Mavzu: Ichki nazorat tizimining elementlari. Reja

Mavzu: Ichki nazorat tizimining elementlari.

REJA:

1. 
   Ichki nazorat tizimining mohiyati va zaruriyati.
   
2. 
   Ichki nazorat tizimining tasniflari va elementlari.
   
3. 
   Auditor tomonidan ichki nazorat tizimini o‘rganish va baholashning asoslari.
   

1. 
   Ichki nazorat tizimining mohiyati va zaruriyati.
   

Ichki nazorat tizimiga ko‘p hollarda korxona rahbariyati tomonidan shu korxona xodimlari fribgarliklarining oldini olish uchun amalga oshiriladigan ishlar majmui sifatida qaraladi. Aslida, bu vazifa ichki nazorat tizimining ko'plab vazifalaridan faqatgina birini tashkil etadi. Umuman olganda, ichki nazorat tizimi korxonaning o‘z oldiga qo‘ygan
ma’lum maqsadlariga erishishini ta’minlash uchun ishlab chiqilgan chora-tadbirlar majmuyidir.
Korxonada ichki nazorat tizimini tashkil etishdan maqsad quyidagilar:
1) korxona egaligida bo'lgan aktivlarning isrof bo‘lishi, suiste’mol qilinishining oldini olish;
2) buxgalteriya m a’lumotlarining to‘g‘ri va to'liq ishlab chiqilishini ta’minlash;
3) korxona xodimlari va bo'limla lining korxona siyosatiga mos ravishda ish olib borishlarini ta’minlash;
4) korxona xodimlari va bo'limlari faoliyatini samaradorlik nuqtayi nazaridan o'rganish.
Bir so‘z bilan aytganda, ichki nazorat tizimi korxona rahbariyati uchun shu korxona ish faoliyati belgilangan rejaga, tartib-qoidaga mos ravishda borayotganini yoki rejadan chetlanishlar bo‘layotgan muammoli nuqtalami aniqlash imkonini beradi.
Ichki nazorat tizimi korxonaning faqatgina moliyaviy yoki buxgalteriya tizimini qamrab olmay, korxonaning barcha faoliyat sohalarini o‘z ichiga oladi. Misol uchun: xarid qilish, ishlab chiqarish, saqlash, sotish, yetkazib berish. Ichki nazorat tizimi korxona rahbariyatiga korxona faoliyatining har bir sohasi bo'yicha ishonchli, o‘z vaqtida va zaruriy ma’lumotlar yetkazib berilishini ta’minlaydi. Buning natijasida rahbariyat korxona faoliyati ustidan doimiy ravishda nazorat olib borish asosida korxona faoliyatini tartibga soladi va belgilangan maqsadlarga erishilishini ta’minlaydi. Yillik budjet, korxona ichki ishlab chiqarish standartlarining joriy etilishi, ishlab chiqarish va saqlash jarayoni ustidan nazoratni tashkil etish ham ichki nazorat tizimining bir ko'rinishidir.
Ichki nazorat tizimining ahamiyati ayniqsa yirik, murakkab ishlab chiqarish tizimiga ega bo‘lgan korxonalar uchun katta ahamiyatga ega. Bir qator rivojlangan davlatlar, xususan AQSHda yirik korporatsiyalarda ichki nazorat tizimini tashkil etish Xorijda Korrupsion Faoliyatga Qarshi Qonun (Foreign Corrupt Practices Act) bilan belgilangan va majburiydir. Bu qonunning qabul qilinishiga sabab, o‘tgan asrning 70-yillarida AQSHning bir qator yirik korporatsiyalari xorijiy davlatlar bozorlarida o‘z o‘rinlarini mustahkamlab olish maqsadida shu davlatlar yuqori mansabdor shaxslariga katta miqdordagi mablag'larni ajratganliklari ma’lum bo'ldi. Bu mablag'lar shu davlatlar qonunlariga ko'ra qonuniy, ammo AQSH qonunchiligiga ko‘ra pora berish hisoblangan. Ba’zan bu mablag'lar shu korporatsiyalar bosh rahbarlariga hech qanday xabar
bermasdan ajratilgan.
AQSH Kongressi tomonidan 1977-yilda qabul qilingan Xorijda Korrupsion Faoliyatga Qarshi Qonun bu ishga chek qo‘ydi. Xorijiy mamlakatlar bozorlarida o‘z o‘rnini mustahkamlab olish uchun shu davlatlar yuqori mansabdor shaxslariga mablag‘ ajratish qonun bilan qat’iyan ta’qiqlandi. Shu bilan birga, bu qonunga ko‘ra AQSH Qimmatli
qog'ozlar va birja bo‘yicha komissiyasi (SEC)dan ro‘yxatdan o‘tgan va fond biijalarida sotiladigan aksiyalariga ega korporatsiyalarda har qanday operatsiya faqatgina yuqori rahbariyat qarori va roziligi bilan amalga oshirilishi lozim. Shuningdek, korporatsiya aktivlari doimiy ravishda buxgalteriya ma’lumotlari bilan taqqoslanishi, ya’ni inventarizatsiya o'tkazilishi shart. Bundan ko'zlangan maqsad korporatsiyalarda yashirin rezervlar tashkil etilishi va aktivlardan samarasiz foydalanilishining oldini olishdan iborat. Bu qonunga amal qilmaslik korporatsiya uchun 1 mln. AQSH dollari miqdoridagi jarima va mas’ul shaxslarning jinoiy javobgarlikka tortilishiga olib kelishi mumkin.
Ichki nazorat tizimini tashkil etishning qonun bilan majburiy tartibda belgilanishiga sabab shundaki, bu tur korxonalarda samarali ichki nazorat tizimini tashkil etmay turib samarali boshqaruvni yuritishning imkoni yo‘q. Sababi rahbariyat korxona faoliyatining har bir sohasi bo‘yicha o‘z vaqtida ishonchli va to‘liq ma’lumotga ega bo‘la olmaydi. Buning natijasida korporatsiya rahbariyatning noto‘g‘ri qaror qabul qilishi sabab bankrotlikka uchrasa, bu holat millioniah investorlar, bank muassasalari va umuman milliy iqtisodiyot uchun katta zarar olib kelishi mumkin.
XX asr oxiri va XXI asr boshida texnologiya yangiliklarining keng ko'lamda ishlab chiqarish jarayoniga tadbiq etilishi va buning natijasida ishlab chiqarish jarayonining murakkablashishi, yirik korxonalarda minglab xodimlar ish yuritishi kabi hodisalar korxona rahbariyati uchun korxona faoliyati ustidan bevosita nazorat olib borishni, korxona faoliyati natijalari va moliyaviy holatini shaxsan tahlil qilishni imkonsiz qilib qo‘ydi. Natijada rahbariyat boshqaruv va nazorat qarorlarini qabul qilish uchun korxonada tayyorlangan buxgalteriya va statistika ma’lumotlariga tayanishga majbur bo‘lib qoldi. Bu ma’lumotlar korxonaning joriy faoliyati natijalari va istiqboli yuzasidan ma’lumotlarni aks ettiradi.
Bu ma’lumotlar asosida rahbariyat korxona faoliyatini tartibga solish, korxona xodimlari va bo‘limlari o‘z oldiga qo'yilgan vazifalarga erishayotganini tekshirish, korxona o‘z faoliyatiga oid qonun-hujjatlarga amal qilayotganini o‘rganish, korxona moliyaviy holati barqaror ekanligiga va faoliyati daromadli bo‘layotganligiga ishonch hosil qilish imkoniga ega bo‘ladi.
Har qanday turdagi biznes qaror bevosita yoki bilvosita buxgalteriya ma’lumotlari bilan bog‘liq. Misol uchun: TMZlar xarid qilish, bir tur mahsulot ishlab chiqarishdan yangi bir tur mahsulot ishlab chiqarishga o‘tish, ishlab chiqarish vositalarini sotib olish yoki ijaraga olish bilan bog‘liq qarorlar. Bu vaziyatda ichki nazorat tizimi shu tur qarorlarni
qabul qilish uchun yetkazib berilgan buxgalteriya ma’lumotlarining to‘liq va ishonchli bo'lishini ta’minlaydi.
Korxona rahbariyati tomonidan qabul qilingan qarorlar korxona siyosati hisoblanadi va korxona xodimlari, shuningdek, bo‘limlari bu siyosatga amal qilgan holda ish yuritishlari lozim. Bu vaziyatda ichki nazorat tizimi shu siyosatga amal qilinishini ta’minlaydi yoki amal qilinmayotgan holatlarni aniqlaydi. Shu bilan birga, «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida» gi qonunga asosan, buxgalteriya hisobini yuritish va moliyaviy hisobotlarni tayyorlash korxona rahbariyati vazifasi hisoblanadi. Bu vazifani amalga oshirishda ichki nazorat tizimi buxgalteriya ma’lumotlarining to‘g‘ri va to‘liq bo‘lishini ta’minlaydi.
Mustaqil auditorlar uchun ichki nazorat tizimining ahamiyati shundan iboratki, u auditor tomonidan o'tkazilishi lozim bo'lgan tekshiruv hajmi va vaqtini oldindan belgilash imkonini beradi. Sifatli ichki nazorat tizimiga ega bo‘lgan korxonada audit tekshiruvini kamroq hajmda o'tkazish mumkin. Chunki sifatli ichki nazorat tizimi natijasida auditor tekshirgan ma’lumotlar to‘g‘ri va shu sabab qolgan shu tur ma’lumotlarni tekshirib
o‘tirishga hojat yo‘q. Aksincha, sifatsiz ichki nazorat tizimiga ega korxonada esa tekshiruv ko‘lamini kengaytirish va iloji boricha ko'proq ma’lumotlarni tekshirib chiqish zazurati yuzaga keladi. Sababi ichki nazorat tizimi sifatsiz ishlashi sabab korxonada tayyorlangan buxgalteriya ma’lumollarida kamchiliklar, xatoliklar mavjud. Demak, ichki nazorat tizimi sifati va audit tekshiruvi ko‘lami o‘rtasida teskari bog‘liqlik mavjud.