Mavzu: 3-sinf ona tili darslarida matn mavzusini o`rgatish tarkib

§2.Matnning axborot va strukturaviy xarakteristikalari.
Har bir matn bir butun nutq ishi sifatida butun bir qator mezonlar bo‘yicha baholanadi. Bu mezonlarning asosiy tarkibiy qismlari quyidagilardan iborat: 1) matnning axborot-strukturaviy sifatlari va 2) matnning tonal (stilistik) sifatlari.
Matnning informatsion va strukturaviy sifatlari toifasiga quyidagilar kiradi: 1) izchillik; 2) aloqadorlik va yaxlitlik; 3) aniqlik; 4) aniqlik, tushunarlilik, qulaylik. Tonal (stilistik) yoki adabiy sifatlarga quyidagilar kiradi: 1) nutqning to'g'riligi; 2) nutqning sofligi; 3) nutq madaniyati.
Ideal matn uning tuzilishi va ifodalangan ma'lumotlarning ohangdorligini, aloqa mavzusini, vazifalarini va shartlarini, agar u badiiy matn bo'lsa, tanlangan taqdimot uslubini yoki matnning janri va maqsadi bilan belgilanadigan uslubni ochib beradi. , agar bu matn badiiy bo'lmasa.
Xarakteristikalar matn qurishning bir qator tamoyillariga muvofiqlikdan iborat. Bu tamoyillar matnning sifatlarini baholash mezonlari asosida yotadi.
Mantiqiy mezondan foydalanganda "uch mantiq" ning o'zaro ta'siri hisobga olinadi: voqelik mantig'i, fikrlash mantig'i va nutqni ifodalash mantig'i.
Matnning mantiqiyligi materialni bayon etishdagi izchillik, fikrning izchilligi, dalillarning aniqligi va etarliligi, umumiy va xususiyning nisbati kabi fazilatlarni nazarda tutadi. Tafakkurning mantiqiyligi voqelik faktlarini (obyektlarini) va ularning aloqa va munosabatlarini (umumiy va birlik, sabab-oqibat, o‘xshashlik va farq) to‘g‘ri aks ettirishda ham topiladi.
Mantiqiy tuzilish nuqtai nazaridan matnlar ikki guruhga bo'linadi (aslida, boshqa hollarda): sub'ektiv-mantiqiy tuzilishga ega matnlar (fakt mantig'i) va obrazli-assotsiativ tuzilishga ega bo'lgan matnlar (sub'ektiv mantiq). .
Matnning muhim belgilari yaxlitlik (yaxlitlik) va izchillikdir.
Butunlik va izchillik – bular, mohiyatiga ko‘ra, matnning asosiy, konstruktiv belgilari – matnning mazmuni va strukturaviy mohiyatini aks ettiradi. Bog'lanish va yaxlitlik - bu maqsadli tuzilgan matnda namoyon bo'ladigan matnning ajralmas sifati.
Matnning izchilligi ustida ishlash - bu "matn tuzish", ya'ni o'z fikringizni asta-sekin va izchil ravishda ochish, jumlalar qurish va ularni bir-biri bilan bog'lash qobiliyatidir. Matnning izchilligi iboralararo birliklar doirasidagi mavzu-rematik ketma-ketliklar darajasida topiladi. Mavzu gapning mavzusi yoki matnda nima haqida ketayotgani. Matn tilshunosligida mavzu matnning semantik o'zagidir [10, C .14] Matnning asosiy (asosiy) g'oyasi - bu bayonot mavzusi haqida aytilgan narsa. Tadqiqotchilar mahalliy ulanish va global ulanishni farqlaydilar. Lokal bog‘lanish - chiziqli ketma-ketliklarning (ayrimlar, frazemalararo birliklar) bog‘lanishi. Global bog'lanish - bu matnning semantik bir butun sifatida birligini, uning ichki yaxlitligini ta'minlaydigan narsa.
Mahalliy bog‘lanish frazemalararo sintaktik bog‘lanishlar orqali aniqlanadi.
Global uyg'unlik (u matnning mazmuni yaxlitligiga olib keladi) matnni bir butun sifatida yoki uning qismlarini mavzu va kontseptual jihatdan birlashtirgan kalit so'zlar orqali namoyon bo'ladi.
Matnning izchilligi tashqi strukturaviy ko‘rsatkichlar orqali, matn tarkibiy qismlarining formal bog‘liqligi orqali namoyon bo‘ladi.
Butunlik matnning asosiy xususiyati sifatida A.A. Leontiev. Uning fikricha, matnning alohida bo'limlarida amalga oshiriladigan izchillikdan farqli o'laroq, yaxlitlik butun matnning xususiyatidir.
Matnning yaxlitligi matn tarkibiy qismlarining mazmun darajasida global aloqasi sifatida aniqlanadi. U kalit so'zlar va ularning o'rnini bosuvchi so'zlar bilan qo'llab-quvvatlanadi. Matnning yaxlitligi, eng avvalo, mavzu, konseptual, modal birlikdir. Matnning yaxlitligi taqdimotdagi kontseptual ketma-ketlik orqali ochiladigan sifatdir. Kalit so'zlar matnning kontseptual tugunlari bo'lib, takroriy nominatsiya so'zlari bilan birgalikda matnning butun mazmuni va kontseptual idrokini belgilaydigan tizimni tashkil qiladi.
Semantik yaxlitlik mavzuning birligida yotadi - mikrotemalar, makrotemalar, butun nutq ishining mavzulari.
Eng kichik xususiy mavzu - bu iboralararo birlikda joylashgan mavzu. Frazalararo birlik monotematikdir.
Shunday qilib, matn ikki xususiyatga ega bo'lsa - strukturaviy izchillik va mazmun yaxlitligi bo'lsa, joy oladi. Bundan tashqari, ikkala belgi bir-biridan ajralmas va bir-birining ustiga chiqadi. Belgilardan faqat bittasining mavjudligi hali maqsadga muvofiq tuzilgan matnni ko'rsatmaydi.
Matnning axborot sifatiga aniqlik ham kiradi, bu fikrning so'zda aks etishida bo'lishi mumkin. Elementar - muallif tomonidan nom berish va o'quvchining tushuncha va g'oyalarni idrok etishining mos kelishi. Biroq, izchillik sifatida, aniqlikning aniqligi boshqacha. Shunga qaramay, tushunishdagi farqlar matnning o'zi bilan bog'liq.
So‘zni qo‘llashning to‘g‘riligi (uning ma’nosiga to‘liq mos kelishi) matnning qadr-qimmati va uni idrok etishning adekvatligining zaruriy sharti ekanligiga shubha yo‘q. So'zni ishlatishdagi noaniqlik, qoida tariqasida, so'zning noto'g'ri (g'ayritabiiy) ishlatilishiga to'g'ri keladi.
Tushunarlilik va qulaylik mezoni (tushunarlilik) to'liq qabul qiluvchiga qaratilgan.
Matnning ravshanligi - ma'noni aniqlash qobiliyati, tushunarliligi - axborotni uzatishda yuzaga keladigan "to'siqlarni" engib o'tish qobiliyatidir.
Ikkala mezon ham matnni idrok etish samaradorligi bilan bevosita bog'liq. Birovning nutqini (bu holda matn) idrok etgan kishi uning harakatidan ma'lum darajada oldinda bo'ladi.
Bu adresatning "narsalar mantig'i" va "nutq qurish mantig'iga" egaligi, nutq birliklarining bog'lanish qonuniyatlarini bilishi bilan izohlanadi. Shuning uchun, agar bu kutish jarayoni buzilgan bo'lsa, unda keyingi idrok yanada qiyinlashadi.
Idrok bir necha sabablarga ko'ra qiyin bo'lishi mumkin, masalan, ma'lum bir qabul qiluvchi uchun fikrning o'zi murakkabligi sababli; bu fikrning kutilmaganligi, g'ayrioddiyligi tufayli; uning taqdimoti, fikr ifodasi murakkabligi tufayli.
Ilmiy matn, biznes va ta'lim mazmuni va fikr ifodasi jihatidan juda aniq bo'lishi kerak. Matnning tushunarliligi va tushunarliligini pasaytiradigan noaniqliklar, masalan, ilmiy-ommabop matn yuqori ixtisoslashgan terminologiya bilan to'yingan bo'lsa va sintaksis yanada murakkablashganda paydo bo'lishi mumkin.
Badiiy matnning o‘ziga xos qonuniyatlari, aniqlik va noaniqlikka o‘ziga xos munosabati bor. Noaniqlik, ayniqsa, qahramonlarning nutqi haqida gap ketganda, fikrlarning noaniqligi xarakteristik vosita bo'lib xizmat qilganda, ataylab bo'lishi mumkin. Tarkibdagi nomuvofiqliklar, noaniqliklar muallif tomonidan rejalashtirilishi, uning matn g'oyasiga javob berishi mumkin.
Shunday qilib, boshqa hollarda bo'lgani kabi, ravshanlik, tushunarlilik va mavjudlik mezoni badiiy va badiiy bo'lmagan matnlarni keskin ajratib turadi. Matnning tabiati va maqsadi bu fazilatlarga o'z talablarini qo'yadi.
Matn mazmuni bilan bog‘liq bo‘lgan bu sifatlarning barchasi – ochiqlik, ravshanlik, tushunarlilik – bevosita idrok etishga qaratilgan, ya’ni ularni o‘quvchi belgilaydi.[3, 251-b.]
Matnning tonal yoki stilistik xususiyatlarini tavsiflashda birinchi navbatda estetik mezon qo'llaniladi. Bu mezon nutqning sofligi va eufoniyasini, matndagi ifodaliligini baholashdan iborat.
Tilning axloq me'yorlari tomonidan rad etilgan adabiy bo'lmagan elementlari mavjud bo'lmagan sof nutq tan olinadi.
Noadabiy elementlar turkumiga dialektizmlar, jargonlar, argotizmlar kiradi. Vulgarizmlar, so'kinishlar, behayo so'zlar, parazit so'zlar nutqni to'sib qo'yadi.
Demak, nutq sofligi nafaqat adabiy me’yorga (me’yorga), balki ongimizning axloqiy tomoniga ham muvofiqlik sifatida talqin etiladi. Fundamental ma’noda nutq sofligi mezoni xorijiy lug‘at suiiste’mol qilinganda ham saqlanib qolmaydi.
Nutq sofligi rasmiy, maxsus, tarbiyaviy kabi matn turlari uchun ajralmas talabdir. Biroq, boshqa hollarda, qat'iy normalangan nutq nutqning juda rangi o'zgargan, hatto ma'lum ma'noda sun'iy bo'lgan taassurot qoldiradi. Demak, badiiy matn nutq sofligi mezoni haqidagi bunday tushunchaga to‘liq bo‘ysunishi mumkin emas.
Nutqning to'g'riligi (ya'ni, lingvistik to'g'rilik) til normasiga muvofiqligidir. Bu har qanday matnning ajralmas, elementar sifati (yoki yaxshiroq, har qanday matn uchun talab). Nutq madaniyati adabiy tilni o`zlashtirishning yuqori darajasi va uni o`zlashtirish usulidir.
Matndagi nutqning ekspressivligi tushunchasi boshqa mazmunga ega: ekspressivlik axborot (kontseptual) bo'lib, unga mantiq va faktiklik orqali erishiladi. Ish matnining ekspressivligi imperativ, kuchli irodali daqiqalarni ta'kidlashdadir.