Masalalar mufassal javoblar va ko'rgazmalar bilan ta'minlangan

11
MASALA - HIKOYA
MUZDAN OLOV
40. Alpinistlar dam olishi uchun qulay bo'lgan joyda chodir
qurdilar. Ovqat pishirish va kiyimlarini quritish uchun olov (o't)
yoqmoqchi bo'ldilar, ko'rdilarki, gugurtlari ho'l boiibdi. O'sha
kuni oftob charaqlab turgan boisa ham issiqlik sezilmasdi, havo
sovuq bo'lib, boshqa o't yoqish uchun asbob yo'q edi. Nima qilmoq
kerak?
Biri qor tagidan chaqmoqtosh topib qadimgi zamon odamlariga o'xshab, ularni bir biriga urib, o't oldiraylik, boshqalari cho'plarni bir biriga ishqalab, o't yoqaylik deyishardi.
Yosh bir alpinist o'ylab turib, cho'ntagidan pichoqchasini olib, muzlab turgan ariqdan bir bo'lak muzni kesib olib, uning shaklini qirib o'zgartirdi. Bir necha minutdan keyin uni yasagan asbobi yordamida mayin paxta o't oldi. Hamma uning ishbilarmonligiga qoyi! qo-Iib, qarsak chaldilar.
Aytingchi, yosh alpinist qanday qilib muz boiagi yordamida olov liosil qildi?
ADASHGAN SAYOHATCHILAR
41. Bir guruh sinfdoshlar meva tensh uchun o'rmonga
bordilar. Havo birdan buzilib, qattiq shainol turdi. Quyosh yuzini
bulut qopladi. Bolalar qishloqqa qaytishga qaror qiidilar, lekin
kerakli yoiakm topa olmadilar.
Ular yoini qidirgan vaqtlarida suv quvuriga uchradilar. Bu quvurdan qishloqlariga suv borardi. Suv yo'nalishi bilan borsalar, qishloqlarini topardilar. Lekin suvni, oqish yo'nalishini topish qiyin edi. Suvni quvurda oqish tovushi oqim yo'nalishini ko'rsatmasdi. Nima qilmoq kerak? Hammalari o'ylovga qoldilar. Shunda birdan fizikam yaxshi ko'radigan Javlonbek - topdim, topdim! deb qichqirdi va shoshilib daraxtlarni quruq shoxchalarini yig'a bosh lad i.
Javlonbek qanday qilib, suv oqimini yo'nalishini aniqladi?
12
OLIM MASLAHATI
42. 1919-yilda Moskvada juda qattiq sovuq bo'ldi. Studentlar sovuq va nam sinfxonalarda o'tirib o'qituvchilarini ma'ruzalarini eshitardilar.
O'qish xonasini ozroq boisa ham isitish uchun Moskva aviatsiya texnikumining studentlari, xona o'rtasida pechka o'matdilar va uning ustida issiqlikni saqlash uchun katta idishda suv quydilar. Xona ancha isidi lekin, boshqa masala chiqib qoldi, og'zi ochiq idishdagi suv bugianib, xonani tuman qoplab, havo namligi oshdi.
Studentlar bu masalani qanday yechishni bilmas edilar.
O'sha yillarda shu bilimgohda mashhur rus olimi N.YE.Jukovskiy dars berardi. U o'quv xonasiga kirib ahvolni ko'rib, studentlarga dedi: Suv bug'lanmasligi uchun idishga ...
Studentlar darrov o'qituvchilarining aytganlarini bajardilar. Bug'lanish to'xtab, o'qish xonasi normal holatga keldi. N.YE.Jukovskiy studentlarga qanday maslahat berdi?
STUDENTLAR IXTIROSI
43. Bir gruppa studentlar yozgi kanikul vaqtida qishloqlariga qaytdilar va qishloqdan yuqoriroqda katta ko'l bo'lganligiga qaramay, dehqonlar suvdan qiynalishlarini ko'rdilar. Koi suvini olishga uning balandligi 13-14 m bo'lgan toshdan iborat to'siq imkon bermasdi.
To'siqni kesish yoki teshish maxsus texnikani va katta mablag'ni talab qilardi, bunday mablag' yo'q edi. Studentlar bu masala ustida ko'p o'yladilar va to'siqni kesmasdan, uning ustidan suvni o'tkazish mumkin degan xulosaga keldilar. Ularning rejalari hammaga ma'lum bo'lgan mashina bakidan benzin olish hodisasiga asoslangan edi. Haydovchilar rezina shlangini bir uchini mashina bakiga botirib, ikkinchi uchidan uning ichidagi havoni tortadilar. Benzin yuqoriga ko'tarilib, shlangning ikkinchi uchidan to'kilaveradi.
Koi suvini shu yoi bilan to'siq ustidan tortib olish mumkinmi?
13
DONOGUNAHKOR
44. Yosh yigitni aybdor qilib, militsiyaga oiib
'keldilar.Militsiya boshlig'i yigitni xonasiga kirgizib, har tomonlama
so'Yoq qildi va oxiri dedi:
Mayli gunohingdan o'taman. Lekin, sen avval mana shu choy qaynatgichning suvni kaynatmaganligini sababjrji bilib, uni tuzatib berasan. Men suvsaganman, choy ichishni istayman.
Uy burchagida ustiga choynak qo'yilgan yangi elektr plitka turgan edi.
Yigit piitkani ko'tarib ko'rdiki, plitkani simi kerakli darajada qizimagan. U boshliqdan buragich va qisgich so'rabdi. U plitkani tuzatibti. Bir necha minutdan key in choy qaynabdi. Boshliq choy piyolasi qo'lida xursand bo'lib, yigitdan so'radi:
Sen nima qildingki, plitka choynak suvini qaynatdi? Yigit tabassum qilib dedi:
Fizika o'qituvchimiz bilimdon insonlar!
Yigit plitkani nima qildi?
BALAND DARAXT
45. Maktab hovlisida baland dub daraxti o'sardi.
(Yquvchiiar uning salqm soyasida, yig'ilishib dam olib, har sohada
st.ilibatjashard.ilar.
..: Bir kuni suhbat vaqtida gap, dub daraxtini yoshi va balandligi haqida ketdi. Bir qism bolalar dub daraxtini bo'yi 50 m dan baland desalar, qolganlan bunga rozi bo'imasdilar. Oxiri dubning balandligmi o'lchashga qaror qildilar? Qanday qilib? Daraxt uchiga chiqishga imkon yo'q edi. Zukko o'quvchi Dilovarjon ozgina o'ylab, o'rtoqlariga aytdi:
Daraxt balandligini bilish uchun uning ustiga chiqish shart emas. Men shu yerda turib, dub balandligini aniqlay olaman! O'quvchilar bunga ishonmadilar.
Kun quyoshli edi.'Dub daraxtiniiig soyasi maktab hovlisini katta qism ini qoplagan edi.
Dilovarjon o'rtoqlanmng so'zlanga e'tibor bermay, sumkasidan uzunligi 30 sin bo'lgan chizg'ichini olib, dub daraxtini balandligini aniqladi. O'rtoqlari uning donoligiga qoyil qoldilar.
Dilovarjon bu inasalani qanday yechdi?
14
QUDUQ CHUQURLIGINI O'LCHASH
46. Sayohat vaqtida turistlar eski chuqur quduqqa uchradilar, asta engashib, uning tagida o'zlarini akslarini ko'rdil'ar: Quduqqa suv borligi ma'lum bo'ldi. O'zlan bilan olgan suvlari oz qolganligi sababli guruh boshlig'i quduqdan suv olishni taklif qildi. Ammo, qanday qilib? Suv olish chelagi ipsiz yotardi, kimdir ipni olib ketibdi. Buning ustida quduq chuqurligi ma'lum emasdi. Hamma bu masalani yechish yo'lini izlay boshladi.
Avvalo, quduq chuqurligini taqriban topish kerak dedi turistlardan biri. Undan keyin yuk iplari va boshqa narsalarni bir-biriga bogiab, chelakni quduqqa tashlaymiz.
Turistlarning pichoq, qoshiq, konserva bankaSari, elektr fanar, sekundli soat, radiopriyomniklari bo'lib boshqa hech narsalari yuq edi.
Bu masalani fizikaga qiziqadigan turistlardan biri yechdi.
U engashib, quduq tagiga qaradi, keyin sekundomerni ishga solib nimalarnidir hisobladi va o'rtoqlariga qarab dedi:
Quduq chuqurligi qariyb 50 m ga teng.
U qanday qilib, quduq chuqurligini aniqladi?
SUV KIRUVCHI VA CHIQUVCHI TRUBALAR TUG'RISIDA MASALA
47. Litseyning yangi suzish havzasiga suv kiruvchi va suv chiquvchi truba o'tkazmoqchi bo'ldilar. Litseyning xo'jalik bo'lim mudiri omborda bitta diametri 20 sm va ikkita dametri 10 sm li
truba bor deb aytdi.
Trubalami o'tkazing deb buyurdi, litsey direktori. Katta trubadan suv kirib, ikkita kicliigidan chiqib ketadi. Suv kiradigan trubani diametri suv chiqadigan trubalarning summasiga teng.
Trubalami o'tqazib, suv quyib yuborilganda, kutilmagan hodisa yuz berdi. Hovuz suvining yuzasi bir xil qolmay ko'tarila boshladi va hovuz to'lib ketdi. Ma'lum bo'ldiki, diametrlari bir xil bo'lgan trubalar suvni bir xil o'tkazmas ekanlar: suv hovuzga ko'proq kirib, undan ozroq chiqarkan.
Buning sababini qanday tushuntirsa bo'ladi?
15


QURTSAYRI
Daraxt qurtini ajoyib odati bor, kunduzi daraxtga yopishib yuqoriga chiqadi, kechasi esa pastga tushadi.
Quit yaksiianba kuni ertalab soat 6 da balandligi 9 m boigan daraxga chiqa boshladi va kun davomida (soat 18-gacha) besh metr balandlikda chiqdi, kechasi 2m pastga tushdi. Necha kundan key in soat necliada quit daraxt uchiga chiqadi?
SAREZ KO'LI MUAMMGSI
■ 49. Tabiatda xavfli va dahshatli hodisalar tez-tez yuz berib turadi. Shunday hodisalardan bin, Sarez ko'lini paydo bo'lishidir. Tarixiy ma'lumotlarga ko'ra, 1911-yil 5 fevralda Pomirda kuchli yer qimiiiasii yuz beradi. Natijada, massasi ikki milliarddan katta bo'igan tog' bo'lagi uzilib, Murg'ob daryosini oqimi yoiini to'sadi. Daryo qirg'og'ida joylashgan Uson qishlog'i odamlarining barchasi tosh to'proq ostida qoladi. Suv yuzi tezlik Man ko'tarilib, yuqoriroqda joylashgan Sarez qishlog'i xavf ostida qoladi.Odamlar qishloqni tashlab ketadilar.Shunday qilib, Murg'ob daryosi yig'ilib, hozir dunyoga mashhur bo'igan Sarez ko'lini hosii qiladi.
Bu ko'lning uzunligi 70km bo'lib, o'rtacha chuqurligi 200m (eng chuqur joyi 540 m) kengligi 1,5 km ga teng. Ko'lda 17 milliard kub metr toza ichimlik suyi yig'ilgan. Suv yuzasi har yili 20sm ga yaqin ko'tariladi.
Sarez ко' Ji katta balandlikda joylashgani va unda juda ko'p suv yig'ilgani uchun to'siqni uzilib ketishi mintaqa odamlariga' va qishloq xo'jaligiga katta zarar keltiradi.
Mutaxassislar ko'l hoiatini va uning atrofini kechayu-kunduz o'rgamb kuzatadilar. Vodiy odamlarini o'z vaqtida ogohiantirtsh uchun ko'l qirg'og'ida ogohlantirish avtomat stansiyasi qurilgan. Tekstda berilgan ma'lumotlardan foydalanib:

1. 
   Ko'l suvini ko'l ostidagi va to'siqdagi bosirrmi toping.
   
2. 
   To'siq-bog'ga ta'sir etadigan o'rtacha kuchni aniqlang.
   

3. Sarez ko'lini xavfini kamaytirish uchun qanday
takliflaririgiz bor?
'16
TAJRIBAVIV MASALALAR
50. Qo'lingizni kaftini ochib, og'zingizga yaqin keltirib,
ikki marta puflang: birinchi raarta lablaringizni jipslab, ikkinchi
marta lablaringizni oehib.Birincbi holatda qoiingiz sovuqlikni,
ikkinchisida esa issiqlikni sezadi. Nima uchun? Ikki holatda ham
havo bir joydan (og'izdan) chiqadiku!
51. Stol ustida alumin va chinni stakanni qo'yib,
ko'zingizni yuniib, qo'lingizni navbat bilan ularga tegizing.
Sezasizki, stakanlarning biri boshqasidan sovuqroq. Qo'zingizni
ochib alumin krujkani chinni krujkasidan sovuqroq ekanligini
bilasiz. Aslida bunday bo'lmasligi kerak, chunki ikkala stakan bir
xil sharoitda, xona temperaturasida turibdi. Bu hodisaning sababini
tushuntiring.
52. Oshxonaga kirib suv kranini oching. Suv oqadi. Kran
yordamida suv oqimini susaytiring va unga e'tibor bering. Suv
oqimi kran oldida qalin bo'lib, undan uzoqlashgan sari
ingichkalanib, oxiri alohida - alohida tomchilarga ajraladi.(3- rasm).
Nima uchun?
3-rasm

53. 
    Bir qo'lingizga suv, ikkinchisiga spirt suiting. Spirt surtilgan qoiingiz sovuqni ko'proq sezadi. Nega?
    
54. 
    Stol ustida bir nechta xom va pishirilgan tuxumlarni qo'yib, ularni bittadan qoiingiz bilan aylantiring. Xom tuxumlar
    

17
ezda to'xtab, pishiq tuxurnlar ko'proq aylanadi. Bu hodisani qanday tushuntirish mumkin?

55. 
    Stakanni gazli suv bilan to'ldirib, unga bir dona uzum tashlang. Uzum suvga cho'kib, stakan tagiga tushadi. Ozroq vaqtdan key in limm harakatga kelib suv yuziga chiqadi. Lekin, bu holatda ko'p turmay, yana suv tagiga clio'kadi. Uzum donasini bu harakati bir necha marta to. suvdan gaz pufakchalari chiqguncha takrorlanadi. Uzum donasini bu «o'yinini» qanday tushuntirish mumkin?
    
56. 
    Ichida suvli stakan suzib turgan suvli idishni isitgtch ustida qo'ying. Bir qancha vaqtdan key in katta idishdagi suv qaynab, stakan suvi qaynamaydi. Bu hodisani tushuntiring.
    

57. Og'zi tor kichkina idishni-novokain donsini bo'sh
ampulasini yarmidan ko'prog'iga suv to'ldirib, ikkinchi suvli
plasmassa idishga shunday qo'yingki, og'zi pastga bo'lib bir qismi
suvga botsin.(4- rasm)
4-rasm
Keyin plastmassa idishni og'zini mahkamiab, yon tomoniga qoiingiz bilan bosim bering. Natijada ampula suv tagida tushadi. Bosimni o'zgartirib, ampulani istagan chuqurlikda saqlash mumkin. Ampulani bu harakatini tushuntiring.
OY SAYOHATCHILARI UCHUN MASALALAR
Oy bizning eng yaqin kosmik qo'shnimiz, yo'ldoshimiz va kechasi yorituvchimizdir.
Oxirgi yillar odamlarning Oyni o'rganishga qiziqishlari ancha oshdi. Bir necha o'zi yurar va o'zi ishlar asboblar Oy tomon uchirilib, uning to'g'risida qiziqarli ma'lumotlar berdilar. Bundan tashqari amerikalikiarni ikki kosmonavti N.Armstrong va E.Oldrin 21-iyul 1969-yil ko'pgina ilmiy tekshirish ishlari olib bordilar va sog' salomat qaytdilar, yerliklar uchun bir xaltacha ajoyib toshchalar olib keldilar.
Yig'ilgan ilmiy ma'lumotlarga ko'ra, Oyning to'la pasporh tuzilgan.
Tanishing: