- 2. Tuproqlar geografiyasining umumiy qonuniyatlari
- Tuproq qoplamining tuzilishi va tarqalishida bioiqlimiy qonuniyat muhim ahamiyatga ega. Tuproq qoplamining paydo bо‘lishi va tuzilishi qonuniyati global iqlimga bog‘liq tarzda avvalo gorizontal va vertikal zonallik va fatsiyallik (provinsiyalik)ka bо‘linadi.
- Gorizontal (kenglik) qonuniyatini birinchi bо‘lib V.V.Dokuchayev yaratgan (1899), uni о‘zining ,,Tabiat zonalari tо‘g‘risidagi ta’limotga” asarida tо‘liq asoslagan.
V.V.Dokuchayev shunday yozgan: ,,... tuproq hosil qiluvchi barcha muhim omillar yer yuzasida mintaqa va zonalar kо‘rinishida taqsimlanadi, qaysiki ozmi-kо‘pmi kengliklarga parallel tarzda, shuningdek tuproqlar – qora, podzol tuproqlarimiz va h.k. – iqlim, о‘simlik va h.k. larga chambarchas bog‘liq holda yer yuzasida zonal joylashgan bо‘lishi darkor”. - V.V.Dokuchayev shunday yozgan: ,,... tuproq hosil qiluvchi barcha muhim omillar yer yuzasida mintaqa va zonalar kо‘rinishida taqsimlanadi, qaysiki ozmi-kо‘pmi kengliklarga parallel tarzda, shuningdek tuproqlar – qora, podzol tuproqlarimiz va h.k. – iqlim, о‘simlik va h.k. larga chambarchas bog‘liq holda yer yuzasida zonal joylashgan bо‘lishi darkor”.
- Ushbu qonun V.V.Dokuchayev tomonidan 1899 yilda tuzilgan ,,Shimoliy yarim sharning tuproq zonalari sxemasi” xaritasida ifodasini topadi. Unda dunyoning beshta tuproq zonalari ajratilgan: boreal (arktika), о‘rmon, qora tuproqli dasht, aeral (chо‘l) va laterit (qizil-sariq tuproqlar). Bu, ya’ni kenglik bо‘yicha tuproq-iqlimiy ajratish asosan iqlimning issiqlik xususiyatlariga asoslangan.
P.Gerasimov kenglik bо‘yicha zonallik qonuniyatini takomillashtirib, kenglik zonalari ichida, ayniqsa quruqlik ichidagi tekisliklarda ,,kenglik – zonal spektr (fatsiya)”ni ajratgan. Bu Yevrosiyoning markaziy qismi (Rus tekisligi, G‘arbiy Sibir, Qozog‘iston va О‘rta Osiyo)da yaqqol namoyon bо‘ladi. Masalan, subboreal mintaqada quyidagi tuproq – geografik zonalar ajratiladi: - P.Gerasimov kenglik bо‘yicha zonallik qonuniyatini takomillashtirib, kenglik zonalari ichida, ayniqsa quruqlik ichidagi tekisliklarda ,,kenglik – zonal spektr (fatsiya)”ni ajratgan. Bu Yevrosiyoning markaziy qismi (Rus tekisligi, G‘arbiy Sibir, Qozog‘iston va О‘rta Osiyo)da yaqqol namoyon bо‘ladi. Masalan, subboreal mintaqada quyidagi tuproq – geografik zonalar ajratiladi:
Do'stlaringiz bilan baham: |
