Ma’ruza matnlari mavzu. Kirish. Qishloq xo‘jalik ekinlari yangi navlarini yaratishning axamiyati, xolati va istiqbollari. Reja

Xorojiy adabiyot
1.Principles of Plent Genetics and Breeding. George Acquaah Bowie State University, Maryland, USA. 2012.
2.Rex Bernardo. Essentials of PLANT BREEDING. Stemma press. USA-2014
Qo’shimcha adabiyotlar
1.Ergashtv I.T.va boshqalar . Qishloq xo’jalik ekinlari seleksiyasi va urug’shilik praktikumi.Toshkent 2012.
2.Qurbonov G.K. Javlar va triticale. O’simlikshunoslik.Toshkent .Mehnat,2002
3.O’zbekiston Resublikasi hugudida eksh ucyun tavsiya etilgan qishloq xo’jalik ekinlari davlat reestriga kritilgan navlarning tavsifi Toshkent 2017
Internet manbalari
1.www.referat.ru
2.www.agronomy.ord
3.www.library:breeding of animals and crop plants.
4. http: www.Ziyonet.Uz
Yuqorihosillinavlaryaratishseleksiyasidaarpaningengyaxshimahalliysharoitidayaratilganvaxorijiymamlakatlarnavlaridankengfoydalaniladi. VIRkolleksiyasida 18 minggayaqinarpanamunalaribo’lib, seleksiyauchunboshlang’ichmaterialsifatidaboyvaqimmatlimanbabo’libhisoblanadi. Mustakilhamdo’stlikmamalakatlaridayaratilganarpanavlariyuqorihosillihamdaularyaratilganmintaqalargaxosbo’lgannoqulaytuproq–iqlimsharoitlarigachidamli. Xorijiymamlakatlarseleksiyasiningnavlariko’pxollardabizningmahalliysharoitlarimizgaekologikjixatidanyetarlichamoslashmagan. ArpaseleksiyasidaasosanyuqorihosilliSloveniya, Germaniya, Shvesiya, Daniya, Niderland, Belgiya, Fransiya, BuyukBritaniyaningnavlaridanfoydalaniladi. Seleksiyauchunkattae’tiborgamoyilbo’libAQShvaKanadaarpaningoltiqatorlinavlarihisoblanadi.
Odatdatezpisharlikyuqorihosildorlikbilanbirbirigasalbiykorrelyasiyada. Ammoayrimtezpisharvayuqorihosillinavlarhammavjud: Tomsk, Krasnodarskiy 35. Ayrimg’arbiyyevropanavlariundantashqario’ziningyotibqolishgachidamliligibilanajralibturadivaduragaylashdakengmikyosdafoydalaniladi. Yotibqolishgao’tachidamliNarimchanin, Zazerskiy 85 vaboshqanavlar. Yotibqolishgachidamlilikko’pxollardapastbo’ylilikbilanbog’liqammobalandbo’ylinavlardanhamyotibqolishgachidamlilarimavjud.
Mahalliyqurg’oqiqlimlimintaqalariningqurg’oqchilikkachidamlinavlariniduragaylashdabumuhimxususiyatmanbaibo’libxizmatqiladi. BuRossiyaningJanubiy–Sharqiy, Ukrainacho’llari, O’rtaOsiyonavlaridir. Qurg’oqchilikkao’tachidamliligibilanPrekosius 143 naviajralibturadi. Kuzgiarpaseleksiyasidaqishgachidamliboshlang’ichmaterialbo’lishijudamuhimdir.
Qishgao’tachidamlilikxususiyatlariUkrainaningjanubi, ShimoliyKavkaznavlarigaxos. Donskayaseleksiyamarkazidaarpaningtuplanishtugunichuqurjoylashadigannavlarivatuplanishtuguniikkita (ustkivaostki) bo’lganajoyibshakllariyaratilgan.
Arpaningqishlashiuchunqulayyillarituplanishsayozjoylashganvako’pmiqdordapoyahosilqilishnita’minlaydiganustkitugundano’tadi. Agardaqishjudasovuqbo’libustkitugunnobudbo’lsa, o’simlikninghayotchanligisaqlanibqolganpastkitugunhisobidata’minlanadi.
QishgachidamlilikseleksiyasigaGermaniya, Shvesiya, LotinAmerikamamlakatlariningqishgao’tachidamlinavlarijalbetilishimumkin. Arpaseleksiyasidako’pzararyetkazadigankasalliklargachidamlinavlariniyaratishgakattae’tiborberiladi.
G’arbiyYevropamamlakatlaridaunshudringkasalligihosilgajudakattazararyetkazadi. Buyerdayaratilgannavlarunshudringgachidamlibo’libseleksiyadayaxshimanbavashuxususiyatningdonorisifatidafoydalanishimumkin. UnshudringgachidamlinavlarKanada, AQShdahamyaratilgan. DonorsifatidaYevropadaMonteKristonavidan, Kanadadaesa – shimoliyAfrikaningRabatvaModianavlaridankengfoydalanilgan.
G’arbiyYevropamamlakatlaridachangqorakuyagachidamlilikyo’nalishidaseleksiyaishlariolibborilmaganAQShvaKanadadaungabardoshlinavlariyaratilgan. Buyo’nalishda Run 3, Run 6 va Run 8 genlaridanfoydalanishsamaralibo’libhisoblanadi. Run 3 va Run 6 Efiopiyaning (Xabashiston) Djetnavidatopilib, KanadalikKonvist, Bonanza, Ogalitsunavlarigao’tkazilgan. KanadalikMiltonnavida Run 8 genimavjud. Bugenlarninghammasituyintiruvchichatishtirishniqo’llabyanginavlargakiritilishimumkin. Shungahame’tiborberishkerakki, ularbilanhosildorlikvaboshqaqimmatlixo’jalikxususiyatlarigasalbiyta’sirko’rsatadigangenlarchambarchasbog’langanemas.

Rossiyadayaratilganayrimnavlarihamchangqorakuyagachidamliligigaegavaseleksiyadafoydalanishlarimumkin. Bundayxususiyatlibo’libPervenes, Moskovskiy 2 vaboshqanavlarhisoblanadi. Pakanazangkasalligigasamarali (Ra 7 vaRa 3) genlariChexoslavakiyali (MasalanKarat) vaboshqamamlakatlarningnavlaridasaqlanadi. QattiqtoshliqorakuyagachidamliKanadaliDjet, Keyston, RossiyaliPerveneshamdayo’l–yo’lvadog’ligelmintosporiozgaChexoslavakiyaliDjet, Konkvist, KM1192, ildizchirishigaOdesskaya 82, Lotos, rinxosporiozgaNiderlandliEffendivaboshqanavlarnisbatanchidamli.

Kasallikvazararkunandalargachidamlilikboshqadonorlarihammavjud. Ularningsoniborgansariko’payibbormoqda, chunkiseleksionmuassasaaniqbo’lgandonorlarbilanishlashjarayonidamahalliysharoitlarigamoshamdaqimmatlixo’jalikbelgilio’ziningseleksionmaterialigao’tkazadi. Buishnio’tkazishningmuhimligishundaniboratkidastlabkidonorlarningxo’jalikbelgilarivaxususiyatlariningyomonligidir. Masalan, yuqoridaeslatibo’tilganDjetnavi – maydaurug’li, qurg’oqchilikkachidamsiz, poyasidayashirinibjoylashadiganzararkunandalaribilanshikastlanadigan, kamhosillidir. ShimoliyAmerikahamdaXabashistonmintaqasiningprimitiv (sodda) navlarisalbiyxususiyatli. Donorlarbilanintensivishlashnatijasidaturlikasalliklargachidamlilikgenlarinibirlashtirishnatijasidamajmuichidamlinavlarniyaratishgaolibkeldivabunavlaro’znavbatidaqimmatlidonorsifatidaseleksiyadafoydalanishimumkin. Masalan, KanadaliVesternFortvaOttava 3092 Anavlariunshudring, changvaqattiqqorakuyaga, pakanazang, gelmentosporiozkasalliklarigahamdashvedchivinivapoyaburgasigachidamli. YaxshioziqasifatlinavlarniyaratishdaRossiyaningengyaxshinavlaridanfoydalanishmumkin. Tarkibidako’pmiqdordaoqsilvalizinsaqlaydigannavlaryaratishdadonidako’poqsil (13–18 %) vaoqsiliningtarkibidako’plizin (4,6 % gacha, odatdaginavlardabuko’rsatkich 2,2–2,5 %) EfiopiyaliXayprollishaklidanfoydalanilgan. Kengfoydalaniladiganko’plizinliboshqa – Rizo 1508 (Daniya) lys 3aXayproligaallelbo’lmagangenlidonor. Bushaklningko’plizinliligiyuqorioqsilliligibilanboglanishliholdaemas. Odatdantashqario’tako’poqsillibo’libvengriyaliBankutiKorannaviajralibturadi.
Yalang’ochdonliarpashakllariningtarkibidahamko’poqsilsaqlanadi. Qimmatliyalang’ochdonliarpaningko’pshakllarishimoliyXitoy, Koreya, YaponiyavaTibetda. YormaarpaseleksiyasidaRossiyaningengyaxshinavlaridanfoydalanishmumkin.
Arpaningyuqoripivopishirishsifatlibo’libChexoslavakiya, ayniqsaGapans (MoraviyaningGanaviloyatidan), Avstriya, Germaniya (Bavariya)ningshakllarihisoblanadi. Rossiyaningko’pnavlaridan (Moskovskiy 121, Kombayner, Nosovskiy 9 vaboshq.) hamyaxshipivotayyorlanadi.
Seleksiyauchunqimmatlibo’libmislsizyanginavhosilkiluvchanlikqobiliyatlinavlarhisoblanadi. MasalanChexiyalikDiamantnaviasosida 12 tanavChexoslavakiyadavabeshtasiGermaniyadayaratilgan. Seleksiongenetik (VSGI) institutningYujnыynavioltitanavningkelibchiqishi – tarkibiga, Nutans 244 – Odesskaya 100, Meridian, Moskovskiy 2, Harkovskiy 74 vaboshqanavlariningotayokionasiningbiribo’libhisoblanadi.
SabNIIRSda (2002 y) arpaning 729 navnamunalarigenofondpitomnigidao’rganilibuchtashakliajratibolingan: yirikdonlilikmanbai – 1000 doniningvazni 55 gdanko’p – Orenburgskiy 15, Vikontva (BaganxA–3854) xAranavlariNevannaviharyiliboshoqdagidoniningvaznibo’yichabarqarorbirtekisyuqoriko’rsatkichli (1.04–1.14 g), bunavbelgiko’rsatkichiningmanbaibo’libhisoblanadi.
SabNIISXdapivoboparpaningnavlararoduragaylariningnaslgauzatilishivabelgilarinigenetiknazoratio’tkazilgan. BahoriarpaningOmskiy 87, Signal, Odesskiy 100, Maresi, Viba va F₁diallelduragayiekilibo’rganilgan. Qo’shimchaqilib 400 taistiqbolliliniyalar (harbirduragaykombinasiyasida 20 tadanliniya) ekiladi. NazoratuchunguruhlistandartsifatidaOmskiy 87, Omskiy 88, Omskiy 89 vaOmskiy 90 navlariekiladi. Engyaxshilari (200) tanlabolinibbaholashuchunlaboratoriyagaberilgan.
Krasnoyarskqishloqxo’jalikilmiytadqiqotinstitutidajahonkolleksiyasidanarpaningzamburug’likasalliklargao’tachidamli 23tanamunalariajratibolingan. Shubilanbirgabuyerdaizolyasiyaqilinganto’qimalarnio’stirishusuliniqo’llababiotikomillargachidamlibahoriarpaningregenerantlarinihosilqilishtexnologiyalariniishlabchiqishdavometmoqda. Bahoriarpaning 11 taota–onashaklidan 116 taregenerantlarhosilqilindi, ularning 80 % idanko’piselektivmuhitdan. Urug’ibilan 20 taregenerantliniyalariko’paytirildi.
Dalasharoitida, kontrolpitomnigitipida 10taregerantliniyalardan 2 liniyastandartganisbatanhosildorliginingyuqoriligibo’yichaustunbo’ldi. Qatorbelgilarbo’yicharegenerantliniyalarningota–onashakllaridanyaqqolfarqlanishianiqlangan.
Seleksiyaningusullarivaayrimmaxsusyo’nalishlari. Arpaseleksiyasidatanlashuchunpopulyasiyayaratishningko’pfoydalaniladiganusulibo’libturichidaduragaylashhisoblanadi. Arpaninghozirgitarqalgannavlarikelibchiqishibo’yichao’tamurakkabbo’libhisoblanadi, chunkichatishtirishjarayonidagiko’pmiqdordaduragaynavlarijalbetiladi.
Seleksiyadaoddiyjuftvamurakkabchatishtirish, hamdaqaytariqli (bekkross) chatishtirishqo’llaniladi. Masalan (GannaLoosdorfskayaxNutans 187) xGannaLoosdorfskaya → Dokuchayevskiy 1. Pog’onalichatishtirishgamisolkilibDonesskiy 9 naviniyaratishnikeltirishmumkin. {[(Doneskiy 650 xOdesskiy 14) xDonesskiy 4)] xMartonVashari 41/2} xUnion. To’yintiruvchichatishtirishlarkasalliklargachidamlilikgenlarinivako’plizinsaqlashgeninikiritishmaqsadidao’tkaziladi.
Arpaseleksiyasidahozirdauzoqshakllarniduragaylashamaliyahamiyatgaegaemas. Lekinshungae’tiborberishkerakkimadaniyarpaN.spontanlum va H.agriocrithon Aoberg osonlikbilanchatishadi. Boshqaturlarbilanchatishtirishdaxechqandaynatijabermaydi. Urug’ihosilbo’lsahammo’rtagio’ladi.
Murtaklarnioziqamuhitidao’stirishmadaniyarpani 15 yovvoyiturlaribilanduragaylarinihosilqilishimkoniniyaratdi. Bundantashqariarpabilanjavdar, bug’doy (jumladan T. timopheevi) vabug’doyikhamdaelemusningharxilturlaribilanduragaylarihosilqilingan. Madaniyarpaotashaklidaolingandachatishtirishyaxshiroqo’tadi. Yovvoyiturlarbilanchatishtirishistiqbollibo’libhisoblanadi, chunkiularorasidaqurg’oqchilikka, sovuqqa, sho’rlanganyerlarga, kasalliklargao’tachidamlishakllarimavjud. Ammohosilbo’ladiganduragaylarsteril (pushtsiz) vaarpaseleksiyasidafoydalanilmaydi. Arpabilanbug’doyamfidiploidi–Tritodeum (Tritikum+gordeum), lekinuningistiqbolliligito’g’risidagapirishkiyin.
Sun’iymutagenez. Buusularpaseleksiyasidakengqo’llaniladi. BirinchimutantnavlariShvesiyadahosilqilingan: PallasvaMari – Banusnaviningradiomutanti. Hozirdabuxildaginavlarjudako’p. ChexoslavakiyadakaltapoyaliyuqorihosilliDiamantnaviyaratilgan. AQShdakimyoviymutagenezusulidakuzgiarpaningkaltasomonli (poyali) yuqorihosilimkoniyatliLyuternavi, BelorusdehqonchilikITIdayotibqolishgachidamliMinskiymutantnavi, Krasnodarqishloqxo’jalikITIdakimyoviymutagenezusulidakuzgiDebyutvabahoriTempnavlariyaratilgan. Boshqaekinlarsingariarpaningmutantlariko’pxollardadurgaylashuchunboshlang’ichmaterialsifatidafoydalaniladi. Chatishtirishdako’pnavhosilqilishqobiliyatliDiamantnavidantashqarikaltapoyali, ko’ptuplanuvchanChexoslavakiyaliKM 1192 mutantnavidankengmikyosdafoydalaniladi. Yuqoridalizinko’psaqlovchimutantdonorito’g’risidaaytibo’tilganedi.
Turliseleksionmuassasalardaarpaningko’pmiqdordapoliploidlarihosilqilingan, ammoularninghammasining (siyrak) kamdonliligivakamtupliligitufaylimahsuldorligipast. Lekinxromosomalariningdiploidto’plamitiklanishinatijasidaturlixillarinihosilbo’lishiulardaseleksiyaishinidavomettirishmumkinliginitakozoetadi.
Gaploidiyadanfoydalanish.Arpaseleksiyasidabiotexnologiyausullarikengjoriyetilganekinlaridanbiribo’libhisoblanadi. Gaploidiyaniqo’llashishlariboshlangan. Oziqamuhitidachangdonachalarinio’stiribgaploidlarhosilqilingan. Germaniyada (FRG) haryuzchangidanhosilkilinadigangaploidlarsoni 14 tagachayetgan. Ammobirinchiseleksionnatijalarigamadaniyduragay F₁ni «gaploprodyuser» sifatidabo’lgan H. bulbosum L. bilanchatishtirishdaerishilgan. Murtakningrivojlanishjarayonida H. bulbosum xromosomalarieliminlashtiriladi. Changlanishdan 11–16 kuno’tgandanso’ngshakllangandonchalarningmurtagimikroskopostidaajratibolinibquyuqoziqamuhitigajoylashtiriladi. Donchalardastlabsterilholatgakeltirilibhammaishlarsterilmuhitdao’tkazilishikerak. Murtakjoylashtirilganprobirkalar, ildiztizimirivojlanishiuchun 3 xaftagachaqorong’idasaqlanadi. Koleoptilinipaydobo’lishibilanularo’stiruvchikameralargako’chiriladivaikki – uchbarghosilbo’lishdavrigachao’simliklaro’stiriladi.
Gaploidlarniikkikarrako’paytirishuchunprobirkalarningichidagio’simliklarustigakolxisineritmasiqo’yiladi. Buholdaildizlarioziqamuhitbilanximoyalanganbo’ladi. Probirkalarvakuumkamerasigaqo’yiladi, buesaeritmanio’simlikto’qimalariningichigasingishiniosonlashtiradi. Undankeyino’simliklarkichiksteriltuproq, qumvatorf–chirindiaralashmasibilanto’ldirilganidishchalargako’chiribekiladi. O’simliklaro’sibmustaxkambo’lganlaridanso’ngkattaidishlargaekilibpishganigachayetkaziladi. Agardiploidlashro’ybermasa (donihosilbo’lmaydi), o’sindi (novdasi) kesiladi, kesimiganaychakirgiziliberitmaqo’yiladivakaytadankolxisinbilanta’siretiladi. – Fiziologikaktivmoddalaribilanishlovberiladi, buesa H. bulbosum bilanchatishtirishdaurug’hosilqilishdarajasiniko’taradivao’simliklarnikolxisinbilanishlovbergandanso’ngo’zigakelishigaimkoniyattug’diradi. Tanlashxromosomato’plamiikkikarrako’paygano’simliklardao’tkaziladi. Gomozigotao’simliklarbilanishdastlabkiavlodlardao’tkazilishisabablinavyaratishmuddatinioltiyilgachaqisqartirib, kichikhajmdagipopulyasiyalaridanfoydalanishmumkin. KanadadagaploidseleksiyasiusulidayaratilgankuzgiarpaningMingonavixromosomalarsoniikkibaravaroshgan 40 gaploidlardanhosilqilingan. SeleksiyagenetikaITIdabuusulyordamidaIstokvaOdesskiy 115 navlariyaratilgan. Gaploidlarchiqishsonimadaniyarpaningduragayininggenotipigahamda H. bulbosumgabog’liq. Oxirgisi 14, 28 va 42 xromosomalibo’lishimumkin. Chatishtirishuchunmaxsus 14 xromosomalinamunalarolinadi. «Gaploprodyuser» sifatidajavdarhamfoydalanilishimumkin. Lekinnatijasiyomonrokbo’ladi. ShungaqaramayOdesskayamnogoletnyayajavdarikuzgiarpabilangullashdavriningbirvaqtdakelishitufayli, chatishtirishuchunmosjuftbo’lganligianiqlangan. Shvesiyadaarpaning – resessiv hap genli – gaploidiyainduktori, liniyasitopilgan. Buliniyaniodatdagiarpabilanchatishtirganda F₂ da 40% gachagaploido’simliklarajraladi.
Serpoyalikkaqaratilganseleksiya. Arpadabug’doygao’xshashautokonkurensiyasipasaygan, kattaqalinlikdajoylashishgabardoshlinavlarniyaratishseleksiyayo’nalishivujudgakelgan. Birkvadratmetrmaydonda 700–800 boshoqlipoyalarhosilqiladigannamunalarmavjud. Ularnisonini 1000 tagachayetkazishmumkindebhisoblaydilar.
Tarkibidako’plizinsaqlashgaqaratilganseleksiya. Arpaseleksiyasida lys genlaridanfoydalanibko’plizinlinavlarniyaratishgaqaratilganalohidayo’nalishshakllangan. Bundaynavlarningdoniyuksakxo’rakilikxususiyatigaega (masalanOdesskiy 84 L). Ammoko’plizinligenlarhosildorlikni 10–15 % gachapasaytiradi. Buholatko’plizinlinavlarseleksiyasinibirmunchasusaytiradi.
Kasalliklargachidamliligigaqaratilganseleksiya. Kasalliklargachidamlinavlarniyaratish – kattamuammobo’libhisoblanadi. Unshudringgachidamlilikgenlariqisqamuddatda (tezlikda) patogenlartomonidanyengiladi. KasalliklarniboshqaobligatchakiruvchilargaOligogenchidamliligi (ayniqsasariqzangga) sekinrokyo’qolibboradi. Shungaqaramaydonorlarsonichegaralangan, shuninguchunto’liksizchidamlilikbo’lsahamuzoqdavometadigangorizontalseleksiyanikuchaytirishmaqsadgamuvofiqdir.
Seleksiyajarayoniniuslubivatexnikasi. Arpaningseleksiyasijarayoniboshqamadaniyo’zidanchanglanuvchidonliekinlaridanjiddiyxususiyatlaribilanfarqkilmaydi.
Duragaylashtexnikasibug’doyduragaylashiningtexnikasigao’xshash. Ko’pxollardamajburiy (jumladankayta) changlatishva « tvel» usuliqo’llaniladi.
Arpabilanshug’ullanganda (bug’doyseleksiyasigao’xshash) kesibolingannovdalardaduragaylashningoriginalusulitaklifqilingan. Qiltiqlarpaydobo’lishibilannavdalarikesibolinib, saharozavamineraloziqaelementlaribo’lganoziqaeritmagasomonininguchibilansolibjoylashtiriladi. Konservantsifatidaxloraminqo’shiladi. Duragaylashkesibolingannovdalardayaxshisharoitlixonalardao’tkazilibbalandfoizlidonhosilqilishnita’minlaydi. Changlatisho’tkazilgandanso’ngnovdalarningo’sishioziqaeritmasidadavomettiriladi. Usulningkamchiligi – doniningpuch (qurishgan)ligi, shuninguchuneqisholdidantuproqyaxshisifatlitayyorlanib, extiyotlikbilaneqishlozim. Ota – onanavlarininggullashdavrito’g’rikelmaganxollardachanglatuvchiningboshoqlarikesibolinibmuzlatkichdasomoninisuvgabotiribsaqlashkerak. 2,2 ⁰Sharoratdaboshoqlarni 26 kungacha, 10 ⁰Sdaesa 14 kungachasaqlashmumkin.
Murakkabduragaypopulyasiyahosilqilishuchunarpaningerkakpushtsizligigenlarinijalbetishgaurinibyaxshinatijalargaerishildi.
Kaliforniyadaarpaduragaylarinierkakpushtsizligigenlaribilanvaamaldaarpaningjahonkolleksiyasinihammasinichanglatuvchisifatidako’pmiqdordaduragayurug’larihosilqilishuchun (13,2 kg F₁yig’ibolindi) foydalanildi. F₂nio’stirgandanso’ngurug’lariko’pmamlakatlargaseleksiyaishinidavometishuchunyuborildi.
Tanlashusullari. Arpaseleksiyasidatipiko’zidanchanglanuvchilardaqo’llaniladigansingaritanlashusullariqo’llaniladi. Ko’pinchaelitao’simliklarnitanlashqulaydebhisoblanadi, chunkiarpaninghosilinishakllanishidayonnovdalariningrolikatta, ammoengyaxshiboshoqlarinitanlashhamamaldaqo’llaniladi.
Seleksionbaholash. Arpauchuno’zigaxosbo’libdalasharoitidaboshoqlarinisinuvchanligivaegilishdarajasinibaholashhisoblanadi.
Arpadonininghashaki, yormauchunvapivopishirishsifatlarinitaxlili (po’stlilikni), oqsilningmiqdorini (tarkibidagiazotbo’yicha) aniqlashvabo’lardanharbiriniyo’nalishigaxosbaholashdaniborat.
Azotningmiqdorixuddibug’doynikigao’xshashKyeldalusulibilanyokibilvositausullaribilan, lizintarkibiavtomatikaminokislatalianalizatorlaridahamdakalorimetrikningidrinbilanranglireaksiyasigaqarabaniqlanadi.
Arpaningseleksionnamunalariningoziqalik (hashaki) qimmatilaboratoriyamollarini (sichkon, kalamush, pakanachuchkachalar) tegishliqo’shilmalaribilanoziqalantiribtirikmassasiniqo’shibborilishigaqarabbaholanadi.
Yormayo’nalishidagiarpaningyormachiqishmiqdori, uningtexnologikvaoziqaviylik (xurakilik) xususiyatlarigaqarabbahoberiladi. Pishirilgandankeyinhosilbo’lgankashaninghajmini, sarfbo’lganyormamiqdoriganisbati – pishuvchanlikkoeffisiyenti, xidivata’mihisobgaolinadi. Seleksiyaningdastlabkibosqichlaridadoniningyirikligi, uningrangivaariqchaningchuqurligianiqlanadi.
Pivopishirishsifatlarito’liqroqpivopishirishjarayonidavatayyorlanganpivoningsifatigaqarabbaholanadi. Avvalsolodtayyorlanadi, ya’niarpadoniundiriladivaquritibolinadi. Buholdaendospermbo’sh (yumshoq) strukturalishaklhosilqiladi, kraxmal, oqsilvaboshqazahiramoddalariparchalanibshuparchalanishnichaqiradiganfermentlarto’planadi. Solodyanchilibsuvbilanaralashtiriladi (ishqalanadi). Hosilbo’lgansuslo – endospermmoddalariningeritmasi – solodqoldiqlari (maydaqismlari)danfiltrlanadivaxmelbilanpishiriladi.Keyinyanafiltrlanib, sovutiladivapivoachitqisisolibbijishuchunqoldiriladi. Natijadapivohosilbo’ladi.
Pivotayyorlashjarayonidasolodningekstraktivligi, ya’nieritmagao’tganquruqmoddalariningfoizi, susloningtig’izligi (piknometryokirefraktometrbilan) aniqlanadi. Susloningrangigatengyoderitmasimoslabolinibrangliligianiqlanadi. Ranglilikyodning 100 mlsuvdagi 0,1 n. eritmasidagimillilitrhisobidaifodalanadi.
Solodningdiastatikkuchi (D.S.) 100 g. solodta’siriostidaeritiladigankraxmaldanhosilbo’lganmaltozaninggrammhisobidaifodalanadi. EngyaxshisolodningD.S. (diastatikkuchi) 250 danko’pi, yaxshi – 200–250 mobaynida, diastatikkuchi 150 dankambo’lgani – solodningyomonsifatliliginiko’rsatadi.
Seleksiyaningdastlabkibosqichlaridaarpaningpivopishirishxususiyatlaribilanbog’liqbo’lganbilvositako’rsatkichlaridanfoydalaniladi. Masalan, unsimonendospermlidoniningfoizisolodningekstraktivligibilanijobiykorrelyativholatda. Pivopishirishuchunengyaxshinavlaridabuko’rsatkich 96–100 % gachayetadi. Ahamiyatlibo’libdoniningrangi, shakli, ularningyirikligivabirtekisliligihisoblanadi. Buko’rsatkichlarninghammasiko’zbilanchamalabbaholanadi.
Bilvositako’rsatkichlarnibaholashboshqausullarguruhipo’stliligi, undirishkuvvativako’karishqobiliyati, galvirlaryig’imiyordamidaaniqlanganbirtekisligivaoqsilningmiqdori) seleksiyaningkechkibosqichlaridao’tkaziladi. Doniningpardasidan (pustidan) ajratilishiniosonlashtirishuchuno’yuvchinatriyning 3 % eritmasigajoylashtirishkerak. Unibchiqishqobiliyatinidoninianiqmuddatgasuvgabotiribsuvbug’laribilantuyuntirilganochiqhavodaqoldirishbilananiqlanadi. Unuvchanlikkuvvati (unibchikkandoniningfoizi) uchinchikunda, unuvchanlikqobiliyatiesa – beshinchikundaaniqlanadi. Qiyg’osunuvchandonyaxshipivopishirishsifatlihisoblanadi.
Seleksiyaningyutuqlari. Mustaqilhamdo’stlikmamlakatlaridaarpaning 100 danortiqbahoriva 40 danortiqkuzginavlarirayonlashtirilgan. Buekinseleksiyasiko’pseleksiyamarkazlaridamuvaffakiyatlio’tkazilmoqda. BahoriarpaningnavlariniyaratishdaSGI (Odessadagiseleksiongenetikainstituti), Doneskdavlatqishloqxo’jaliktajribastansiyasi, Noqoratuproqzonasiningmarkaziytumanlariqishloqxo’jalikITI, Shimoliy – Sharqqishloqxo’jalikITIvaboshqaseleksionmuassasalar, kuzgiarpaningnavlari – P.P.Luk’yanenkonomidagiKrasnodarqishloqxo’jalikITI, SGI, Doneskseleksionmarkazivaboshqalardayaratilmoqda.
Donskoydavlatviloyatqishloqxo’jaliktajribastansiyasining
.
O’zbekistondaarpaseleksiyasibilanasosandonchilikITI («Don» ilmiyishlabchiqarishbirlashmasi) vaSamarqandqishloqxo’jalikinstitutidashug’ullaniladi. Hozirgivaqtdakuzgiarpaning 12 tanavi, shundandonchilikITIda – 10tavaSamarqandqishloqxo’jalikinstitutiolimlaritomonidan 2tanaviyaratilibDavlatreyestrigakiritilganbahorgiarpaningbittanaviFransiyada – «Deleplank» firmasitomonidantakdimetilgan.
11mavzu: Javdarseleksiyasidadastlabkimaterialyaratish.

Foydalaniladigan asosiy darsliklar va o’quv qo’llanmalar ro’yxati

1. Abdukarimov D.T.Qishloq xo’jalik ekinlar seleksiyasi va urug’chiligi.(Darslik) T., 2010.
2. Abdukarimov D.T. Dala ekinlar xususiy seleksiyasi. .(Darslik) T., 2007.
3.Abdukarimov D.T. Donli ekinlar seleksiyasi va urug’chiligi. .(Darslik) T., 2010.