Mavzu: Dastlabki diniy shakllarni bildiruvchi afsonaviy obrazlar

Bibi – mushkulkusho («Qiyinchiliklarni bartaraf etuvchi xonim»), o’zbek va tojiklarda mifologiya personaji, baxtsizliklar, qiyinchiliklarda yordamga chaqirilgan. Bibi-mushkulkusho bilan bog’liq afsonalarning mazmuni Bibi Seshanba haqidagi afsonaga yaqindir. Ularning qahramoni – kambag’al-chol, o’tin terib yurib o’rog’ini yo’qotadi, uni izlayman deb, Bibi-mushkulkusho yashaydigan g’orga kirib qoladi. U cholga o’rog’i topilishini va judayam ko’p o’tin yig’ishni va’da beradi, faqat chol har chorshanba uning sharafiga dasturxon tuzash kerakligini Bibi-mushkulkusho tayinlaydi. Chol esidan ko’tarilib, bir chorshanbani o’tkazib yuboradi, uni yana nochorlik qarshi oladi, lekin marosimni o’tkazgandan keyin yana o’zini tiklab oladi. Musulmon olamida Bibi-mushkulkusho mashhur Buxorolik Bahovuddin Naqshbandning xolasi hisoblanadi.
Bibi-Seshanba – o’zbeklar va tojiklar mifologiyasida oilaviy baxt homiysi, shuningdek, ip yigiruvchilik va to’qimachilik homiysi. Uning ismidagi «seshanba» so’zi haftaning unga atalgan kunini ko’rsatadi. G’arbiy Yevropadagi Zolushka ertagiga o’xshash afsona, o’chog’ kultiga borib taqaladi, qaysikim unda Bibi-Seshanba qari ayol ko’rinishida kambag’al qizga yordam beradi. Bibi-Seshanba haqidagi hikoya marosimiy dasturxon ustida aytilib, unda faqat ayollar qatnashadi. Ushbu marosim to’ydan keyingi kunlarda o’tkaziladi.
Jalmauz kampir – qozoqlar va qirg’izlar mifologiyasida kampir ko’rinishidagi yettita boshli yovuz mavjudot. U odamxo’r; bolalar o’g’risi; suv ustida bemalol suzadi. Odamga yaqinlashsa, yettiboshli kampirga aylanadi. Analogik personaj o’zbeklar va uyg’urlarda ham bo’lib, yalmog’iz kampir deb ataladi.
Kampir. Tojik mifologiyasida ayol ruhlari, u moyjuvozlarini, sharavarlarini silkitib, doiralarini chalib shovqin ko’targan. Tojikistonning ba’zi tumanlarida Kampir ma’lumdir. Navruzga 7 kun qolganda Ajuz yoki «Kampir g’orda» deyilgan. Ya’ni sovuq kunlarni kampir g’orga haydasin ma’nosni anglatgan. Kampir qirq quloqli qozonga ega bo’lgan va bu qozonda unga duch kelgan odamlarni qaynatgan. Kampir har xil ko’rinishga kirib va unga asir bo’lgan odamlarni qiynagan.
Momo – tojiklar va ayrim o’zbeklarda ayol ruhlar. Momo – doyalar homiysi, shaman ayollar yordamchisi. Ishonchlarga ko’ra, oq kiyimli ayol obrazida ko’rinadi. Momo termini o’zbeklarda, ko’pincha boshqa ruh kategoriyalariga aytilgan. «Momo» termini hurmat yuzasidan boshqa mifologik personajlar ismlariga qo’shib aytilgan. Masalan, Momo – Kuldurak (momqaldiroqni chaqiruvchi ruh), Mom-Havo (Evaning katta buvisi). Ayrim o’zbek qishloqlarida Momo – uyning ruhi bo’lib, sho’xliklar qiladi, deb sanaladi.
Oy-Barchin – o’zbek eposi «Alpomish»dagi qahramon. Boysarining qizi, Alpomishning qaylig’i. Boybo’rining akasi Baysari u bilan urushib, qalmiq cho’llariga ketib qoladi. Qizi Oy-Barchinni jiyani Alpomish bilan ajratadi. Voyaga yetgan Oy-Barchin qalmiq xonlarining sovchiligidan bezib, Alpomishga xat yozadi. Boysari xatni yashiradi. Singlisi Qaldirg’och oyimning yordami bilan Alpomish Oy-Barchinning oldiga ketadi. Qalmiq bahodiri Qorajon yordamida Alpomish o’z yoriga yetishadi.