Materialshunoslik indd

Portland sement asosidagi beton portland sement asosida-
gi betonni ishlab chiqarishda xomashyo sifatida–sementni o‘zi, 

---

236
to‘ldirgichlardan mayda dispersli fraksiya (qum) va yirik dispersli 
fraksiya (shag‘al). Portland sementni mustahkamligini ortishiga va 
qotishga olib keladigan jarayonlar bo‘limda qisqacha ko‘rib chiqilgan. 
Qattiq zarralar to‘ldirgich rolini bajaradi, chunki juda arzon bo‘lib 
materialni umumiy narxini pasaytiradi, sement esa nisbatan qimmat-
dir. Beton aralashmasini optimal mustahkamligi va ishlov berishga 
qulayligini mujassamlash uchun tashkil etuvchilarni (ingradiyentlar) 
nisbatini juda qat’iyan bajarish zarur. Qattiq zarralarni zich joylashti-
rish va yaxshi fazalararo kontakt aralashmada ikki xil o‘lchamli qattiq 
zarralarni qo‘llanilishini ta’minlaydi; shu bilan birga qumning mayda 
dispers zarralari yirik shag‘al orasidagi bo‘shliqni to‘ldirishi kerak. 
Odatda to‘ldirgichlar miqdori hajmning 60–80% ni tashkil etadi.
Suv­sement pastasining miqdori barcha qum va shag‘alning qat-
tiq zarralarini qoplash uchun yetarli bo‘lishi zarur. Aks holda sement 
hosil qiladigan bog‘lanishlar yetarli bo‘lmaydi. Beton aralashma-
sini tayyorlashda barcha tashkil etuvchi komponentlar sinchiklab 
aralashtirilishi zarur. Sement va agregatlarni qattiq zarralarini to‘liq 
bog‘lanishi suv miqdorini to‘g‘ri qo‘shilishida. Agar suv kam bo‘lsa 
bog‘lanish to‘liq bo‘lmaydi. Agar suv ortiqcha bo‘lsa g‘ovaklar hosil 
bo‘ladi. Bu hollarda mahsulot mustahkamligi optimal qiymatdan past 
bo‘ladi.
Agregatlanuvchi zarralarni xarakteri muhim mohiyatga ega. 
Zarralarni o‘lchami bo‘yicha taqsimlanishi ayniqsa muhimdir, chunki 
sement pastani tayyorlashda zarur bo‘lgan suv miqdoriga ta’sir etadi. 
Mustahkam bog‘lanishni hosil bo‘lishiga to‘siq bo‘ladigan zarralar 
yuzasida loy va ifloslar bo‘lishi kerak emas, ular toza bo‘lishi kerak.
Portland sement – bu qurilishda qo‘llaniladigan asosiy material, 
chunki uni joylarda qoliplarga quyish va keyin xona haroratida qoti-
rish mumkin, agar to‘liq suv ostida bo‘lsa ham. Lekin konstruksion 
material sifatida qo‘llanilishda ma’lum cheklash va kamchiliklarga 
ega. Ko‘pchilik keramikadan tayyorlangan materiallar kabi port-
land sementdan tayyorlangan beton, nisbatan mustahkam emas va 
mo‘rt. Uning cho‘zilishdagi mustahkamlik chegarasi siqilishdagiga 
nisbatan 10–15 barobar kam. Undan tashqari betondan shakllantiril-
gan yirik strukturalar harorat o‘zgarishiga juda sezgir. Va nihoyat suv, 

---

237
g‘ovaklarga kirib past haroratlarda darzlar hosil qiladi va ayniqsa yax-
lash­erish sikllarida. Betonni mustahkamlashda turli qo‘shimchalardan 
foydalanib, aytib o‘tilgan kamchiliklarni ko‘pini bartaraf etish yoki 
deyarli ahamiyatsiz qilish mumkin.