Мавзу: Хозирги замон психологияси ривожланишининг муҳим тенденциялари. Мундарижа

1.2. Психодиагностик усулларни қўллаш – замонавий психологиянинг муҳим истиқбол омили сифатида.
Кўп йиллик тадқиқотлар асосида таниқли хорижий тестларни мослаштириш ва ментал хусусиятлардан келиб чиққан ҳолда ўзига хос услубларни яратиш билан биргаликда психодиагностик тадқиқотлар методологиясини ишлаб чиқиш замон талабидир. Унинг асосини шахснинг босқичма-босқич ривожланиши ва шаклланишининг турли даражаларидаги узлуксизлик парадигмаси ва биологик, психологик ва ижтимоий омилларнинг бирлиги сифатида шахсни яхлит англаш (Амосов P.K., Ананиев В.Г., Выготский Л.С., Рубинштейн С.Л.,)⁶ ташкил этади. . Етакчи тенденциялар назарияси - бу биологик, психологик ва ижтимоий омилларнинг бирлиги сифатида шахсга яхлит ёндашув консепциясидир. Ушбу позициялардан шахснинг шаклланиши туғма индивидуал хусусиятлар билан чамбарчас боғлиқдир. Ушбу ёндашув асосида индивидуал-шахс типология ишлаб чиқилди. Ҳар бир типологик хусусият инсоннинг психологик моҳиятини генетик мойилликдан - конституциявий хусусиятлар ва характер орқали шаклланган шахс даражасига сингиб кетадиган асосий тенденциялардан бирини ифодалайди.
Илгари яратилган типологияларни ўрганиш (Э. Кречмер, К. Шнайдер, Г. Айзенк, В. Шелдон)⁷ бир қатор услубий хатолар ва категорияли ноаниқликларни аниқлади. Ҳозирги кунда олимлар томонидан таклиф қилинаётган индивидуал-шахсий хусусиятлар типологияси саккизта асосий тенденциялар билан ифодаланади. Улар орасида интерционаллик ва экстраверсия ананавий бўлиб, ортогонал схемада янгилари бир-бирига қарши, масалан, хавотир (қарорсизлик, интрапунитивлик) - тажовузкорлик (стенизм, экстрапунитизм), сезгирлик (атроф-муҳит таъсирига сезгирлик ва сезувчанлик) каби қутбли хусусиятлар, хулқ-атвор ва атроф-муҳит таъсирига қарши кураш), лаблилик (ўзгарувчанлик, эгилувчанлик) - қатъийлик (барқарорлик, ҳаракатсизлик).
Турли хил касбий бандлиги, турли хил жинсдаги ва ёшдаги ижтимоий-психологик мослашиш даражасига (8000 дан ортиқ) эга бўлган шахсларни узоқ муддатли ўрганиш шуни кўрсатдики, шахснинг кўп қирралилигини энг самарали, ҳар томонлама қамраб олган тестлар батареяси бўлиб чиқди ва улар қуйидаги усулларни ўз ичига олади:
1. Одатдаги етакчи тенденцияларни аниқлайдиган ва шахсий хусусиятларини таъкидлайдиган ИТС-нинг индивидуал-типологик сўровномаси.
2. ШМДМ нинг шахслараро муносабатларини диагностика қилиш усули, ўзгартирилган Лири тести, бу инсоннинг ҳақиқий ва идеал «мен» ини ва унинг атроф-муҳитга муносабатини субъектив баҳолашни очиб беради.
3. «Мен» нинг ички расмини ўрганишга қаратилган, тайёр касбий тавсиялар билан ШСМТУ (ММПИ) шахснинг стандартлаштирилган мультифакториал тадқиқот усули.
4. Чуқур проэкцион тест - Шахснинг мотивацион-жозибадор томонларини очиб берадиган портретли сайловлар усули (Сонди саккиз дискини ўзгартирган тести).
5. РТУ рангларини танлаш усули, шахснинг онгсиз томонларини ўрганишга қаратилган мослаштирилган Люшер тести.
6. Агрессиянинг оғирлиги ва йўналишини, бузилган шахслараро муносабатлар доирасини ва индивидуал қадриятлар иерархиясини белгилайдиган оғзаки умидсизлик тести (ВФТ).
7. Конфликт мавжудлигини ва унинг намоён бўлиш доирасини кўрсатадиган ПАТ-нинг перецептив тести.
8. Хекхаузеннинг мотивация тести, унда муваффақиятга эришиш ва муваффақиятсизликка йўл қўймаслик мотивациясининг мутаносиб нисбати баҳоланади.
Баъзи ҳолларда интеллект тестлардан фойдаланиш талаб қилинади:
9. Когнитив фаолиятнинг турли жиҳатлари ва ақл-идрок даражасини баҳолашга имкон берадиган Векслернинг интеллектни ўлчаш шкаласи.
10. Интеллектуал фикрлаш турини ўрганишга қаратилган Кеттелнинг интуитив тафаккур қобилиятини аниқлаш тести.
11. Айзенка-Горбовнинг интеллектуал тестлари, бу фикрлашнинг рақамли, оғзаки ва визуал-мажозий турларининг нисбатларини аниқлашга имкон беради.
Тавсия этилган тасдиқланган ва информацион психодиагностик тестлар тўпламидан фойдаланиш шуни кўрсатадики, меъёр нолга мос ёзувлар характеристикаси, индивидуал ва шахсий хилма-хилликнинг кенг йўлаги билан ифодаланади, бу дифференциал ёндашувни талаб қилади. Тажриба шуни кўрсатадики, таклиф қилинаётган психодиагностик тестлар батареяси турли хил профессионал ва бошқарув фаолиятига мослик учун аниқ мезонларни аниқлашга имкон беради, ижтимоий-психологик мослашиш ва стрессга чидамлилик даражасини очиб беради, тажовузкорлик даражасини баҳолашга имкон беради, гиёҳвандлик ёки алкоголь ичимликларни суиистеъмол қилиш ва бошқа кўплаб шахсий хусусиятлар психологик тузатиш ёки ижтимоий профилактика чораларини талаб қилади.
Синов техникаси батареясига киритилган маълумотларни таққослаш таҳлили шуни кўрсатадики, баркамол шахс билан муомала қилганда етакчи тенденциялар нисбатини акс эттирувчи феноменологик жиҳатдан ўхшаш кўрсаткичлар бир-бирини мувозанатлаштиради, шунингдек, таъкидланган ва психопатик шахсларда кескин хусусиятлар қандай аниқланади ва аниқ ҳиссий таранглик ёки патологик ривожланиш ҳолатидаги одамларда бу тестлардан фойдаланиш қандай натижа беради деган саволга жавоб топишга имкон яратади. Тадқиқот вақтинчалик, тез нормаллашадиган реакциялар ва бошқа руҳий касалликларнинг барқарор турларининг чегарасини белгилашга имкон беради. Шахснинг турли даражаларига мурожаат қиладиган тадқиқот натижалари кўрсаткичларининг номувофиқлиги психологга шахсий келишмовчилик, ўзини яхши англамаслик, ўз-ўзини англаш даражаси паст бўлган ҳиссий жиҳатдан етук бўлмаган шахснинг ички қарама-қаршиликлари тўғрисида маълумот беради.
Психодиагностик тадқиқотларнинг ишлаб чиқилган модели бандликка кўмаклашиш марказларида касбга йўналтириш учун кенг қўлланилган; у хавфсизлик ташкилотларида кадрларни танлаш учун қулай восита сифатида ишлатилади, унинг ёрдамида мактабларда ўқув жараёнини индивидуализация қилиш муваффақиятли амалга оширилади.
Ўз вақтида ўтказилган психодиагностик тадқиқотлар «хулқ-атвори оғир» ўспиринларнинг хатти-ҳаракатларини психологик-педагогик тузатишнинг индивидуал тадбирларини ишлаб чиқиш учун асос бўлиб хизмат қилади. Амалий психологлар юқоридаги психодиагностика воситасидан жиноий мойилликни аниқлашда, гиёҳванд моддалар билан даволаш марказларида, ўз жонига қасд қилишнинг олдини олиш хизматида, ижтимоий таранглик зоналарини кенг миқёсли ўрганишда, травмадан кейинги шароитларни ўрганишда фойдаланадилар.
Тажрибалар шуни кўрсатадики, юқорида тавсифланган шахсни тадқиқ қилишнинг психодиагностик модели етакчи тенденциялар назарияси ва индивидуал-шахсий хусусиятлар типологиясига асосланиб, турли психологик мактабларнинг яқинлашувига ҳисса қўшиб, психологларга психологик фойдаланишда умумий алоқа ва ўзаро тушуниш нуқталарини топишга имкон беради. Уларни қўллашнинг турли соҳалари мавжуд бўлиб, тестлар универсаллиги билан ҳозирги замон психологиясининг ривожланишига катта ҳисса қўшмоқда.
Айтилганларнинг барчаси замонавий психология илмлар кесишмасида эканлигидан далолат беради. У бир томондан фалсафий фанлар, бошқа томондан табиий, иккинчидан, ижтимоий фанлар тизими ўртасида оралиқ позицияни эгаллайди. Шуни эсда тутиш керакки, психология бошқа илмлар билан барча алоқаларида ўз мавзусини, назарий тамойилларини ва ушбу мавзуни ўрганиш усулларини сақлаб қолади. Психология махсус билим соҳаси сифатида бир қатор махсус фанларни бирлаштиради, уларнинг орасидаги алоқалар ҳар доим ҳам сирт устида ётмайди (масалан, психофизиология ва ижтимоий психология). Аммо, баъзида «номувофиқлик» кўринишига қарамай, уларнинг барчаси битта билим соҳасига тегишли. Охир-оқибат, уларнинг умумий вазифаси - бир хил ҳодисалар руҳий моҳиятини ўрганишдир.
Барча махсус психологик фанларни бирлаштириш учун асос бўлиб, асосий психологик муаммоларни экспериментал ва назарий жиҳатдан ишлаб чиқадиган умумий психология ҳисобланади. Бутун психологик фанлар тизимининг тадқиқот объекти бир хил. Бу инсон, унинг ақлий жараёнлари, ҳолатлари ва хусусиятларидир.
Аммо яқинда психологиянинг ҳар қандай ҳанузгача илмий тушунтириш доирасидан ташқарида бўлган соҳалари тобора кўпроқ қизиқиш ва кенгайишга эга бўлди. Ушбу ва бугунги кунга тегишли бўлган бошқа йўналишлар ушбу асрда кўриб чиқилади ва кўплаб янги қарама-қарши фикрларни келтириб чиқарадиган бундай янги йўналишлардан бири сифатида мисол келтирилади, аммо самарали ва иш услуби Берт- Ҳеллингер тизимли буржлар услубидир.⁸
Шу сабабли, боғланишни тушуниш ва ҳатто маълум бир тарзда, психологик фан ва амалиётнинг яхлитлиги ва интерпретацияси янада равшанроқ бўлади. Ривожланишнинг замонавий шароитида булар ҳеч қачон бир-бирига қарама-қарши бўлмаган, бир-бири билан чамбарчас боғлиқ бўлган нарсалардир. Бундан ташқари, назария ҳар доим у ёки бу тарзда амалий чиқиш йўлига йўналтирилган. Амалий психология психологик фаннинг анъанавий маънода психологик фан билан озми-кўпми, баъзида ҳам боғлиқ бўлмаган психологик амалиётининг анча хусусий томонидир. Психологлар фаолиятида ушбу жиҳат устун бўлиб қолса, эксклюзив бўлмаса, назарияга бўлган эҳтиёж камаяди, аксинча, терапия ва маслаҳат эҳтиёжларига мослашиш имкони ошади. Мижозлар билан ишлашда самарали усулларни амалга оширишни тақозо қилмайдиган назарий ва ҳатто махсус экспериментал тадқиқотлар амалиётчи психологга қизиқ эмас.
Юқорида санаб ўтилган тадқиқотлар психодиагностика соҳасидаги илк илмий қадамлар ҳисобланади. Аммо бугунги кунда ҳам психодиагностик методикаларни татбиқ этишда сифат масаласига эътибор қаратиш тадқиқотчиларнинг диққат марказида бўлиши лозим. Чунки, кўп ҳолатларда тадқиқотчилар томонидан ўрганилаётган муаммонинг баҳолаш аппарати, уларнинг мезонлари ва ёндашувлари мавҳум ҳолда бўлади. Натижада тадқиқотдан олинаётган маълумотларда илмий янглишишлар йўл қўйилади, ёки тадқиқот янгилигини изоҳлашга асос бўлмай қолади. Шунинг учун психодиагностик методикаларни татбиқ этиш ёки диагностика сифатини аниқлашда, унинг даражалари ва жиҳатларини инобатга олиш мақсадга мувофиқ. Шу ўринда голланд олими Ян тер Лаакнинг ёндашувини эътиборга олиш лозим. Унинг фикрича, тестологияда сифатни муҳокама қилишдан олдин, тестлар назарияси (классик ва замонавий), муҳит билан тараққиёт борасидаги назарияларни, методика билан тадқиқот муаммосининг мослигини, диагностик жараёнинг боришидаги талабларни яхши билиш муҳим.⁹
Хорижий психологияда тестларни татбиқ этиш жараёнида уларнинг сифатини баҳолаш ва стандартларига алоҳида эътибор қаратилади. Шунинг учун психодиагностик методикаларни татбиқ этиш ёки диагностика сифатини аниқлашда унинг даражалари ва жиҳатларини инобатга олиш мақсадга мувофиқ. Шу ўринда голланд олими Ян тер Лаакнинг ёндашувини эътиборга олиш лозим. Унинг фикрича психодиагностикада сифатни муҳокама қилишдан олдин, тестлар назарияси (классик ва замонавий ), муҳит билан тараққиёт борасидаги назарияларни, методика билан тадқиқот муаммоснинг мослигини, диагностик жараёнинг боришидаги талабларни яхши билиш муҳим деган хулосани беради.¹⁰