mа’ruzа: olmosh so’z turkumi ( soat )

Soʻroq olmoshlari
Eski oʻzbek tilida qoʻllangan soʻroq olmoshlari katta guruhni tashkil etib, bular tuzilishi jihatdan tub yoki tarkibli soʻzlardan iborat. Tub soʻroq olmoshlarini kim, ne // nä soʻzlari tashkil etadi. Tarkibli soʻroq olmoshlarining bir guruhi ne // nä soʻroq olmoshi asosida hosil boʻlgan: negä, nedin, nechün, nevchün (soʻroq olmoshlari shu guruhni tashkil etadi. Qayu, qaysı, qayda // qanda // qayuda, qaydın // qandın // qayudın (qaydan // qandan) qayan, qanı, qachan, qancha kabi tarkibli soʻroq olmoshlarining shakllanishida qadimgi qay // qan soʻroq olmoshi asos boʻlgan.

Kim soʻroq olmoshi shaxsga nisbatan ishlatiladi. Bu olmosh koʻplik va egalik affikslari bilan ham qoʻllanadi, kelishik affikslari bilan turlanadi: Fikr qıl, mulknı kim algʻusıdur? (SHN).

Ne//nä soʻroq olmoshi narsa, voqea-hodisa, hayvon, jonivorlarga nisbatan qoʻllanadi.

Bu olmosh quyidagi oʻrinlarda ishlatiladi:

1. Feʻlga bogʻlanib, nima olmoshi maʻnosidagi soʻroqni bildiradi: Emdi sizlär ne qılur-sizlär? (Tafsir).

2. Feʻlga bogʻlanib, “nima uchun”, “nima sababdan” kabi maʻnolarni ifodalaydi; Ey Dāvud, ne yıgʻlayur-sen (QR).

3. Otga bogʻlanib, “qanday”, “qaysi” kabi soʻroqlarni bildiradi: Ne tilägi bar ersä, bergäy-men (QR).

4. Biror narsadan ajablanishni bildiradi: Kozüŋ ne balā qara bolubtur? (Navoiy, MN).

5. Ritorik soʻroq gaplarni tashkil qilishda ishtirok etadi: Ne shukr etäy aŋa kim, duādın artuq erür (Lutfiy).

6. Maʻnoni kuchaytirib, taʻkidlab koʻrsatish uchun xizmat qiladi: Vah, ne yaxshı künlär erdi kim, seŋä hamdam edim (Munis).

Negä, nedin shakllaridagi joʻnalish va chiqish kelishiklari affiksi -gä va -din oʻzining grammatik vazifasini yoʻqotgan boʻlib, bu shakllar soʻroq olmoshi sifatida shakllangan. Bu shakllar “nima uchun”, “nima sababdan” kabi maʻnolarni ifodalaydi; Negä mayl qılmas-siz (BN).

Ne soʻroq olmoshi asosida hosil boʻlgan nechiin (nevchün), nechük, netäk, neliik, nek, neshä, negü (nagʻu) soʻroq olmoshlari maʻno jihatdan ham oʻxshash. Bu olmoshlar harakatning, holatning yuzaga chiqish sababi, usuli toʻgʻrisidagi soʻroqni bildiradi.

Nechün soʻroq olmoshi harakatning, holatning yuzaga chiqishi toʻgʻrisidagi “nima uchun?”, “nima sababdan?” kabi soʻroqlarni bildiradi: Nechiin aytur erdiŋiz anı kim, qılmaz ermishtiŋiz?

Nechük soʻroq olmoshi harakatning, holatning yuzaga chiqish sababi, usuli toʻgʻrisidagi “nima sababdan?”, “qanday?”, “qandayqilib?” kabi soʻroqlarni bildiradi: Yusufnı nechük bѳrigä yedürdüŋ? (QR).

Netäk soʻroq olmoshi harakatning, holatning yuzaga chiqish usuli toʻgʻrisidagi “qanday?”, “qanday qilib?” kabi soʻroqlarni bildiradi. Bu olmosh asosan XIII-XIV asrlarga oid yodgorliklarda qoʻllangan boʻlib, keyingi davrlarda baʻzi asarlardagina uchraydi. Qasd qılmaq netäk ravā bolurl (QR).

Nelük soʻroq olmoshi XIII-XIV asrlarga oid yodgorliklarda qoʻllangan boʻlib, maʻno jihatdan nechuk soʻroq olmoshiga oʻxshaydi: Emdi sachıŋ, saqalıŋ nelük ѳrünärdi? (Tafsir).