Маърузалар матни гулистон – 2013


Download 0.7 Mb.
bet9/27
Sana18.06.2023
Hajmi0.7 Mb.
#1574434
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   27
Bog'liq
portal.guldu.uz-Kristal kimyo

Корунд (Al2O3). Корунднинг қизил рангли—рубин ва ҳаворангли—сапфир номлари билан аталган турлари қадим замонлардан бери камёб, қимматбаҳо тош сифатида қадрланган. Улар асосан безак анжомларини тайёрлашда ишлатилган. Кейинги вақтларда уларнинг чиройли кўриниши, нафис ялтироқлиги билан бир қаторда қаттиқликларига ҳам эътибор берила бошлаганди. Айниқса, корунд ва рубин соатсозликда, аниқ ўлчаш асбоблари фильтрлар тайёрлашда кенг кўламда ишлатилмоқда. Яқинда рубиндан тайёрланган майда таёқчалар махсус шароитда тарқоқ нурларни бир нуқтага тўплаб муайян йўналишли нурларга айлантириш хусусиятига эга эканлиги аникланди. Бу нурлар космик кемалар билан алоқа боғлашда ишлатилмоқда. Бугунги кунда корунд ва рубин сунъий кристалларини ҳосил қилиш саноатда яхшигина йўлга қўйилган. Корундни сунъий усул билан ҳосил қилиш жараёни қуйидагилардан иборат. Алюмо—аммоний таркибли аччиқтошни 1000°С дан юқорироқ ҳароратда қиздириб А12О3 уни (упаси) тайёрланади. Шундан кейин бу унга ранг берувчи моддалардан (қизил рангга бўёвчи хром оксиди) аралаштирилади. Аралашма ўтга чидамли материаллардан ишланган пластинка устига қуйилиб махсус асбоб — ускуналар ёрдамида газ алангасига (2000°С) тутилади. Аралашма тўхтовсиз кетма—кет келиб туриши, юқори ҳарорат таъсири натижасида эриб, конус шаклидаги қотишмага айланади. Бу конуснинг чўққисида кристалл куртаклари ҳосил бўлиб, аста—секин йириклашиб конус «корунд булияси» деб аталган шаклга ўтади.
Текширишлар натижасида «корунд булияси»нинг ташқи қисми хира рангли, мураккаб шaклли майда корунд кристаллари билан қопланганлиги аниқланади. Унинг ички қисми тоза, яхлит, бир жинсли корунд кристаллардан иборат эканлиги маълум бўлди. Мураккаб тузилишга эга бўлган «корунд булияси» корундга хос бўлган кристалл шаклига эга бўлмаганлиги учун уни махсус усуллар билан ўрганиш керак.
Кварц (SiO2). Ҳозирги замонавий техника тараққиётида кварцнинг табиий кристаллари катта амалий аҳамиятга эга. Асбоб—ускуналар ишлаб чиқариш, радиотехника, амалий оптика, тиббиётда бу минералл кристаллари кенг ишлатилади. Кварц табиатда кенг тарқалган минepaллapдaн бири.
Кварцнинг табиий кристалларида кўпгина нуқсонлар мавжуд. Улар кўпинча якка кристалл бўлмасдан, мypaккaб қўшалоқлар тарзида ҳосил бўлади. Унинг кристалларидаги бегона минерал аралашмалари, дарзлар, суюқлик ва газлар билан тылдирилган \оваклар ва бош=а дефектлар кристалл сифатини пасайтиради
Ю=орида келтирилган сощаларнинг кристалларга былган талабига жавоб бора олмайди.
Шунииг учун ытган асрдан бошлаб кварц кристалларини сунъий щосил =илиш борасида тажрибалар ытказила бошланди. Бу муаммони щал =илишдаги тыли= муваффа=ият я=индагина =ылга киритилди.
Кварц кристалларини щосил =илиш махсус пылатдан ишланган, катта босимга (2000атм) ва 200—5000С хароратга бардош бера оладиган автоклавларда—махсус идишларда ыстирилади. Автоклавнинг пастки =исмига кварц парчалари солинади ва иш=орли сув =уйилади.
Иш=орли сув катта босим остида 200-500°С хароратда =издирилгандан сынг пастдаги кварц парчаларини эритиб ызига =ышиб олади щамда автоклавнинг ю=ори сову= томонига щаракат =илади. Бу жойга тоза ну=сонсиз кварц кристалларидан кесиб олинган пластинка осиб =ыйилади.
У эса кристалл ысиш учун «куртак» вазифасини бажаради. Пастдан кытарилган сую=лик, совиб ыта тыйинган эритмага айланади. Эритмадаги кремнезем кварц пластинкаси атрофига ытиради. Натижада пластинкада кварцнинг янги =авати пайдо былади.
Совиган сую=лик =айтадан автоклавнинг пастки =исмига тушиб =изийди, яна кварц парчаларини эритиб ю=орига кытарилади. Мана шундай жараён чексиз равишда такрорланади. Кварц пластинкаси тоза, йирик сунъий кристаллга айланади.

Саволлар
1. Кристаллар =андай шароитларда хосил былади?


2. Кристалларни лаборатория шароитида =андай ыстириш мумкин?
3. Кристаллар ысиши ща=идаги назарияларни биласизми?
4. Корунд ва кварц монокристаллари =андай ыстирилади?
Маъруза №3 Фан: Кристалл кимё.
Мавзу: КРИСТАЛЛАР ШАКЛЛАРИ

Машғулот тури: маъруза.


Ажратилган вақт: 4 соат.

Асосий саволлар:


1.Оддий шакллар.
2. Оддий ва мураккаб шакллар.
3. Очиқ ва ёпиқ оддий шакллар.


Таянч тушунча ва иборалар: куб ва октаэдр ҳамда симметрия элементлари: 3L44L56l2 9PC, диэдрлар, моноэдрлар ва пинакоидлар.

Биринчи асаосий саволнинг баёни:


1. Умумий тушунча. Кристалларнинг шакллapи, =иёфалари, (габитусларни) минералшунослар учун катта амалий ахамиятга эга, чунки улар кристалларнинг таш=и кыринишига =араб, кимёвий анализ ытказмасдан туриб, минераллapни ани=лайдилар. Кристаллар щосил былиш шароитлари ызгариб туриши натижасида уларнинг =иёфлари щар хил былишига =арамасдан, щар бир муайян бирикма (минералл) фа=ат ызига хос былган кристалл шаклига эга.
Шу =онуният асосида сынгги
йилларда фойдали =азилмаларни =идиришда махсус
кристаллморфологик усуллар юзага келди ва амалиётда кенг
кыламда ишлатилмо=да. Масалан, пирит (FeS2) кристалларнинг
кристалларнинг =алай, олтин конларининг защираларини башорат
=илиш мумкин. Агар олтин конларининг чу=урлаша бориши
билан куб шаклидаги пирит кристаллари, куб ва октаэдр
комбинациялари ёки пентагондодекаэдр шакллари билан
алмашca, олтин защирасининг кыплигидан далолат беради.
Биз олдинги бобда кристалл шакллари, симметрик элементлари ва турлари быйича бир—биридан ажралиб туришига ишонч щосил =илган эдик. Аекин кыпинча таш=и =иёфаси щар хил былишига =арамагдан уларнинг симметрия элементлари бирдек былади.
Масалан, куб ва октаэдр. Буларнинг симметрия элементлари бир хил: 3L44L56l2 9PC. Шунинг учун кристалларни геометрик текширишда симметрия элементлари билан бир =аторда шаклнинг ызини щам ырганиш зарурияти ту\илади. Уларнинг шакллари турли хил оддий ва мураккаб =иёфаларда учрайди.

Download 0.7 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   27




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling