Mavzu: ingliz tilida sinonimiya va omonimiya hodisasi

BANK


BANK SO SOHIL


(fonetik-grafik)



USE


FOYDA FOYDALANMOQ


( sof grammatik va sof grafik)

Boshqa tillardagi kabi ingliz tilida ham omonimlarning to‘qqiz sinfga bo‘lish murakkab ko‘rinadi, chunki bunday vazifa til birliklarining munosabatlarini ko‘p qirrali ko‘rib chiqish va aniqlashtirish bilan bog‘liqdir. Bundan tashqari, mazmun jihatidan so‘zlar orasidagi farqni aniqlash qiyin, chunki va ularni aniqlash uchun maxsus qo‘shimcha tadqiqotlar talab etiladi.³⁷

1.2 Ingliz tili leksik sinonimiya va omonimiya manbalari hamda ularning o‘rganilishi tahlili
Zamonaviy dunyoda leksik sinonimiyaga jiddiy e’tibor berish kerak, chunki tilning sinonimik boyligini bilish inson nutq madaniyatining muhim shartidir. Bundan tashqari, o‘rganilayotgan tilning sinonimlari zaxirasi yangi ko‘nikmalarni o‘zlashtirish va muloqotda til to‘sig'ini yengish imkonini beradi. Ushbu ishning dolzarbligi uning amaliy qiymatidadir.Sinonimiyaning mohiyati va so‘zlar o‘rtasidagi sinonimik munosabat azaldan tilshunoslarning e’tiborini tortgan. Biroq, sinonimiyaning turli jihatlari ko'plab tilshunoslar tomonidan o'rganilayotganiga qaramay, tushunchalarni aniqlashda, sinonimlarni aniqlash va tasniflash tamoyillarida haligacha qarashlar birligi mavjud emas.
Ko‘p ma’nolilik va kontekstni muhokama qilishda so‘zning turli ma’nolarini farqlash usullaridan biri bu ma’nolarni sinonimlari nuqtai nazaridan talqin qilish ekanligidir.Masalan, good – looking sifatdoshning ikki ma’nosi sinonimik ravishda attractive ma’nosi bilan izohlanadi—”handsome” (odatda erkaklar haqida) va — “sizeable” (summalar, o‘lchamlar va boshqalar haqida).
Sinonimlar tovush shaklida har xil, ammo denotatsion ma’nosi yoki ma’nosi jihatidan o‘xshash so‘zlardir.Sinonimik munosabat fonemik jihatdan har xil soʻzlarning oʻxshash denotatsion maʼnolari orasidagina kuzatiladi. Sinonimlarning farqlanishi turli semantik komponentlarda — denotatsiya yoki konnotatsiyada kuzatilishi mumkin.
Ammo shuni ta’kidlash kerakki, denotatsiya ma’nosidagi farq ma’lum chegaralardan oshmasligi va faqat qandaydir umumiy denotatsion komponentning o‘zgarishi sifatida topiladi. Qarang, ko‘ring, paydo bo‘ladi,masalan, bir sinonimik to‘plamning a’zosi sifatida qaraladi,chunki ularning uchalasi ham “birovning nazarida bo‘lmoq” umumiy denotatsion semantik komponentiga ega.³⁸
Bundan kelib chiqadiki, sinonimiya munosabati sinonimlarning denotatsion ma’nosida ma’lum farqlarni bildiradi. Shu munosabat bilan lug‘at birliklarining g’oyaviy va stilistik sinonimlarga an’anaviy tasnifi haqida bir necha so‘z aytish kerak.Bu tasnif sinonimlar denotatsion ma’nosi (ideografik sinonimlar) yoki konnotatsion ma’nosi, ya’ni stilistik murojaati (stilistik sinonimlar) jihatidan farq qilishi mumkin degan taxmindan kelib chiqadi.Bu taxminni qabul qilib bo‘lmaydi, chunki sinonim so‘zlar stilistik murojaatning o‘ziga xosligi yoki farqidan qat’iy nazar, har doim denotatsion komponentda farqlanadi.Sinonim fe’llardagi stilistik ishora ko‘rinadi, paydo bo‘ladi, ko‘rinadi, bir xil deb hisoblanishi mumkin, garchi biz ularning denotatsion komponentida qandaydir farqni kuzatamiz. Denotatsion semantik komponentdagi farq turli konnotatsion komponentlarga ega bo‘lgan sinonim so‘zlarda ham uchraydi. Ko‘rmoq va ko‘rmoq fe’llari odatda stilistik sinonim sifatida ko‘riladi; see stilistik jihatdan neytral va behold kitobiy yoki she’riy deb ta'riflanadi. Shu bilan birga, ikki fe’l o‘rtasidagi farq faqat stilistik ma’lumot bilan chegaralanib qolmasligini osongina kuzatish mumkin. Ular umumiy denotatsion komponentga ega bo‘lsa-da, “biror narsani jismoniy (yoki aqliy) ko‘rish orqali bilish” bo‘lsa-da, ularning taqqoslanadigan ma’nolarida sezilarli farq mavjud.³⁹
Binobarin, sinonimlarning denotatsion va konnotatsion ma’nolarining o‘zaro munosabati ancha murakkab. Denotatsion komponentning farqi yoki toʻgʻrirogʻi oʻzgarishi sinonimik qator aʼzolarining na stilistik murojaatida, na emotsional zaryadida farqni bildirmaydi. Konnotatsion semantik komponentning farqi doimo sinonimlarning denotatsion ma’nosining qandaydir o‘zgarishi bilan birga keladi. Shuning uchun sinonim so‘zlarni sof g‘oyaviy (denotatsion) va g‘oyaviy-uslubiy sinonimlarga bo‘lish maqsadga muvofiqroq bo‘lar edi. Shuni ta’kidlash kerakki, bu yerda taklif qilingan o‘zgartirilgan sinonimlarning an’anaviy ta’rifining hech bir mezoni ma’no o‘xshashligining obyektiv mezonini nazarda tutmaydi.Semantik o‘xshashlik haqidagi hukm faqat tahlilchining lingvistik intuitsiyasiga asoslanadi.⁴⁰
So‘nggi paytlarda sinonimiya ta’rifiga lingvistik kontekstlarda o‘zaro almashinish mezonini kiritishga urinishlar qilindi.Ma’noning lisoniy o‘xshashligi uchun so‘zlarning har biri bir kontekstda sodir bo‘lishi mumkin bo‘lsa,ularning sinonim ekanligini anglatadi.Bunda sinonimiya munosabati quyidagicha aniqlanadi: “Agar A va B deyarli bir xil muhitga ega bo‘lsa, asosan ikkalasini o‘z ichiga olgan jumlalar bundan mustasno,biz ularni sinonim deymiz”.
Kontekstual yondashuvdan kelib chiqadigan yana bir taniqli ta’rif - bu sinonimlarga denotatsion yoki konnotatsion ma’noda zarracha o‘zgarmagan holda istalgan kontekstda bir-birini almashtira oladigan so‘zlar ta’rifidir.
Kontekstual yondashuv tanqidni ham taklif qiladi, chunki har qanday kontekstda bir-birini almashtiradigan so‘zlar kamdan-kam uchraydi. Bu haqiqatni quyidagicha izohlash mumkin:birinchidan, ayrim leksik kontekstlarda sinonim bo‘lgan so‘zlar boshqalarida sinonimlik ko‘rsatmasligi mumkin. Ingliz olimlaridan biri to‘g‘ri ta’kidlaganidek, “apreldagi yog‘ingarchilik g‘ayritabiiy edi” va “apreldagi yog‘ingarchilik favqulodda edi”jumlalarini qiyoslash istisno va g‘ayritabiiy so‘zlarni sinonim deb hisoblashimizga asos berishi mumkin. Boshqa kontekstdagi bir xil sifatlar hech qanday sinonim emas, buni biz “o‘g‘lim alohida” va “o‘g‘lim g‘ayritabiiy” ni solishtirish orqali ko‘rishimiz mumkin.⁴¹
Ikkinchidan,ko‘rinib turibdiki, o‘zaro almashinishning o‘zi sinonimlik mezoni bo‘la olmaydi. Verner sinonimlar ba’zi kontekstlarda bir-birini almashtiradigan so‘zlar deb ishonadi. Ammo bu fikr to‘g‘ri emas,chunki nutqning bir qismidagi turli xil so‘zlar, qoida tariqasida, juda ko‘p kontekstlarda bir-birini almashtira oladi.Masalan,
“She saw a little boy playing a ball in the garden” jumlasida little olmoshi formal ravishda bir qator ma’no jihatdan turli sifatlar bilan almashtirilishi mumkin, masalan, handsome, strong ,tall va hokazo.
Sinonimiya muammosi bilan bog‘liq holda muhokama qilinishi kerak bo‘lgan ba’zi kichik qiziqishlar mavjud.Ko‘pincha jamiyat manfaatlariga mos keladigan mavzular ko‘p sonli sinonimlarni jalb qilishlari aniqlangan.Ma’lumki, Beovulfda qahramon yoki shahzodaning 37 ta sinonimi va jang va jang uchun kamida o‘nlab so‘zlar mavjud.Xuddi shu doston dengiz uchun 17 ta iborani o‘z ichiga oladi, ularga o‘sha davrning boshqa ingliz she’rlaridan 13 tasini qo‘shish mumkin. Zamonaviy amerikacha ingliz tilida pulni ifodalash uchun kamida 40 so‘z qo‘llaniladi:
money (pul standart ishlash variantidir)
cash (naqd pul, lekin ba’zan pul uchun jargonda ishlatiladi)
bills( ko‘pincha Amerikada qo‘llaniladigan veksellar)
dollars (dollar)
bucks (dollar)
greenbacks (ko‘k)
change (qaytim yoki mayda pul)
coins (tanga)
coinage (tanga)
specie (tanga)
tin (qalay)
shrapnel (norasmiy so'z,tanga )
sterlings (Britaniya funti)
shekels (Isroil pul birligi)
means(qo‘lidagi pul)
funds(fond puli)
capital (capital,jamg‘arma)
wealth (boylik)
affluence (serobchilik)
finances (moliya,mablag‘)
loot (pul)
dough (aslida xamir, lekin ba'zan ingliz tilida pul deb ataladi)
cabbage (karamni Rossiyada pul deb ataymiz )
lattuce (латук — и теперь мы уже можем сделать салат)
bacon (bekon - pulni oziq-ovqat deb atashning yana bir usuli)
readies (tayyor pul)
wedge ( cho‘ntak puli— Brutaniya jargoni)
wonga (ingliz tilidagi pul uchun boshqa ingliz jargon so‘zi) va hokazo.
Bu lingvistik hodisa odatda sinonimik tortishish qonuni sifatida tavsiflanadi.
Bundan tashqari,ma’lum bir so‘zga ko‘chirilgan ma’no berilganda uning sinonimlari parallel chiziqlar bo‘ylab rivojlanib borishi ham kuzatilgan.
Leksik omonimiyaning turli shakllari,shuningdek , tilning boshqa darajalarida (fonetik va morfologik) unga aloqador hodisalar ham ma’lum.Ingliz tilining strukturaviy va grammatik tuzilishi sezilarli o‘zgarishlarga uchradi. Bu esa ko‘plab so‘zlarning murakkabligini ta’minladi. Ularning aksariyati bir vaqtning o‘zida ildiz otgan. Shuni yodda tutish kerakki, omonimlarning tez-tez ishlatilishi tufayli ularning roli juda katta. Ingliz tili omonimlarga juda boy. Tilshunoslar bu hodisani patalogiya yoki yovuzlik deb atashadi. Shuni ta’kidlash kerakki, ingliz tarixida omonimlarning u yoki bu darajada to‘qnashuvi haqida ma’lumotlar mavjud. O‘rta ingliz davri, shaxs olmoshlarining 3-shaxs birlik va 3 – shaxs ko‘plik tizimida omonimlarning haddan tashqari ko‘pligi tufayli sof inglizcha “hi (heo,he)” so‘zi o‘zining muqobil skandinaviya shevasi “ular” tufayli qo‘llanilmaydi.Ba’zan bir qancha omonim juftliklar ham uchraydi, ularning a’zolari leksikaning markaziy va asosiy qismiga tegishli bo‘lib, odatda kundalik maishiy va ishbilarmonlik aloqalarida qo‘llaniladi.Masalan:[ kaepitl]- “poytaxt” va “kapital” ,[ konkrit]- “aniq “va “betondan yasalgan”. Bu o‘rinda diqqatga sazovor jihat so‘zlarning bir-biriga talaffuzidagi o‘xshashlik bo‘lib, ular ma’no jihatidan vaziyatga qarab matnda yaqindan qo‘llaniladi.
Zamonaviy ingliz tilidagi omonimlar konversiyadir. So‘z yasash usuli sifatida keng tarqalgan konversiyaning paydo bo‘lishi ingliz tilining grammatik tuzilishining o‘ziga xos xususiyatlari va uning tarixi bilan chambarchas bog‘liq. V.N.Yartsevaning ta’kidlashicha,an’anaviy ravishda “konversiya” deb ataladigan hodisa o‘z manbasini qadimgi ingliz davrining oxirida eng intensiv sodir bo‘lgan transformatsiyadan oladi, ya’ni ,aynan ildiz morfemalarining tovush substansiyasining tenglashuvi va paradigma ichidagi shakllar farqining qisqarishi ko‘p sonli omonimlarning paydo bo‘lishiga olib kelgan”⁴².
D.Crystal shuningdek, konvertatsiya oxirlarni tushirish jarayonining natijasi ekanligini ta’kidlaydi.Shunday qilib, u shunday yozadi:”Ingliz tilidagi flektiv qo‘shimchalarning tushib ketishining oqibatlaridan biri grammatik konvertatsiya jarayonida sezilarli o‘sish edi”.⁴³
V.D.Arakinning ta’kidlashicha,qadimgi ingliz davrida allaqachon asosiy qo‘shimcha o‘zining mustaqil ma’nosini yo‘qota boshlagan va uning eski hol qo‘shimchasi bilan keyingi qo‘shilishi “YANGI hol affiksining shakllanishiga” olib keladi.Bu transformatsiya natijasida eski ingliz tilidagi tuslanish tizimida hol affikslari omonimga aylanadi.Hol affikslarining omonimiyasi bosh gaplarning kengroq qo‘llanilishiga yordam berdi,bu esa “omonimlik hol affiksining grammatik ma’nosi”ning zaiflashishiga, uning fonetik parchalanishiga, keyinchalik esa butunlay “so‘lib ketishiga” olib keldi.⁴⁴
I.P.Ivanova antik davrda sodir bo‘lgan qo‘shimchalarning qisqarishi so‘z tuzilishini tubdan qayta qurishga ,so‘z va o‘zakning mos kelishiga olib keldi, degan fikrni bildiradi.⁴⁵
O.Jespersenning aytishicha, ingliz tilidagi koʻp ot va feʼllarning shakllari omonimlashgan boʻlganligi sababli, bu tabiiy ravishda koʻp hollarda otlardan hech qanday hosila affiksi ishtirokisiz feʼl yasash zaruriyatiga sabab boʻlgan. Shakl jihatidan bir xil bo‘lib kelgan (masalan, gullash, parvarish, kelishuv ...) va xuddi shu narsa ko‘plab asli fransuzcha so‘zlar bilan sodir bo‘lganligi sababli (masalan, akkord, O.Fr. akord va akkorde) bu juda tabiiydir.
Nutq instinkti fe’l zarurati tug‘ilganda,tegishli substantivdan hosila tugamasdan yasalishi mumkinligini tabiiy hol sifatida qabul qilishi kerak”⁴⁶.
O.Jespersenning fe’l va otning shakl jihatdan bir xil bo‘lib qolganligi haqidagi fikriga qo‘shilib bo‘lmaydi.Ehtimol,bu fe’l va ot shakllarining qisman mos kelishini,asosiy shakllarning omonimiyasini va boshqa ba’zi shakllarni
I.P.Ivanova erta ingliz va o‘rta ingliz davrlarida qo‘shimchalarning tushishi va boshqa fonetik o‘zgarishlar natijasida paydo bo‘lgan juft so‘zlarni "Modellashtirilgan omonimlar"⁴⁷ deb ataydi.Shu munosabat bilan A.Ya.Zagoruiko taʼkidlaydiki,soʻz yasalish modeli obyektiv ravishda mavjud boʻlgan model “unga koʻra tayyor birliklar koʻpaytiriladi va kerak boʻlganda yangilari yaratiladi”. A.Ya.Zagoruiko ta’kidlashicha,o‘rta ingliz davrining oxiriga kelib, 4000 ga yaqin bir ildizli juft so‘zlar paydo bo‘lgan.
V.D.Arakinning so‘zlariga ko‘ra, yangi so‘z yasalishi modelining paydo bo‘lishi,uning soddaligi va mahsuldorligi tufayli, ilgari mavjud bo‘lgan modellarning unumdorligi past bo‘lishiga olib keldi.“Bu, o‘z navbatida, leksiko-gramma sehrli omonimiyaning rivojlanishiga va uning tilning leksik tizimida keng tarqalishiga xizmat qildi”.⁴⁸