Materiallar
Download 78.98 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- + - y ] ( £ , £ w ) 2 + - 2 e „ + s m)
- R ^ R 4 = R K r 2 = r 3= r
- / „ - / , = --------- = k h ( c r v - a x)
, dV 2 s =, — cos- boMadi, O X o Y bundan = e x cos2 tp+Ex S in 2tp kelib chiqadi. Uchta datchikning uchta o ‘qi yo‘nalishi bo‘yicha nisbiy deformatsiya lar quyidagicha boMadi (15.12-rasm): £, = e x co s2 (p+ s x Siirtp e u = e x cos2 (q> + 45°) + f T Sin 2 ( + 45°) 8in ~ £.r co s2 ( + 90°) + s x Sin 2 ( 90°) Bular asosida quyidagi formulalarga ega boMamiz: tg2 l + 2 s " + e " i £ i s ui + - y ] ( £ , ~ £ w ) 2 + - 2 e „ + s m)' s __ / bm 2 2 g> = g/ +2 e ‘n ~ ~ £ m f + (fi ~ 2g// + е ш ) 2 Shunday qilib, umumiy holda bosh deform atsiyalarning qiym ati va y o ‘nalishi ana shu formulalardan aniqlanadi. Bosh deformatsiyalami uchta mexa nik ten zo m etrlar yordam ida aniqlasa ham boMadi. Bosh y o ‘nalishlarni aniq- lashning lok qoplash usuli ham bor (bu haqda keyinroq to ‘xtalamiz). Hozirgi zamon eksperim ent texni- kasida qarshilik datchiklaridan deformat siya o ‘lchashdan boshqa ishlarda ham foydalaniladi. K o ‘pgina kuch oM- chaydigan uskunalarga tashqi kuchlarda- gi o ‘zgarishlami payqaydigan sezgir ele ment sifatida kiritiladi. Z o ‘riqishlarni o ‘lchash uchun qarshilik datchiklari deformatsiyalanuvchi elastik element- ga yopishtiriladi va datchik qarshiligini o ‘zgarishiga qarab zo ‘riqishning qiymatiga baho beriladi. Bu usulning qulayligi shundan iboratki, m asofadan turib oddiy oMchash imkonini beradi, m urakkab uskunalarni q o ‘shim cha qilishni talab etmaydi. Statik sinovlarda tekshirilayotgan detalga yopishtirilgan datchik, asosiy oMchovchi asbobga k o ‘prik (most) sxemasi orqali qo ‘shiladi (15.13-rasm). Ko‘prikning to'rtta qarshiligidan biri, masalan R,, datchik qarshiligi hisobla nadi. Qolgan qarshiliklar shunday tanlanadiki, detalda uzayish boMmagan holda (tajribadan ilgari) k o ‘prik muvozanatda tursin va galvanometrdagi tok kuchi ir nolga teng boMsin. Buning uchun quyidagi nisbat bajarilishi lozim: A R, Л. (15.1) Odatda R 4 qarshilik sifatida, xuddi birinchi qarshilik singari, ikkinchi datchik qabul qilinadi, R, va R 3 qarshiliklari esa o ‘zaro teng deb olinadi. Shunday qilib, R ^ R 4 = R K r 2 = r 3= r va bu (15.1) shartni q anoatlantirilganligig ini anglatadi. 15.13-rasm da ko'rsatilgan zanji. uchun tuzilgan Kirxgof tenglamasidan, galvanometr orqali oMadigan muvozanatlashmagan ko‘prik tokini aniqlash qiyin emas: . _ R t + R^ — R, + R4 lr ~ £ Л . В Д + RtR2RA + R ^ R 4 + R ^ R , (] 5 ‘2) Bunda to k manbayi va galvanom etm ing ichki qarshiligi R,, R2, R 3 va R 4 laming qiymatidan ancha kichik deb faraz qilinadi. Datchik ishlagan paytda R, qarshilik Д R ga o ‘zgaradi va R, = Rg + ARgl, R 2 = R 3 = R, R 4 = Rg boMadi. Bu h o ld a (1 5 .2 ) ifo da quyidagi ko‘rinishni oladi: ДR . h = - 2 (R + Rg) Rg Shunday qilib, galvanometrdan oqib o ‘tuvchi tok datchikning qarshiligiga va, binobarin, oMchanayotgan deformatsiya- ga proporsional ekan. Qarshilik datchiklarining asosiy nuqsoni harorat nuqsonidir. Harorat o ‘zgarganda datchikning qarshiligi sezilarli darajada o ‘zgaradi. Harorat nuqsonini qoplash maqsadida ko‘prik sxemasidagi R4 datchiki R, datchikka yopishtirmay ulanadi va ustiga teploizolatsion material yopila- di. Bunday holatda har ikkala datchikning harorati bir xil boMadi, muvo zanat saqlanadi. Murakkab konstruksiyalarning kuchlanish holatini tadqiq etishda, ko‘plab datchiklar yopishtirishga va ulardan oMchov sanoqlari olishga to ‘g ‘ri kela di. Bunda galvanometr hamda R2 va R3 qarshiliklar hammasi uchun umu- miyligicha qolaveradi, R, va R., juft qarshiliklar esa har bir tekshirilayotgan nuqta uchun sxem aga navbatm a-navbat ulanadi. M anbadagi kuchlanish o‘zgarishidan soqit boMish uchun, ya’ni uni chetlab o ‘tish maqsadida, har bir sa- noq olishdan ilgari, o ‘zgaruvchi qarshi lik r yordamida ko'prik muvozanatlana- di (балансировка qilinadi), (15.14-rasm). OMchashlarning ko‘rib o ‘tilgan usu li, tabiiyki, yuklar statik ta ’sir etgan hol lar uchun y aro q lid ir. T ez sodir boMadigan jarayonlarda maxsus asbob va usullardan foydalaniladi. Deformatsiya- larni yozib olish uchun ossillograflar qoMlaniladi, sxem a tarkibiga kuchaytir- gich (усилитель) q o ‘shiladi. Kuchlanishlami optik usulda tadqiq etishning mohiyati shundan iboratki, bunda optik aktiv materialdan (masalan, organik oynadan) yasalgan shaffof (прозрачный) model yuklanganda qutblangan yorug‘lik uni yoritadi. Mod- elning ekrandagi tasvirida tasmalar sistemasi paydo boMadi, tasmalaming shakli va joylanishi modelning kuchlanish holatiga bogMiq. Olingan suratlami tahlil qilish asosida hosil boMgan kuchlanishning qiymati aniqlanadi. Qalinligi o ‘zgarmas boMgan modellarda optik usul yordamida tekis kuch lanish holatini osongina tahlil qilsa boMadi. Ayni chog'da hajmiy kuchla nish holatini tahlil qiladigan usullar ham mavjud. Ammo bu masala tajriba texnikasi jihatidan ham, olingan natijalarni qayta ishlash jihatidan ham an- cha murakkab masala sanaladi. Tekis modelni monoxromatik nurda yoritish holatini ko'rib oMamiz. Uskunaning sxemasi 15.15-rasm da keltirilgan. Ushbu uskunada S - yorugMik manbayi, 1 - kondensator, 2 - yorugMik filtri, 6 - obyektiv, 7 - ekran. Model (4) ikkita qutblantiruvchi element (3) va (5) orasiga joylana- di. Ularning birinc'.iisi - polyarizator, ikkinchisi - analizator deb ataladi. Polyarizator va inalizatorlaming optik o ‘qlari orasidagi burchak 90° ni tashkil etadi. Bunda polyarizator 3 dan o ‘tgan yorugMik tutami gorizontal tekislik- da qutblanadi (qutblanish vektori gorizontal holatda joylashadi, yorugMik tebranishlari esa vertikal tek islik b o ‘yicha so d ir boMadi). Q utblangan yorugMik tutami analizatordan oMmaydi va ekran yorishmaydi. Polyarizator va analizator, aytishlaricha, qorong‘ulikka o ‘rnatiladi. Model yuklanganida qutblanish tekisligi aylanadi, natijada analizatordan qisman yorugMik o ‘tadi va ekranda yorug‘ va qora tasmalar paydo boMadi. Bu hodisani batafsilroq ko‘rib oMamiz. Qutblangan yorugMikni o ‘xshashi (аналоги) ko‘ndalang mexanik tebranishlar boMib, ularning ko‘chishlari (J garmonik qonun bo‘yicha o ‘zgaradi.: Bu yerda со - ko‘ndalang tebranishlar chastotasi boMib, qiymati yorugMik toMqini chastotasiga teng, a - tebranishlar amplitudasi, qiymati yorugMik tutamining yorqinligiga (яркость) teng. G orizontal tekislikda qutblangan yorugMik tutam i z o ‘riqqan shaffof modeldan o ‘tadi, deylik (1 5 .16-rasm). Vertikal tekislikdagi OA k o ‘chishni bosh o ‘qlar x va у bo‘yicha tashkil etuvchilarga ajratamiz. U holda, Ux = a c o s a - s i n o ) t va U = a s m a - s m c o t ga ega boMamiz. Optik aktiv materialga kuchlanish berilsa, u anizatropga aylanadi va Ox hamda Oy tekisligidan o ‘tayotgan yorugMikning tezligi C x hamda Cy har xil boMib qoladi. Optik aktiv materialga kuchlanish berilsa, u anizatropga ayla nadi va Ox hamda Oy tekisligidan o'tayotgan yorugMikning tezligi C x ham- U = f sin cot, da Cy har xil boMib qoladi. Shuning uchun qalinligi h boMgan plastinka- dan o'tayotgan yorugMikning o ‘tish vaqti ham turlicha boMadi: 0 % hamda Oy tekisliklarida toM- qinlar tenglamalari plastinkadan o ‘t- gandan keyin quyidagicha ifodalanadi: Ux ^ a s m o r - s i n a ^ / - ^ . ) (15.3) Shunday qilib, tebranishlar faza bo‘yicha siljigan boMadi. Fazalar far- qi quyidagiga teng: a ( t y ~ t x) . Qorong‘uga m oslab o ‘rnatilgan analizatordan faqat gorizontal tebra nishlar o ‘tadi, ya’ni U' - 0 В 2 - 0 5 , = ОА^ cos a - ОА, s in o r, Yoki (15,3) ifodalarga muvofiq, U ] = a s i n a • cosarj^sin co{t ~ t T) ~ sin co[t - / V) J . . B a’zi soddalashtirishlardan so‘ng uzil-kesil quyidagi tenglam aga ega boMamiz: U' = a s \n 2 a - s m c o —— - • c o sta 2 ( t - t ' t — V 2 Bundan ko ‘rinadiki, namuna va analizatordan o ‘tgan toMqinning ampli tudasi a = a s m l a -sin со^ — boMadi. (15.4) B inobarin, ekranga tushayotgan yorugMik intensivligi fazalar farqi to{ty - / x) hamda a burchakka bogMiqdir. Agar qutblanish tekisligi bosh o ‘q!arning birini yo ‘nalishi bilan mos kelsa, sin2or = 0 boMadi. B unda ek ran n in g tegish li n uqtalari qoron- g ‘ulashadi. Bundan tashqari fazalar farqi t v ~ t , со-------- ty n songa karrali boMgan nuqtalar со— - — — n n da ham ekranda qora tasm alar paydo boMadi. Bu yerda n istalgan butun son. N atijada ekranda kelib chiqishi ikki xil boMgan qora tasm alar vujudga keladi. Avvalambor, bosh o ‘qlar bilan qutblanish tekisligi o ‘zaro mos tushgan holda paydo boMgan bir yoki bir necha qora tasmalar. Bunday chiziqlar izoklin (izopona) deb ataladi. Qora tasm alam ing ikkinchi turkumi 0, n , *v~tx 2 л ga karrali boMgan — ifodaga mos keladi. Tajribalam lng ko‘rsatishicha, fazalar farqi (yorugMikni O y va Ox tek- isliklaridan o ‘tish vaqtlari orasidagi farq) cry va ft й . . . / „ - / , = --------- = k h ( c r v - a x) cy c* Bu yerda К - materialning optik aktivligiga bogMiq boMgan proporsio nallik koeffitsienti. Binobarin, tasm alaming ikkinchi xili uchun kuchlanishlar farqi t x o ‘zgarmas miqdordir: Bu yerdagi n - tasmaning tartib raqami deyiladi. Proporsionallik koeffitsienti К (optik doimiylik) namunani tajribadan ilgari oddiy c h o ‘zilish g a sinash o rqali aniqlanad i. A gar q u tb lan gan yorugMikda namuna materialidan ishlangan sterjen cho‘zilsa va undan kuch lanish qiymatlarda o ‘tib tursa, namunaning ekrandagi tasviri ketma-ket qorayadi. 2 л Ikki qorayish orasidagi yukni oMchash orqali cr - —^ aniqlanadi, keyin со ning mazkur qiymati uchun k koeffitsienti topiladi. Modeldagi qoramtir tasmalar izoponalardan yengil farqlanadi. Agar pol yarizator birgalikda og‘dirilsa, ya’ni a burchagi o ‘zgartirilsa, izoponalar o ‘zining shaklini o ‘zgartiradi. cr,, - c r tasmalari esa o‘zgarmas boMib qola- veradi. Tekis modelning kuchlanish holatini tekshirishda shu usuldan foy- dalaniladi. Kutblanish tekisligini og'dirish yoMi bilan (ko‘pincha 5° interval bilan) izoponalar oilasi tuziladi. Izoponalar asosida modelda bosh kuchlaming trayektoriyalari qiyinchiliklarsiz quriladi. Agar polyarizator va analizatorlam ing holatini o ‘zgartirmay, modelga qo'yiladigan yukni o ‘zgartiriIsa, modelning tasvirida tasm alam ing paydo boMishi va siljishini ko‘rish mumkin. Masalan, prizmatik brus egilganda I5.17-rasmda ko ‘rsatilgan tasmalar sistemasi hosil boMadi. 2ж _ 2 л _ 2ж 0; — ; 2 — ; 3 — ; cokh ’ cokh ’ cokh ’ cokh' M odelning o ‘rta qismida, s o f egilish boMgan joyda, tasm alam ing bir tekisda joylashganligini ko ‘ramiz. Bu kesim balandligi b o ‘yicha kuchla- nishlam ing chiziqli qonun bo‘yicha tarqalganligini bildiradi. Y uk ortgan sari brusning yuqori va pastki qirralarida yangi tasmalar hosil boMib, neytral chiziq tom on siljiydi. Bunda tasm alar zichlashadi, biroq tarq alish tarzi o ‘zgarmaydi. Yukni noldan boshlab orttira borib, har bir tasm aning tartibi- ni juda oson aniqlasa boMadi, Optik usul crT va cry ning qiymatlarini aiohida aniqlash imkoniyatini bermaydi. Buning uchun boshqa yordamchi usullardan foydalanishga to ‘g‘ri keladi. Bunday usullardan biri maxsus tenzom etr yordamida turli nuqtalarda model qalinligining o ‘zgarishini oM chashdan iborat. Ah k u ch lan ish lar yigMndisiga proporsional boMganligi sababli Ah M , 4 ~ h = ~~E - +<7’ ' kuchlanishlar yigMndisi va ayirmasi maMum boMgan taqdirda, kuchlanish- laming o ‘zini aniqlash qiyin emas. Biroq bu o ‘rinda elastiklik nazariyasi ning umumiy tenglamalaridan foydalanish maqbulroq hisoblanadi. Ammo bu usul haqida chuqurroq to ‘xtalish m ateriallar qarshiligi doirasidan chetga chiqish boMadi. Y uqorida k o ‘rib oMilgan tekis m odeldan m onoxrom atik yorugMik oMkazish yoMi bilan optik usulning imkoniyatlari tugamaydi. K o‘pincha modelni yoritish oq yorugMikda amalga oshiriladi. Bu holda ekranda qo- ramtir va yorqin tasm alar paydo boMadi. Bundan tashqari, modellarni yori- tishda izoponalami sindirish usuli ham bor. Fazoviy m odellam ing hajmiy kuchlanish holatini tekshirishda «muzlatish» usulidan foydalaniladi. 15.5. M u a r ta s m a la r i usuli Mazkur usul kuchlanish holatlari tahlili amaliyotiga nisbatan keyinroq kirib kela boshladi va qator afzalliklarga ega boMishiga qaramay, hozirgi paytda kam qoMlaniladi. Muar usuli ikkita bir xil yoki bir-biridan kam farq qiladigan parametrli to ‘rni ustma-ust q o ‘yganda qoramtir va yorqin tasmalar paydo boMadigan effektga asoslanadi. Hosil boMadigan surat muar nomi bilan yuritiladi. 15.18- rasmda ana shu effektni tasvirlovchi fotosurat berilgan. Agar to ‘rlardan birini tekshirilayotgan obyektga mahkamlansa, defor matsiya chogMda to ‘rning shakli o 'zg arad i; chiziqlar orasidagi m asofa o ‘zgarib, chiziqlar egiladi. Shunga mos ravishda m uar tasmalari surati ham o ‘zgaradi. Ulaming shakli va joylashuviga qarab obyekt deformatsiyasi ha qida fikr yuritsa boMadi. Shunga doir oddiy bir holni ko‘rib o‘tamiz. K o‘ndaIang chiziqli to ‘r yopishtirilgan tasm a cho 'zilay apti, deylik (1 5 .19-rasm). Bu to ‘rning ustiga xuddi o ‘ziga o ‘xshagan to ‘r erkin tashlab qo‘yilgan. Chiziqlari va yo‘nalishi ham tagidagi to ‘r bilan bir xil. Namuna deformatsiyaga kirishmasidan ilgari ustki to ‘r chiziqlarining foni bir tekis boMadi: agar ustki chiziqlar pastki chiziqlar ro'parasiga tushsa - kulrang, yoniga to ‘g‘ri kelsa qoramtir rang oladi. Namuna cho'zilganda birinchi to ‘r chiziqlari orasidagi masofa uzayadi va ko‘ndalang yo‘nalgan muar tasma lari hosil boMadi. Hosil boMgan surat 15.18-rasm, b da tasvirlangan. M uar tasmalari orasidagi masofani aniqlash qiyin emas. Chiziqlar sistem asining ko'ndalang qirqimini k o ‘rib o ‘tamiz (15.20- rasm). 0 ‘ng tomonda deformatsiyalanmagan etalon to ‘m ing qirqimi (qada- mi a ) , chap tomonda - deformatsiyalangan to ‘r qirqimi berilgan. Uning qadami quyidagi ifodadan aniqlanadi: a, = a( 1 + s ) , bu yerda e - sinalayotgan namunaning uzayishi. Qora muar tasmasining o ‘rtasida (A nuqtasi) bir to ‘m ing chizigM ik kinchi t o ‘rning y orqin tasm asiga to ‘g ‘ri k elay ap ti. Sxem adan k o ‘rinadiki, m uar tasmasining qada mi deb hisoblangan S kesmasida, de formatsiyalanmagan to‘rda n ta chi ziq, boshqa to ‘rda n-1 ta chiziq joy- lashadi. S hunga k o ‘ra S = na boMadi. Boshqa tomondan, S = ( n - l ) o ,, bundan n = va £ a £ = —----- kelib chiqadi. S - a 1 ; I i j j ! ; ■ ' ШШШШ 15.19-rasm. 15.20-rasm. boMganligi sababli, m uar tasmalari orasidagi m asofa S ni o ‘lchab, bevosita £ ni hisoblasa b o ia d i. Tanishib chiqqan misolimizdan m azkur usulning mohiyati va uning polyarizatsion optik usuldan prinsipial farqini yaqqol bilib oldik. M uar t o ‘rlarn in g o ‘zaro siljish i n atijasid a paydo b o ‘ladi. Bu k o ‘chishlarning o ‘ziga xos irdikatori. Deformatsiyaning o ‘rtacha qiymatini aniqlash uchun, ikki q o'shni tasm alar joylashuvi taqqoslanadi. M uar bu m a’noda tenzom etm ing avlodi hisoblanadi. Biroq ko‘chishning nuqtaviy qiy matini bermay, ko‘chishlam ing sohaviy holatini ko'rsatadi. Polyarizatsion optik usulda ishlar biroz boshqacha. B unda tasm alar siljishlar oqibatida emas, mahalliy deformatsiya natijasida paydo bo‘ladi. Tasm alam ing siyraklashuvi yoH zichlashuvi deformatsiyaning qiymatidan emas, balki uni o ‘lchash gradientidan darak beradi. Optik aktiv materialdan yasalgan plastinkani bir jin s li holatda c h o ‘zilsa, hech q and ay tasm a k o ‘rinm ayd i. V u ju d g a k elay o tg an deform atsiya m a’lum q iy m atid a n o'tayotganda tasvir bir qorayib, bir oqarib turadi. M uar usulida esa oqarish va qorayish, deformatsiya tufayli emas, balki to'rlarni bir-biriga nisbatan — m asofaga siljishi natijasida sodir bo'ladi. Tahlil tiliga o ‘tar ekanmiz, aytish mumkinki, deformatsiya ko‘chishlardan olinadigan birinchi hosilalardan aniqlanadi. M uar usuli, demak, kuzatilayot- gan ko‘chishlar funksiyalarini so‘zsiz differensiyalashni talab etadi. Tasma lar qadamini oMchashda, y a ’ni k o 'chishlar farqini aniqlashda bu ishlar- mavhum shaklda bajariladi. Bunday jarayon, tabiiyki, aniqlikni pasayishi bilan bogMiq, bu esa muar tasmalari usulini qoMlanish doirasini kamaytira- dj. Agar deformatsiya kichik boMsa, tasmalar siyrak joylashadi. Tekshiri layotgan uchastka chegarasida ular kam miqdorda boMadi va katta ucha- stkalarda oMchangan deformatsiyalarning o ‘rtacha qiymati, kuchlanish ho lati to ‘g ‘risida toMiq ta sa w u r bera olmaydi. Buning ustiga tasma chiziqlar- ining o ‘zi aniq tiniq emas, ulardan biror sonni aniq oMchab olish qiyin. Aytilganlardan, m uar tasmalari usulini nisbatan katta deform atsiyalar vujudga keladigan obyektlarda qoMIash maqsadga muvofiq, degan xulosa chiqadi. Plastik deformatsiyalanadigan yoki tob tashlaydigan (ползучесть) konstruksiyalar tahlili ana shunday masalalar jumlasiga kiradi. Shuni qayd etish joizki, bu turdagi masalalar tahlili optik usullar doirasiga kirmaydi. 15.21-rasmda past modulli materialdan ishlangan diskni vertikal diametri b o ‘yicha siqqanda hosil boMadigan m uar tasmalari surati tasvirlangan. a) holda to‘rning chiziqlari gorizontal, b) holda esa vertikal yo‘naltirilgan. Har b ir tasm a (п олоса) t o ‘r ch iziq larig a tik y o 'n a lg a n , o ‘zaro teng ko‘chishlarning geometrik o ‘rnini aks ettiradi. Tasmalar zichligi (частота) b) holdagiga nisbatan a) holda ko‘proq ekanligi rasmdan yaqqol ko‘rinib turib d i. Bu esa vertikal y o ‘nalish d ag i d eform atsiy alar gorizon tal yo'nalishdagiga nisbatan ko‘proq ekanligini anglatadi. a) b) 15.21-rasm. 15.23-rasm. Deformatsiyalanayotgan tekislikni, masalan, elastik plastina yoki mem- branalam i burchakli k o ‘chishlarini aniqlash usuli m uar tasmalari .usulining k o ‘rinishlaridan biri hisoblanadi. 15.22-rasmda burchak oMchovchi uskuna- ning sxemasi berilgan. Bu yerda to ‘r silindrik ekranga tushiriladi, tekshiri layotgan sirt esa yaltiroqlanadi. Bu suratdan akslanib qaytgan to ‘r ikki marta fotosuratga olinadi: birinchi marta egilmagan va ikkinchi marta egil- gan plastinka holati uchun. Akslantiruv- chi sirtning og‘ishi tufayli to ‘r siljiydi va muar effekti vujudga keladi. 15.21- rasmda ko ‘rsatilgan tasm alardan farqli ravishda bu yerda sirtning o ‘zaro teng og‘ish burchaklari geometrik c ‘mi aks etgan. Burchakli ko'chishlar orqali plas tinka egriligining qonuniyati aniqlanadi, keyin b u la r a so sid a k u ch lan ish lar hisoblanadi. M isol tariqasida 15.23-rasm da bir tomoni ikki joyidan qistirilgan va yig‘iq k uch b ilan y u k langan t o ‘g ‘ri to 'rt- burchakli plastinka keltirilgan. 15.24-rasmda to ‘mi joylashtirishning ikki holi uchun muar tasmalarining tarqalishi surati tasvirlangan. Hozirgi paytda muar tasmalari usulining bir qancha modifikatsiyalari ishlab chiqilgan, uning aniqlik darajasini va samaradorliligini oshirishning qator y o ‘llari m avjud. M azkur usul k uchlanish holati tah lili bilan shug‘ullanuvchi tadqiqotchilar uchun xizmat qiladigan yaxshi qo'shim cha qurol vazifasini o'tashi mumkin. 15.6. K u c h la n is h la m i a n iq la s h n in g re n tg e n usuli Kuchlanishlami aniqlashning rentgen usuli metallning kristal panjarasi atomlari orasidagi masofalarni oMchashga asoslangan. Bu m asofalar ikki sababga k o ‘ra: h aro rat va kuch ta ’sirid a o ‘zgarishi m um kin. K uch qo‘yilmagan holda atomlar orasidagi masofa m a’lum. Bu masofa bilan kuch lanish holatida o ‘lchangan masofani taqqoslash yo‘li bilan nisbiy uzayish- ni topam iz hamda harorat ta ’sirini hisob ga olib, k u chlan ishn i an iq iaymiz. A ytilgan gaplardan rentg en u su lin in g muhim jih a tla ri ayon boMadi. Mazkur usul, metall obyekt- ga oMchash asb ob larini o ‘rn at- m asdan, unda zo‘riqtirishdan avval mavjud boMgan kuchlanishlami aniq lash im konini beradi. O ddiy ten- zometrlash uslubida avval yuklanm a gan konstruksiyaga ten zo m e tr o 'rn a tib , undagi d efo rm atsiy alar oMchab olinar, keyin esa konstruk siya yuklangandan s o ‘ng yana oMchanar va oMchov natijalari taqqo- slanar edi. Kuchlanishlami bunday oMchaganda tenzometrlar texnologik ta ’sirlardan vujudga keladigan kuch lanishlami ilg'ab ololmaydi. Rentgen usuli kuchlan ishlarn ing « m utlaq» qiymatini aniqlay oladi. Rentgen usu- Qizish li yordamida, masalan, payvand chok sovigandan keyin unda qoladigan qol diq kuchlanishlam i topish mumkin. Tenzom etrlar yordamida bu kabi ish- lami bajarib boMmaydi. MaMumki, rentgen nurlanishi tez uchar elektronlar yoki ionlar tutamini (пучок) metall sirtiga urilishi natijasida vujudga keladi. Elektronlar tutami rentgen quvurchasida cho‘gManuvchi ipni qizdirish va yuqori kuchlanish maydonida elektronlarni. kuchaytirish yoMi bilan hosil qilinadi. Quvurcha anodiga urilgan elektronlar rentgen nurlarini paydo qiladi va bular aksa-' riyat hollarda tutamga tik y o ‘nalishda tarqaladi (15.25-rasm). Ish jarayoni- da anod qattiq qiziydi va suv bilan sovitiladi. Issiqlikni tezroq kamaytirish maqsadida anod quvurchasi misdan yasaladi. Rentgen quvurchasining nurlanish spektri elektron tutam i tushayotgan metallga (anodning ishchi metaliga) hamda quvurchaga ta ’sir etayotgan yu qori kuchlanishning qiymatiga bogMiq. Metallardagi kuchlanishlami rentgen usulida oMchashda К - seriya deb ataladigan monoxromatik nurlardan foydalaniladi. Kerakli nurlanishni hosil qilish uchun quvurchaga yuqori kuchlanish beriladi. PoMat konstruksiyalar- ni tekshirishda anodning ishlovchi metali sifatida kobalt ishlatiladi. Agar quvurchadagi anod kuchlanishi 7710 b dan oshmasa, rentgen nurlarining spektri uzluksiz boMadi, issiqlik nurlanishining eng qisqa toMqinlaridan (1,6 A) tortib, eng uzun toMqinlarigacha qamrab olgan boMadi. Anod kuch lanishi 7710 b dan oshsa, vaziyat keskin o ‘zgaradi. Uzluksiz spektrning intensivligi kamayadi va uning fonida m a’lum toMqin uzunligiga ega boMgan aniq nurlanishlar vujudga keladi. Kobalt uchun bunday nurlanish uchta boMadi. Bular ichida intensivligi eng yuqori boMgan nurlanishning toMqin uzunligi A =l,7853 A. 0 ‘rtacna intensivlikka xos toMqin uzunligi A = l,7893 A. Bu ikki nurlanish К dubletini, y a’ni ikkinchi nusxasini tashkil etadi. Uchinchi nurlanish kuchsiz boMadi va amaliy ahamiyatga ega emas. Kuch lanishni yanada oshirilishi spektr xarakterini o ‘zgartirmaydi, nurlanish in tensivligi ortadi, xolos. ToMqin uzunliklari ham o ‘zgarishsiz qoladi. Rentgen nurlanish toMqinlaii tekshirilayotgan metall atomlari elektron- lariga ta ’sir etib, ulam i toMqin chastotasida tebranishga m ajbur etadi. Shun day qilib atom elektronlarining o‘zi tebranish manbayiga aylanib qoladi va rentgen nurlarini tushayotgan tutam toMqini uzunligida tarqatadi. Atomlar tekshirilayotgan metallning kristall panjarasida m a’lum tartibda joylashgan- ligi sababli, elektronlardan chiqadigan nurlar interferensiyalanadi. Natijada kristallga tushayotgan rentgen tutami, kristallardan toMqin uzunligi, panjara oMchamlari va rentgen tutamining tushish burchagi orasidagi o ‘zaro nisbat- ga qarab, m a’lum yo‘nalishlarda tarqaladi. Bu nisbat Breg sharti nomi bi lan yuritiladi. 15.26-rasm. Breg sharti odatda rentgen nurlarini m a’lum kristall tekisligidan qaytish sharti tariqasida talqin etiladi, aslida bu qaytish emas, balki kristall panja- ralardagi atomlarda elektronlar qo‘zg‘alishidan vujudga kelgan tebranishlar interferensiyasidir. Agar biron kristall panjarada ikkita o'zaro parallel tekisliklar AA va BB ni ko‘radigan boMsak, bunda Breg shartini anglash qiyin emas (15.26-rasm). Tekisliklarga tushayotgan va ulardan qaytayotgan rentgen nuri, 1 va 2 toMqin yoMlari orasidagi farq butun sonlardan iborat boMgandagina kucha- yadi. Bunda CE - CD = n X , yoki Download 78.98 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling