Масаланинг қўйилиши, математик моделлаштиришнинг мақсад ва вазифалари

2.1 Чизиқли математик моделлар янги ходиса ва кашфиётларни ўрганиш манбаси сифатида
Ҳисоблаш экперименти (тажрибаси) ва кашфиёт

Илмий оммабоп ва махсус нашрларнинг бошларида магнитогидродинамик (МГД) генераторлар ҳақида ва улар ёрдамида иссиқлик энергияси ва электр энергиясини хосил қилиш ҳақида саволлар муҳокама қилинади. МГД генераторининг ишлаш тамойили мактабдаги физика қонунидан маълум, яъни агар ток ўтказувчи сим ҳаракатланиши натижасида магнит майдонидаги кучланишли чизиқни кесиб ўтади ва уларнинг охирлари орасида электр ҳаракат қилувчи куч ҳосил бўлади. МГД генератордаги иссиқлик ва кинетик энергия газини ҳосил бўлиши самараси ток ўтказувчи газ даражаси ёрдамида аниқланади ва у ўз навбатида харорат орқали аниқланади.

Аввал модель жуда қулай бўлган фойдали эффектни таъминлайдиган, яъни иссиқликдан электрга ўтиш даражасини максимал таъминланганлиги кўринган.
Ҳисоблаш экспериентининг бошланғич даври бу оддий амалиёт. Агар бундай яхшиланган модел керакли натижани бермаса, унда қийинчилик бундай кузатишларни амалга ошириш маънога эга эас.
Ҳар хил моделларда узоқ давом этадиган кузатишлар бошланган. Т-қатламга бундай факторларни, яъни иссиққувват, нурланиш, ҳолатнинг тенглик хусусияти таъсир этиш қандай? Бошқача қилиб айтганда ҳисоблаш эксперименти тўла масштабда давом этмоқда, алоҳида даврлари юқорида айтиб ўтилган эди. Натижада магнит майдонида плазма оқимининг физик хусусиятлари Т-қатламда ҳароратни пайсайтиради ва бутунлай йўқ қиласдан мавжуд бўлишни шартларини чегаралаб қўяди. Т-қатламнинг пайдо бўлиш-магнит майдонининг плазмик цилндирнинг ёйилмаси ҳақида хусусий масаласи бўлмасдан, балки, магнитогидродинамик оқимнинг умумий ҳолатидир. Т-қатламнинг пайдо бўлиши бир нечта масалаларда кўрсатилган бўлиб, унинг ўрдамда бир нечта ҳодисалар ечими кўрсатилган. Ҳисоблаш эксперименти натижасида бу эффектнинг ҳозиргача лабаратория тажрибаларида топилмагани тушунарли бўлди. Унинг пайдо бўлиши учун магнит майдонлар, оқимларнинг катта тезлиги керак экан. Жаҳон амалиётида биринчи марта ҳисоблаш экспериенти ёрдамида очиқ Т қатламнинг эффекти белгиланган. (Авторлари А.Н.Тихонов, Саарский А.А, Л.М.Дегтярев, Л.А.Закмозьинский, С.П.Курдюмов, В.С.Соколов, А.П.Фаворский)
Ҳозирги кунда МГД-генератори ва Т-қатламни компьютер моделлаштириш ёрдамида яратиш устида ишлар олиб борилмоқда. Ҳисоблаш экспериментида пайдо бўлган ғоялар борган сари ривожланмоқда, аниқ конструкция жараёни ҳисоблаш эсперименти ёрдамида узатилмоқда.
Регистрациялаштириш–рўйхатга олиш математик моделни қийинлаштиради, тенгламалар кўп ўлчовли бўлади, ҳисобга олинган физик факторлар сони ошади, аммо кузатишлар методологияси ўзгармас бўлиб қолади.
Т-қатлам эффектини топиш ва ўрганиш ҳисоблаш экспериментини тушунчасини маъносини кўрсатиб беради. Яна битта ҳолатини шу мисолдан фойдаланиб изохлаш мумкин.
Ҳисоблаш экспериментини қўллаш. Замонавий илм фан ва техникада экспермент усули математик моделлаштириш ёрдамда масалаларнинг ечилиши зарур ва мумкин бўлган соҳалар кўпаймоқда.
Қуйидагиларга назар ташлаймиз.

1. 
   Энергетик муаммо: том ва термоядер реакторларни математик моделлаштириш натижасида содир бўладиган физик жараёнларни башорат қилиш.
   

Ҳисоблаш эксперменти табиий эксперимент билан текшириш тезлиги билан циклига алмаштирилади.
Космик техника: Учиш мосламаларини ҳисоблаш автоматик лойихалаштириш тизимлари.
Табиий эксперимент маълумотларни қайта ишлаш, масалан радиолакацион маълумотлар, спутникдан тасвири, плазма диагностикаси.
Технологик жараён: Ҳисоблаш техникани яратиш элементи база соўасдаги муаоларни ечиш учун крисстал ва пленкаларни олиш, иссиқлик режимини моделлаштириш, лазер плазма жараёни берилган хусусиятлар ёрдамида материални яратиш технологияси.
Экологик муаммо: Башорат қилиш ва экологик тизимни бошқариш масаласини математик моделлаштириш асосида ечилади, чунки бу тизимлар ягона нусхада мавжуд.
Гео ва астрофизик ҳодисалар: Иқлимни моделаштириш, об-ҳавони олдиндан билиш, ер қимирлашлари ва цунами, юлдузларни ривожлантиришни моделлаштриш ҳар хил коинот ривожланишининг фундаентал муамолар тушунилади.
Кимё: Кимёвий таъсирларни ҳисоблаш конструкцияларини аниқлаш, кимёвий технологялар учун акро ва микродаражада хмик жараёнларни текшириш.
Биология: Бу илм-фанда фундаментал муаммоларни ўрганиш биотехнологиянинг янги методларини ишлаб чиқилганлиги учун математик моделга алоҳида қизиқиш берилишини таъкидлаб ўтиш жоиз.