Materialshunoslik indd

7.2-rasm. Austenitli po‘lat 12X18N10T ni 20ºCda mexanik
 xossalarini past haroratli nurlanishda
(neytronlar bilan) o‘zgarishi.
7.3-rasm. Aluminiyni neytronlar bilan yuqori haroratda 
nurlashda 20ºC da mexanik xossalarini o‘zgarishi.
Yuqori haroratli katta oqimli neytronlar bilan nurlanganda, ba’zi 
metallar (austenitli­xromli po‘latlar va qotishmalar, Ni, Mo, Ti, Zr, 
Be asosidagi qotishmalar) ishadi. Berilliy 800–900ºC dan neytron 
MPa
m
MPa
m

---

100
potok φ=10
24
m
-2 
bilan nurlanganda hajmi 3–5% ga ortadi, austenit-
li po‘lat 450ºC da oqim φ=10
27
m
-2 
bilan nurlanganda hajmi 10% ga 
ortadi (7.4­rasm).
7.4-rasm. Austenitli po‘lat 12X18N10Tni 450
0
C da 
nurlanishi uni hajmini nisbiy kattalashishiga ta’siri.
Sinov savollari:
1. Om qonuniga ta’rif bering?
2. Materialning elektr qarshiligi deganda nimani tushinasiz?
3. Nisbiy qarshilik qanday aniqlanadi?
4. O‘tkazuvchanlik bilan nisbiy qarshilik orasidagi bog‘lanishni 
tushuntiring?
5. Elektronli va ionli o‘tkazuvchanlikka ta’rif bering?
m

---

101
8-BoB. RANGLI MeTALLAR VA ULARNING 
QOTISHMALARI
8.1 Aluminiy va uning qotishmalari
Aluminiy (Al) – mashinasozlik va elektrotexnikada eng ko‘p 
qo‘llanadigan materiallardan biridir. U dunyo bo‘yicha yiliga 15 mln.
tonnadan ko‘p ishlab chiqariladi. Birikma sifatida tabiatda ko‘p tar-
qalgan, metallar ichida birinchi, hamma elementlar ichida – uchinchi 
o‘rinda turadi. Mashinasozlik materiali sifatida afzalliklari – yuqori 
solishtirma mustahkamlik, elektr va issiq o‘tkazuvchanlik hamda korro-
ziyabardoshlikdan iborat. Fizik – mexanik xususiyatlarini yaxshilash 
uchun legirlanadi. Aviasozlik, kema va mashinasozlikda aluminiy 
qotishmalari – quyma usulda olinadigan duralumin, silumin, mag-
nalin va shu kabilar, shuningdek, kukunli metallurgiya usuli bilan oli-
nadigan aluminiy birikmalari – САП va САС konstruksion material 
sifatida ko‘p ishlatiladi.
Aluminiy qotishmalari tayyorlash texnologiyasi, termik ishlov-
dan keyingi mustahkamlanish darajasi va ekspluatatsiya xususiyatlari 
bo‘yicha tavsiflanadi. Kukunli metallurgiya usuli bilan olinadigan 
alumin qotishmalari alohida e’tiborga loyiq. Ularning mustahkam-
lik, korroziyabardoshlik, issiqqa mustahkamlik ko‘rsatkichlari ancha 
katta. Alumin kukunlarini qizdirib yopishtirilgan materiallarni og‘ir 
metall qotishmlari o‘rniga ishlatish mumkin. Alumin asosidagi ma-
teriallarga termik ishlovlar berib, mustahkamlik va texnologik tavsif-
larini oshirish mumkin.
Aluminiy metallar orasida eng ko‘p tarqalgani va bu jihatda bi-
rinchi o‘rinda turadi. Mashinasozlikda eng ko‘p tarqalgan, chunki 
nisbiy puxtaligi, elektr va issiqlik yaxshi o‘tkazishi, zanglamasligi 
(korroziyabardoshligi) yaxshi.