Mavzu: Fe’llarning zamon, mayl va shaxs kategoriyalari. Fe’lning vazifadosh shakllari va modal shakllari. Fe’l yasalishi

To`liqsiz fe’llar. Mustaqil holda ish-harakat ma’nosini ifodalamay, turli fe’l 
shakllaridan so`ng (keng ma’noda ot bilan) qo`llanib, faqat grammatik modal 
ma’no ifodalaydigan fe’llar to`liqsiz fe’llar deyiladi. To`liqsiz fe’llarga edi (-di), 

---

36 
ekan (-kan), emish (-mish) kabi fe’l shakllari kiradi. Yozar edi – yozardi, yozar 
ekan – yozarkan, yozar emish – yozarmish kabi. Bu fe’llar aslida bir e (arxaik er) 
fe’l negizining turli shakllari bo`lib, ular hozir ayrim-ayrim so`z sifatida 
tushuniladi. 
To`liqsiz fe’l sifatdosh, ravishdosh va harakat nomi bilan birikib, fe’l 
zamonlarining analitik usul bilan yasalgan shakllarini hosil qiladi. To`liqsiz fe’llar 
edi, ekan, emish turlicha modal ma’nolar ifodalaydi: 
1) edi to`liqsiz fe’li qatnashgan fe’l shaklida ta’kidlash, eslatish, hikoya, 
davomiylik, takror kabi ma’nolarni bildiradi: Bo`shagan erlarning bag`rini 
pluglarning o`tkir tig`lari tilka-tilka qilmoqda edi (H.N.). Shu kuni endi ko`chaga 
chiqib edi... (M.Ismoiliy). Ular bir partada o`tirishar, birga dars tayyorlashar, 
maktabni bitirgandan keyin qayerga o`qishga borish haqida maslahatlashar, xayol 
surishar edi (S.Zunnunova). 
2) ekan to`liqsiz fe’l qatnashgan shakllarda o`tmishda yuz bergan voqea-
hodisaning so`zlovchiga keyinchalik ma’lum bo`lganligi va uning davomi ekanligi 
anglashiladi: Aytishingizdan, oradan hech gap o`tmagan ekan (A.Qahhor). 
3) emish to`liqsiz fe’li esa noaniqlik, gumon, eshitilganlik ma’nolarini 
bildiradi: O`zgarmagan, ammo negadir ikkovining ham bo`yi juda uzun bo`lib 
ketgan emish (S.Ahmad). 
To`liqsiz fe’llar boshqa so`z turkumlari bilan ham birikib keladi. Bu holda ot 
kesim tarkibida kelib, bog`lama vazifasini bajarib, tuslovchi affikslarni oladi: Uy 
kichkina, lekin yorug` va toza edi (O.) 
Fe’llarda modal ma’no fe’lning juft va takrorik shakli bilan ham ifodalanadi. 
Bunday shakl orqali harakatning davomliligi, takrorlanib turishi, tugallanganlik, 
harakatning voqe bo`lishiga turlicha munosabat (befarqlik) kabi modal ma’nolar 
anglashiladi: ayta-ayta, borib-borib, aytsa-aytar, uchadi-ketadi, kelsa-kelibdi, 
ishlasa-ishlasin kabi. 
Fe’l tahlili namunasi 
1. So`rog`i.
8. To`liq yoki to`liqsizligi. 

---

37 
2. Bo`lishli yoki bo`lishsizligi.
3. O`timli yoki o`timsizligi.
4. Nisbati.
5. SHaxs-soni
6. Zamon turi.
7. Mayl turi.
9. Yetakchi, ko`makchi fe’llar aniqla-
nadi. 
10. Vazifadosh (xoslangan) shakllari.
11. Tuzilish turi.
12. Tub yoki yasamaligi.
13. Gapdagi sintaktik vazifasi