Мавзу №5 Ўрта аср Шарқ фалсафаси. Марказий Осиёда Ренессанс. 1-§. Марказий Осиё, Яқин ва Ўрта Шарқда ўрта асрлар фалсафаси

Билиш назарияси. Табиат қабул қилувчидан (субъект) олдин келади, «ҳис-туйғу орқали қабул қилинадиган нарса, уни идрок қилишдан олдин келганидек, билиб олинадиган нарса, унга тааллуқли билимдан олдин мавжуд бўлади»⁶. Форобий табиатни билиш жараёнининг чексизлигини қайд этиб, уни билмасликдан билиш томон кўтарилиши, оқибатдан сабабга, ҳодисадан моҳиятга, ораздан (акциденция) жавҳар (субстанция) томон боради, деб ҳисоблайди. Форобий билишнинг икки босқичини – ҳиссий ва фикрийни бир-биридан фарқлаб кўрсатади. Ҳиссий билимнинг ўрнига тўхталиб, Форобий инсонни ташқи дунё билан боғлайдиган беш хил сезгининг ҳар бирига алоҳида эътибор қаратади. Форобий сезгининг ҳар бир турини уни муайян ҳис қилувчи бадан аъзоси билан боғлиқ равишда кўриб чиқади. Форобий фикрича, ҳар қандай сезги баданнинг ҳис қилувчи аъзоларига ҳеч кимга боғлиқ бўлмаган (объектив) ҳолда мавжуд бўлган нарсаларнинг муайян хусусиятларининг ташқи жисмоний таъсири натижасидир. Форобий хотира, тасаввур ва хаёлга ҳис қилиш ва фикрлаш орасидаги ўрталик жойни ажратиб, уларни билишнинг ҳиссий босқичлари билан боғлайди. Унинг фикрича, уларнинг жисмоний аъзолари миянинг олдинги қисмида жойлашган. Аммо инсон учун хос хусусият айрим олинган алоҳида ҳайвонларда ҳам учрайдиган сезги ва зеҳн эмас, балки ақлдир. Ҳайвонлардан фарқли ўлароқ, «инсон ақл ва сезгилар орқали билим касб этади»⁷. «Ақлий куч» ташқи буюмларнинг фикрий қиёфасини беради. Ҳис-туйғудан фарқли ўлароқ, тафаккур ашёларни фикрлаш жараёнида билиб боради, яъни нарсаларнинг ҳиссий сифатларидан чалғиб, ундаги энг умумий ва моҳият жиҳатдан муҳимларини топиб боради. Бундан ташқари, ақлга, ҳис-туйғудан фарқли ўлароқ, тушуниш хосдир⁸. Мавҳум илмий тушунчалар, жумладан, риёзиётга доирлари ҳам, қанчалик ташқи дунёдан ажралган бўлиб кўринишларидан қатъий назар, муайян мавжуд бўлган жисмларнинг хусусиятларини акс эттирадилар. Билимнинг икки шаклининг усул ва хусусияти – ҳиссий ва ақлий – уларни икки хилда баён қилишни белгилайди: сезиш сифатларидан фикрий моҳиятларга, яъни муайянликдан мажҳулликка ва жисмларнинг фикрий томонларидан уларнинг ҳиссий сифатларига, яъни мажҳулликдан муайянликка.
Форобий ақлий билишда бир қатор босқичларни фарқлайдики, бу нарса унинг билинаётган нарсаларнинг моҳиятига чуқур кириб борганлигидан гувоҳлик беради. Бу – муайян нарсадан четлашиб, ундаги умумий нарсани ажратиб олиш, сўнгра эса ана шу умумий нарса ёрдамида – муайян нарсанинг моҳиятига чуқурроқ кириб боришида намоён бўлади. Охир оқибатда ақл, барча ердаги моддий нарсалрни билиб олгандан кейин, осмоний жисмларни билишга ўтади ва дунёвий, коинотдагилар билан қўшилиб ва қоришиб кетиб, ушбу дунёвий ақлнинг таъсирида ақлий билим амалга ошади.
Инсонни дунёни билиб олишида фаол ақл (ал-ақл ал-фаол) иштирок этади. У ҳис-туйғу маълумотларини тафаккур учун етказади. Тафаккур чуқур ва ҳар томонлама билимга олиб боради. Пировардида, у дунё тўғрисидаги барча билимлар билан бойиб, абадийликка олиб келади. Фаол ақл инсон билан биринчи сабаб ўртасида воситачи сифатида хизмат қилади. Биринчи сабаб унинг ўзига ҳам тааллуқлидир. Фаол ақл баданда жойлашган руҳ билан боғланган, ва шундай қилиб, илоҳий ҳаётнинг хусусияти инсонга ўтадики, унинг билимлари ақлий куч тимсолида абадийликка қадам қўяди.
Мантиқ. Форобий мантиқий тизим куллиётнинг асосчиси бўлиб, у туфайли алоҳида унвон бўлган «ал-Мантиқий» лақабини олган. У Арастунинг мантик соҳасидаги барча асарларига шарҳлар ёзган. Бундан ташқари, унинг ўзи ҳам мантиқ бўйича кўплаб асарларнинг муаллифидир.
Форобий мантиқда илмий билимнинг усулини кўрди. Мантиқ фикрий жараённинг тўғри ёки нотўғри эканлигини аниқлаш учун хизмат қилади ва категориялар, яъни ақл билан тушуниладиган моҳиятлар билан иш кўради. «Мантиқ, - деб ёзади Форобий, - қачонки фалсафанинг у ёки бу қисмларида қўлланилса, моҳият жиҳатидан қурол бўлиб, унинг ёрдамида назарий санъат нимани қамраб олган бўлса, ўшаларнинг барчаси ҳақида ишончли билимларга эриштиради»⁹. Форобий мантиқий истилоҳларни (атамаларни) ишлаб чиқишга ҳам катта ҳисса қўшди. У мантик билан грамматика, мантиқий фикр ва унинг нутқий ифодаси ўртасида алоқа топишга ҳаракат қилди. Масалан, мантиқ объектини белгилаб, у қуйидагиларни кўрсатади: 1) Истеъдодга эга бўлиш ва унинг ёрдамида инсон тушунчалар орқали фикрлайди, фан ва санъатни эгаллайди; 2) инсон руҳида пайдо бўлган ва ички нутқ деб аталувчи категориялар; 3) ақлда пайдо бўлган ифода – буни ташқи нутқ деб атайдилар. Форобийнинг мантиқ билан грамматиканинг ўзаро алоқаси ҳақидаги талқини ҳозирги кунда ҳам ўз аҳамиятини сақлаб қолган.
Форобий тушунчалар, ҳукмлар ва хулосалар каби мантиқий шаклларни қараб чиқишга катта эътибор берган. Тушунчанинг мантиқий тузилишини текшириб, Форобий муфассал равишда тушунчаларнинг тур ва хилдаги муносабатлари, бўлинишлари ва турли кўринишдаги тавсиф ва белгилари ҳамда илмий тушунчаларнинг хос хусусиятлари – уларнинг оддий тушунчалардан фарқи, уларнинг тилдаги ифодаси, яъни илмий истилоҳлар масаласига тўхтаб ўтади. Ҳукмларни тадқиқ қилиб, Форобий ҳажм ва мазмундан келиб чиқиб, субъект (эга) ва предикат (кесим)нинг ўзаро муносабатларини қараб чиқади. Форобийнинг ҳукмларни уларда предикатлар сифатида чиқадиган предикабилларга боғлиқ равишда ажратишга уриниши алоҳида эътиборга сазовордир.
Бироқ Форобийнинг энг катта қизиқиши хулосага нисбатан намоён бўлади. Унинг дедуктив ( умумийликдан жузъийликка) хулосадан, бошланиш пайти сифатида келиб чиқиш мумкин бўлган, ҳақиқий муҳокама (посылка)лар ҳақидаги таълимоти ажойибдир. Қиёснинг (силлогизм) биринчи муҳокамасини ва далиллардаги исботларни ташкил этувчи бу ҳақиқатлар тўртта: мақбулот (аниқлаш), машҳурот (умум қабул қилган), махсусот (хусусий сезиш, ҳиссий билим), мақулоти аввал (бирламчи тушунчалар; исботсиз қабул қилинадиган ҳақиқатлар - аксиомалар). Форобийнинг асарларида қиёснинг тузилиши ва шакллари, мантиқий хатоларнинг келиб чиқиш сабаблари, қарама-қаршиликсиз қонунлар, асоснинг етарлигиги ва шунга ўхшаш бир қатор қимматли фикрлар мавжуд.