Mashinalaridan foydalanish, texnik

56-rasm. Paxtani vertikal (a) va gorizontal (v) shpindelli terish
apparati bilan terib olish jarayonlari 
Bunda terish apparatining ishchi qismi hisoblangan vertikal shpindellar 
g‘o‘za poyasiga parallel holda Harakatlanib (56a-rasm) paxtani o‘ziga o‘rab 
teradigan bo‘lsa, gorizontal shpindellar (56b-rasm) esa g‘o‘za poyasiga 
perpendikulyar holda Harakatlanib, paxtani terib oladi. 
Paxta hosili asosan mamlakatimizda ishlab chiqarilayotgan MX-1,8 rusumli 
tik shpindelli paxta terish mashinasi bilan terib olinadi. Paxtani terib olish jarayoni 
quyidagicha amalga oshiriladi. Mashina oldinga Harakatlanganda g‘o‘zapoya 
ko‘targich yotib qolgan g‘o‘zalarni erdan ko‘tarib terish apparati 3 ning oldingi 
shpindellar juftligining orasidagi tirqishga uzatib beradi.
G‘o‘zalar shpindelli barabanlar orasidagi tirqishdan o‘tayotganda ikki 
tarafidan aylanma Harakatdagi tik shpindellar bilan ishlov berilib, to‘liq ochilgan 
paxtalarni o‘ziga o‘rab oladi. 
SHu bilan birga ular barabanlar atrofida Harakatlanib paxtani shpindeldan 

---

163 
ajratib olish kamerasiga kiradi. Bu erda shpindellar teskarisiga aylantiriladi va 
ulardagi paxtalar ajratgichlar yordamida shpindeldan ajratib olinib, so‘ngra ular 
qabul kamerasiga uzatiladi. Qabul kamerasiga tushgan paxtalar ventilyator 5 
yordamida hosil qilingan havo oqimi bilan birga bunker 4 ga uzatiladi. Bunker 
to‘lgach yig‘ilgan paxta transport vositalariga yuklanadi. 
 
1- traktor; 2-rama; 3-terish apparati; 4-bunker; 5-ventilyator; 6-havo quvuri. 
57-rasm. Mashinaning umumiy tuzilishi 
Paxta terish mashinalari yuqori unum bilan ishlashi va paxtani erga to‘kib 
yubormasligi uchun ularning har biri ishlab chiqargan korxona tomonidan 
tayyorlangan qo‘llanmaga ko‘ra ma’lum tartib va qoidalar asosida sozlanishi 
lozim. 
Tik shpindelli paxta terish mashinasini sozlashda quyidagilarga: terim 
apparatini mashinaning bo‘ylama o‘qiga nisbatan joylashishi, shpindellarni 
shaxmatsimon o‘rnatilishi, paxtani shpindellardan to‘la ajratib olish va ular 
yuzasini yaxshi tozalash uchun ajratgichlar, texnologik qaytargichlar va apparat 

---

164 
eshikchalarini to‘g‘ri rostlanganligi, terim apparatlarining ish tirqishlarini to‘g‘ri 
tanlash va o‘rnatish ishlariga alohida e’tibor qaratiladi.
Paxta hosilini mashinalarda terishda ularni ishga tushirishdan oldin barcha 
qism va mexanizmlarini obdon ko‘zdan kechirish hamda ularga kundalik texnik 
xizmatni ko‘rsatish lozim.
Mashinani g‘o‘za qator orasiga kiritib sinab ko‘rish, ish sifatini ko‘z bilan 
baholash, kerak bo‘lsa ishchi qismlardagi texnologik tirqishlarni tekshirish va 
sozlash talab etiladi. Bunda asosiy e’tiborni terish apparatininger yuzasiga nisbatan 
avtomatik ko‘tarib-tushirgichni to‘g‘ri sozlanganligiga va pastdagi chanoqlarda 
paxta bo‘laklarini qolmasligiga qaratish zarur. 
Respublikamizning shimoliy hududlarida paxta hosilini tik shpindelli 
mashinalar bilan ikki marta terib olish tavsiya etiladi. Ko‘saklar 75...80 foiz 
ochilganda birinchi terim, 12-14 kun keyin qo‘shimcha 15-20 foiz ko‘saklar 
ochilganda ikkinchi terim o‘tkaziladi. 
Janubiy hududlarda paxta terimi ko‘saklar ochilishi 85...90 foiz bo‘lganda 
boshlanib, paxta hosili bir marta terib olinadi. Bunday texnologiyalar noqulay ob-
havo boshlangunga qadar mashinalarda yuqori sifatli paxta terib olish imkonini 
beradi.
Har ikkala holda ham terim to‘liqligi 90...95 foiz bo‘lishi, hosildorlik 
o‘rtacha 30 s/ga bo‘lganda paxtaning erga to‘kilishi har bir metrda 15...20 
grammdan oshmasligi kerak. Hosilning qolgan qismi paxta terilgandan 8...10 kun 
o‘tgach mavjud mashinalar yoki qo‘l kuchi yordamida terib olinishi mumkin. 
Bunda qolgan hosilni yig‘ib olish usulini tanlash fermer xo‘jaligining mazkur 
yildagi iqtisodiy samarasi va texnik imkoniyatini hisobga olgan holda belgilanadi. 
Terim paytida mashinalar harakati doimo chap tomonga buriladigan va o‘ng 
g‘ildiragi paxtasi terib olingan qator orasidan yuradigan sxemada tashkil qilinadi. 
YOndosh qatorlarni tutashtirib turgan ikki qatordagi paxtani bir yo‘la terib 
olishga aslo yo‘l qo‘yilmaydi. Bu qoidaga rioya qilinmasa g‘o‘za tuplari 
shikastlanadi va paxta ko‘plab erga to‘kiladi. 

---

165 
Paxta terish mashinalari va transport vositalarining soni o‘zaro shunday 
me’yorlanishi kerakki, bunda yig‘im-terim va paxtani tayyorlov punktlariga 
topshirishning uzluksiz jarayoniga putur etkazmaslik kerak. Paxta terish 
mashinalarining har guruhi uchun tirkamalar shunday miqdorda tanlanishi kerakka, 
bunda paxta yuklangan tirkamalarni tayyorlov punktiga olib borib qaytib 
kelguncha, daladagi tirkamalar soni mashinalar tergan paxtani yuklash uchun 
etarli bo‘lishi zarur.
Bu maqsadda: 
- har bir paxta terish mashinasiga kamida 4 ta tirkama biriktirib qo‘yilishi 
shart; 
- tirkamalar soni har doim juft bo‘lishi kerak, zero tirkamalar soni toq 
bo‘lganda yuk tashish jarayoni buziladi. 
Vaqti-vaqti bilan (har kuni yoki kun ora) mashinaning ish sifati nazorat 
qilinadi. Buning uchun bir necha (4-5) qatorda tasodifiy tartibda 3 m uzunlikdagi 
5-6 ta bo‘laklar tanlanadi va erga to‘kilgan paxta terib olinadi. Bu paxtaning 
massasi hosildorlikka qarab har bir metrda 15-30 grammdan oshmasligi lozim. 
SHpindellarning ishchi yuzalari holati doimiy ravishda kuzatib boriladi, 
ularga paxta o‘ralib qolishiga yo‘l quyilmaydi. G‘o‘za bargi yaxshi to‘kilmagan va 
suvli begona o‘tlar bo‘lgan dalalarda shpindellarga ko‘p paxta o‘ralib qoladi. 
Bunday dalalarda shpindellar va ularni namlantiruvchi shchetkalarni tez-tez 
tozalab turish kerak bo‘ladi. Mashinalarga samarali servis ko‘rsatish uchun ularni 
guruhlarga jamlab, bir massivda kamida ikkitadan ishlatgan ma’qul. Hosilning 
qoldiq qismi paxta terilganidan 8-10 kun o‘tgach mavjud mashinalar yoki qo‘l 
kuchi yordamida terib olinishi mumkin (bu xo‘jalikning mazkur yildagi iqtisodiy 
samarasi va texnik imkoniyati bilan belgilanadi).