyatlarininasligayaxshiuzatadi: yuqorifertillik, donningyuqorihosildorligivaumumiymahsuldorligi, uzoqkundavomiyliginisezmasligi, monogenpastbo’ylilik, ertapisharlikvadoniningsifatiniyaxshiligi. Tritikaleningbushaklichatishtirishgakengmiqiyosdajalbetiladiva 1970 yilgakelibSIMMYTningdeyarlihammanamunalarininggenotipidaArmadilonaviishtiroketadi. SeleksiyaningbirinchibosqichimuvoffaqiyatliArmadilonaviyaratilishibilantugashidankeyinasosiyvazifanibajarishkerakbo’ladi, ya’nitritikaledonininghosildorligibo’yichabug’doydarajasigayetib, undanhamoshishi, kasalliklargachidamlibo’lishi, doniyaxshito’liqbo’libshakllanishivaoziq-ovqathamdachorvamollariuchunyuqorioziqalikqimmatigaegabo’lishi. Bumasalaniyechishningmurakkabligishundaniboratki, tritikaleodamtomonidanqisqamuddatdayaratilganekinbo’lgakligi. Boshqahammaqishloqxo’jalikkinlarinishakllanishidako’pmingyillikevolyusionjarayoniunitegibo’tmagan. Shuninguchunbirinchivazifalardanbiribo’lib, tritikaleseleksiyasiningshubosqichidabuekinninggenofondiniboyitishhisoblanadi.
TritikalenidastlabkishakllariningfondiniboyitishmaqsadidaSIMMYTolimlaritomonidanmurtaknisun’iyoziqamuhitidao’stirishvaxromasomalarsoniniikkibarobaroshirishdaqo’llaniladiganuslublariahamiyatlidarajadatakomillashgirildi. Agar 1971 yildaoziqamuhitidao’stirilgan 150 murtakdanmuvofaqiyatlixromasomalarsoniniikkibarobarko’paytirishfaqatginabittasidaerishilganbo’lsa, bujarayontakomillashtirilgandanso’ng 1973 yilda 125 yangibirlamchitritikalehosilqilingan, undankeyingiyiliesa-209.
Birlamchitritikalehosilqilishbilanbirvaqtdaparallelravishda, ikkilamchitritikaleniommaviyravishdahosilqilishbo’yichakattaishlarboshlanganedi. Buninguchunkelibchiqishiturlixilbo’lgantritikalenamunalarinio’zaro, tritikalenibug’doybilanvatritikalenijavdarbilanchatishtirishlarko’pmikdordao’tkaziladi. BuvazifanibajarishdaduragaylashgaArmadilonamunalarinijalbetilishianchaimkontug’dirib, qimmatlibelgivaxususiyatlifertilnaslinihosilqilishnita’minlagan.
SIMMYTdatritikaleseleksiyasiningyangibosqichibo’libbuekinningbahorinavlarinijavdarningkuzgishakllaribilan, bug’doynitritikalebilanchatishtirishgajalbetib, ularniqimmatlibelgilarhosilqilishdadonorsifatidafoydalanishihisoblanadi.
KuzgishakllariningnamunalariKanada, MDH , Vengiriya, Shvesiyavaboshqamamlakatlarning 20 ilmiymarkazlaridanolingan. 1973 yilningo’zidaTulunadatritikalevakuzgijavdarbilan 150 kambinasiyasibo’yichamuvoffaqiyatlichatishtirishlaro’tkazildi.
TritikaleningturlixilidagigenofondinihosilqilishdaTurkiyadagikelibchiqishmarkazlaridanbiridateribolinganjavdarningmahalliynamunalarinichatishtirishdajalbqilinishiijobiyta’sirko’rsatgan.
Tritikaleningumumiymuammosibo’lganhosildorliknioshirishniyechishuchunbirqatorvazifalarnibajarishturaredi. Donningsifatiniyaxshilash, o’simliklarniyotibqolishga, kasalliklargachidamliliginikuchaytirisho’zgaruvchantashqisharoitlargamoslashuvchanqilibyetishtirish. Hosildorlikniyanadaoshirishdakattato’sqinlikbo’libtritikaleniyotibqolishgamoyilligiedi.
MeksikasharoitlaridatritikaleningYevropavaShimoliyAmerikaganisbatanpoyalarninguzunroqbo’libo’sishivayotibqolishikuzatiladi. Hattobug’doydantakanabo’ylilikgeninio’zigaolganArmadiloliniyasininghamayrimmaxsuldorroqboshoqlariningog’irligita’siriostidavatanasininguzunlikkacho’zilishinatijasidayotibqolishgamoyillikkuzatiladi, chunkibuholdabalandbo’yliota-onashaklidagijavdarningta’sirisababbo’ladi.
Tritikaleo’simliklariningpoyasiniqisqartirishuninggenotipinibug’doyningtakanabo’ylilikgeninikritishorqalihaletishharakatlariijobiynatijabermadi, chunkibuo’simliklarningfertilliliginipasaytirishgaolibkelaredi. Armadilonaviningpoyasiqattiqbo’lgantritikalenamunalaribilanchatishtirishnatijasidabubelginiqismano’zgartiribyaxshilashimkonitug’ildai.shuninguchunyangiyondoshishigshlabchiqildi-tritikalegatakanabo’ylilikgeninijavdarningSnupi (Snoopy) navidankritish. Afsuski, pakanabo’ylilikgenlaribilanbirgatritikalegabunavningkeraklibo’lmagan – o’simliklarningqatorkasalliklargabardoshliliginipasayishivaboshqazararlibelgilarininggenlarikiritiladi.
Izlanishlarnatijasida, Oxiri 2 pakanabo’ylilikgenliqimmatligeksaploidtritikale- geksaploidtritikalebilanyumshoqbug’doynivaoktoploidtritikalebilangeksaploidtritikalenichatishtirishasosidahosilqilindi.
Tritikaleningyaratilgan Sinnamon nomlipakanabo’ylifertilshaklihosildorliknikeskinko’tarilishigasababbo’ldi.
ShubilanbiragtritikaleningengyaxshiliniyalariHalqaronavsinashdoirasidayotibqolishgao’tachidamlibo’lganliginiko’rsatadivao’rtachamassasi (donvasomoni-poxoli) sezilarliravishdakamaytirildi.
Hosildorlikkaqaratilgansinovlarnatijasidatritikaleningbunamunalariazotningoptimalme’yorlariniosonlikbilanbardoshetibdonininghosildorligibo’yichaengyaxshibug’doynavlaridan 10-15 foizustunbo’lganligikuzatildi.
Birnechayildavomidatritikaleninghosildorliginibug’doyvaarpabilansolishtirishdatritikaledoniningmaxsuldorliginioshishinikuzatishmumkin. Buningasosiysabablariquyidagilar. Oxirgiyillardahosilqilingantritikaleningnavlariilgariyaratilgannavlarganisbatanustunroqbo’lishivailmiyasosdayaxshitritikalenio’stirishsharoitlarinitanlash. Vengriyadatritikaleasosanchorvamollarigako’kmassaolishvaturlixilnonyopishmaqsadidadonuchuno’stiriladi. Yaponiyadatritikaleyumshoqbug’doybilanjavdarnichatishtiribhosilqilinadi. Bundantashqariquyidagichatishtirishlaro’tkazilgan: (bug’doypolbasixjavdar) xyumshoqbug’doy; (bug’doyxNaunaldia) xxavdarva (bug’doyxjavdar) x (bug’doyxNaunaldia). Tritikalenavlariniyaxshilashishlaridavometmoqda. Xozirgikundatritikaleseleksiyasiuchunko’psonlimaterialto’plangan. FaqatVIRningjaxonkollesiyasida 6370 namunamavjud.
Rossiyadaoxirgiyillardauchturkumlitritikaleduragaylarinihosilkilishishlariboshlabyuborilgan. Uchturkumlitritikaleningqimmatliligishundaniboratkiundabug’doy, javdarvabug’doyiqningbelgivaxususiyatlarimujassamlanadivaoqsilmiqdori (bug’doyganisbatan 3–4 % ga, javdarganisbatan 5 % ga) oshadi. Buduragaylarkuzgibug’doyningintensivtipdagiyanginavlariniyaratishuchunkattaqiziqishtug’diradi.
TritikaleRossiyadaMMHda, jumladanO’zbekistondaahamiyatlivaistiqbolliekinlarqatoriniegallaydi.
Mustaqillikyillarigachaittifoqdavridaoziq-ovqat - xo’rakvaxashakitritikalenavlariniyaratishilmiymarkazibo’libHarkovdagiV.Ya.YuryevnomidagiUkrainao’simlikshunoslikseleksiyavagenetikailmiytadqiqotinstitutihisoblangan (ilmiyrahbarprofessorShulыndin). Engyaxshinatijalargauchturlikuzgitritikalehosilqilishda, ya’niyumshoqbug’doy, qattiqbug’doyvajavdarnichatishtirishnatijasidaerishilgan.
Institutoziq–ovqat–xo’raki 75-82 sentnerhosilberadigantritikaleningAmfidiploid 206, Amfidiploid 209 vaxashaki -tritikaleninggektaridan 500-550 sentnerko’kmassahosilqiladiganAmfidiploid 1, Amfidiploid 2, Amfidiploid 127 navlariyaratilgan. 196, 201, 206, AmfidiploidnavlariMMXning 90 viloyatvao’lkalaridadavlatnavsinashivaishlabchiqarishsinashinio’tgan. Bunavlardonininghosildorligi, oqsilmiqdorivauninggektaridanolinadiganhosilibo’yichako’pjoylardabug’doydanvajavdardanustunturgan. BulardanengyaxshiAmfidiploid 206 navibo’lib, hozirgachaistiqbollibo’libhisoblanadi.
FanlarAkademiyasiningBoshBotanikBog’ida (akad. V.S.Sisin) oktoploidtritikalenigksaploidlaribilanchatishtirishishlari 1957 yildaboshlanadi. Undankeyingiishlarnatijasidabuusuldao’tkaziladiganchatishtirishorqaliboshog’iyuqorimaxsuldorligeksaploidduragayo’simliklarihosilqilishmumkinligianiqlandi. Tritikaleseleksiyasidabuyangiyo’nalishtritikaleboshog’iningmaxsuldorliginikeskinoshirishyo’liniochibberadi.
Tritikaleningyangishakllariboshog’iningtuzilishibo’yichako’ptomonlamaqattiqbug’doygao’xshashvabubelgilarininasldannaslgaosonlikbilanuzatadi.
Boshbotanikabog’ida 56 xromosomali (2n = 56) amfidiploidlar 42 xromosomali (2n = 42) shakllaribilanchatishtirilgan. Bug’doy - javdaramfidiploidlaruchunboshlang’ichshakllarsifatida 2n= 56 liA₂₁vaA₂₄xizmatqilgan. Ularqishgayaxshichidamli, zamburug’kasalliklarigabardoshlivaPPG–599 kuzgibug’doybilanbirvaqtdapishadigan. BushakllarVengriyadankeltirilganbug’doy-javdaramfidiploidlaribilan (2 n = 42) chatishtiriladi, ularningkelibchiqishidaT.turgidum var. Vusalle vaMadyarovarijavdariishtiroketgan. Bundaychatishtirishlarnatijasidaamfidiploidlarningyaxshibo’liqboshoqligeterozisliduragayshakllarihosilqilingan. Asosiymorfologikvabiologikbelgilarikelgusibo’g’inlardabarqarorbo’lganshakllariikkinchivauchinchibo’g’inlardatanlabolingdi. Yangiduragayshakllariningsomatikxujayralariningtarkibida 42 xromosomabo’lgan. Ularningxromosomalarmajmuiqattiqbug’doyningAVgenomi (14 xromosoma) bilanyumshoqbug’doyningAVgenomini (14 xromosoma) vajavdarningikkigenomini (14 xromosoma) birlashishinatijasidahosilbo’lgan. Hosilbo’lganamfidiploidlarningayrimlariqishgachidamliligibo’yichabug’doyningrayonlashtirilgannavlaridanqolishmagan, boshog’ida 29 -30 boshoqchava 65 - 70 donsaqlagan, 1000 tadoniningvazni 48-51 g, tarkibidaoksilmoddasikuzgibug’doyningrayonlashtirilgannavlariganisbatan 3–4 %ko’pbo’lib, ayrimshakllarningdonida 19,2 foizgachaoqsilmavjudligianiqlangan. UndankeyingiseleksiyagaMyunsingningAD 117, AD 119, V.Ye. PisarevningAD 778-79 oktoploidamfidiploidlari, geksaploidlardanesaMeksikanskiy - 131 larnichatishtirishdanhosilqilinganavlodningikkinchibo’g’inidaboshog’ida 90 donsaqlaydigan, AD 119 xADDerjavinnichatishtirishdako’po’simliklarningboshog’ida 70 tadandonibo’lgan, vaxolankinazoratsifatidabo’lgankuzgibug’doyboshog’idao’rtachabuko’rsatkich 48 nitashkilqilgan.
N.V.Sisinraxbarligidamaxsuldorlikkayo’naltirilganduragaygeksaploidtritikaleseleksiyasidaaniqmuvaffaqiyatlargaerishilgan. Ammohosilkilinganseleksionshakllarningaksariyatibalandbo’yli (160 - 165 sm) larguruhigakiradivayog’ingarchilikko’pbo’lganyillariyotibqolishigaolibkeladi. maxsuldorligiyuqori, hosildorligibo’yichaMironovskaya 808 bug’doynaviganisbatan 23-59 foizko’phosilberganigaqaramayularyem - xashakuchunfoydalaniladiganguruhgakiritiladi. Buyerdadonyo’nalishidagitritikaleseleksiyasihamo’tkazilmoqda. Masalan, AD 740 navihosildorligibo’yichakuzgibug’doyningMironovskaya 808 naviganisbatangektaridan 11 s, AD-121 naviesa 30 sentnerdanziyodhosilbergan. Ammobunavlarhambalandbo’yli-155–160 smbo’lib, namgarchilikbalandbo’lganyillaryotibqoladi.
DuragaygeksaploidlargaqarashliAD-2494, AD-2696 vaAD 1470 larnioktoploidlarbilanchatishtirishdanxashakitritikalening 1585 va 3298 raqamliyangiyuqorimaxsuldorliniyalariajratibolindi. BuliniyalarkonkursnavsinashidastandartnavisifatidaolingankuzgijavdarGibridnaya 2 danustunbo’lgan. AD–1585 naviningko’kmassavapichanhosildorligibo’yichastandartnavko’rsatkichiganisbatan 248,3 va 58,4 sentnerko’ptashkilqildi. AD 3298 tritikaleundanxamko’pko’kmassavapichanhosilinibergan. Bunav 607 sko’kmassava 124,3 spichanhosilto’plab, kuzgijavdarGibridnaya 2 standartnaviganisbatan 310 va 73,8 s. ziyodhosilolingan.
Tritikaleningpastbo’ylishakllarinihosilqilishuchunkaltapoyaliAD 778 - 79 amfidiploidvakuzgibug’doyningBezostaya 1 navidanfoydalaniladi. Tritikaleningkaltapoyalishakllarinihosilqilishuchunkuzgibug’doyningMironovskaya 808 navinikuzgijavdarningYeM-1 kaltapoyalimutantibilanchatishtirishlaro’tkazildivapoyasi 50–90 smliseleksiyauchunistiqbolliamfidiploidlarhosilqilindi. Bulartritikaleoktoploidlariseleksiyasidakaltapoyalilikdadonorsifatidafoydalaniladi.
Belarusdatritikaleningyuqorihosilli, yaxshisifatli, yotibqolishgavakasalliklargachidamlinavlariniyaratishseleksiyasivajoriyetishishlarikengavjolmoqda. Oxirgiyillaribuyerdatritikaleningkengmiqyosdaishlabchiqarishnavsinashio’tkazilibo’stirishusullariishlabchiqilmoqda. HozirgikundaBelarusdaquyidagito’rttakuzgitritikaleningMixas, Maroa, DarBelarusskiy, Malkovaikkitabaxoritritikalening - Inessa, Lananavlarirayonlashtirilgan.
TritikaleUzbekistondakengtarqalganyangioziq-ovqat, yem-xashakekinihisoblanib, asosansug’oriladiganvalalmikoryerlardayetishtiriladi. Sug’oriladiganyerlardaSurxondaryoviloyatisharoitidagektaridan 350-600 sentneryashilmassahosiliolingan. Donhosilisuvlikda 50-60 vaundanhamko’psentnergachayetadi. Lalmikorlikdadoniuchunyetishtirilmaydi. Dunyoda 2004 yilda 3,04 mlngektaryergaekilib, yalpihosili 13,7 mlntonna, hosildorlikgektaridan 11,1 sentnernitashkiletgan.
TritikaleningmaksimalhosildorligigektaridanBolgariyada-116, Italiyada-110, Irlandiyada-107, Germaniyada-92, Shvesiyada-85, Belarusda 99 sentnergaetgan.
Tritikaledoniningmorfologiyasiota-onaturkumlarigao’xshaydi. Donchasiningtashqiko’rinishibug’doyvajavdarnieslatadi. Bug’doydonchasiganisbatanuzunroq (10-12 mm) vajavdardonchasidanenliroq (Zmmgacha).
Tritikaledonchasiningtuzilishiumumanolgandaota-onashakllarinikidek.
Donlariodatdaguliningichida, harboshoqchadauchtadanrivojlanadiMarkaziyboshoqchalaridaayrimhollarda 1-2 qo’shimcharivojlanmayqolgangullariniuchratishmumkin. Boshoqlarida 30 dan 40 gachaboshoqchabo’ladi. Shungaqaragandabirboshoqda 100 danziyoddoncharivojlanishimkoniyatimavjud, ammoamaldahaqiqiyhosilimkoniyatinisbatananchakam.
Tritikalepishishvaqtidagiboshog’iningko’phollardauzunligi 15 smdanziyod, odatdaqiltiqli. Pishgandadoniquruq (W= 10 – 12 %), yakka- yakkajoylashganto’kilmaydi. Doniodatdasarg’ish-jigarrangli. Tritikaleningmurtagibug’doymurtaginieslatadivamurtako’qivaqalqondaniborat, uzaxiraqiluvchi, singdirishvasingishhosilqiluvchiorganvazifasinibajaradi.