Mavzu: ingliz tilida sinonimiya va omonimiya hodisasi

II BOB.INGLIZ TILI SINONIM VA OMONIM BIRLIKLARINING STRUKTURAVIY VA MIQDORIY XUSUSIYATLARI
2.1 Ingliz tilida sinonim va omonimlarining etimologik tarkibi va ular sonining etimologiyasi bilan bog‘liq o‘sish omillarini tadqiq etish
Ushbu bobda ingliz sinonim va omonimlarining etimologik tarkibini tahlil qilishga,shuningdek, ingliz tilida sinonim va omonimlarning paydo bo‘lishining asosiy sabablarini aniqlashga bag‘ishlangan.Etimologik nuqtai nazardan, ingliz sinonim va omonimlarining tarkibi juda xilma-xil ko‘rinadi.Ba’zi so‘zlar sinonimlarning keng ro‘yxatiga ega, boshqalari esa juda kam.
Good - superior, excellent, wonderful, fantastic, outstanding, superb, marvelous, not bad, ok, fine, nice, well, right, alright va hokazo.
Stone - rock, pebble, boulder.
Ismlar kamroq sinonimlarga ega bo‘ladi, chunki ular ko‘pincha aniqroq bo‘ladi,holbuki sifatlar va qo‘shimchalar kabi tavsiflovchi so‘zlar mavjud sinonimlarning soni ancha ko‘p. Sinonimlar og’zaki va yozma ravishda ikkita juda o‘xshash va keng qo‘llanishga ega. Sinonimlar yozma yoki nutqda so‘z boyligini kengaytirish uchun ishlatiladi.Aniqroq ma’noni bildirish uchun sinonimlar qo‘llaniladi.
Etimologiya - so‘zlarning kelib chiqishi va qanday paydo bo‘lganligini o‘rganadi.Sinonim so‘zi lotin va yunon tillaridan olingan.So‘zning birinchi qismi (sin) o‘xshash va (onim) ism ma’nosini bildiradi. Shunday qilib, yunon va lotin ildizlaridan foydalangan holda, sinonim” bir xil “deb tarjima qilinadi.⁴⁹
Sinonim so‘zi dastlab lotin tilidan olingan bo‘lib, (sin) bir xil (onim) ismni anglatadi.Sinonimlar ikkita juda keng sababga ko‘ra ishlatiladi, ammo bu ikki toifada sinonimlardan foydalanishning ko‘plab misollari mavjud.Sinonimlar so‘z boyligini kengaytiradi.Sinonimlar yozuvchilarga yozganlarini yanada qiziqarli bo‘lishiga yordam beradi.
Nutq va yozishda sinonimlardan foydalanish takroriy so‘zlardan foydalanishni kamaytiradi.
I try to spend my freetime with my friends.
I make an affort to spend my leisure time with my family.
Ingliz tilidagi aksariyat so‘zlar o‘z o‘rnida ishlatilishi mumkin bo‘lgan kamida bitta sinonimga ega.Shuni ta’kidlash kerakki,sinonimlar aksariyat jumlalarda bir-birini almashtirsa-da,ba’zilari biroz boshqacha ma’noga ega va har doim ham bir-birini almashtirib bo‘lmaydi.
Siz qidirayotgan so‘z nutqning qaysi qismi ekanligiga e’tibor bering. Misol: good sifat bo‘lsa, u tasvirlaydi va uni great bilan almashtirish mumkin . Lekin good ot bo‘lishi mumkin (quruq mahsulotlarda bo‘lgani kabi ) .
Til tuzilmalarining transformatsiyasi fonida ingliz tili tarixida omonimlarning hosil bo‘lish imkoniyatlari omonim turkumlari ichidagi so‘zlar yoki leksemalar va leksik elementlar darajasidagi maxsus til jarayonlarining natijasidir.Shu munosabat bilan ingliz tili tizimida tarixan rivojlanib borayotgan hodisa sifatida genetik jihatdan bog‘liq bo‘lmagan omonimlarni ta’riflash o‘rinli ko‘rinadi.Omonimiya ma’lum darajada idrok va inson qobiliyatining ijodiy tabiatiga tayanadi,asosiy e'tiborni omonim qatorlarni yaratishning o‘ziga xos jarayonlarini o‘rganishga qaratadi.Tizimli tabiati omonim qatorlarni tavsiflashda tilni ifodalash usuli sifatida inson bilishining umuminsoniy tamoyillari va qonuniyatlarini hisobga olish imkonini beradi.Shu bilan birga, omonimiyani o‘rganish mualliflari asosan ushbu hodisani va lingvistik nuqtai nazardan sinxron ko‘rib chiqish bilan shug‘ullanganlar.Adabiyotda bir til tarixining turli davrlariga oid omonimlarning o‘ziga xos xususiyatlarini to‘liq qamrab oladigan asarlar deyarli yo‘q. Hozirgi tilshunoslikda u yoki bu til tarixining turli davrlarida omonimlarning miqdoriy tarkibidagi o‘zgarishlar, ularning rivojlanishi jarayonida omonim qatorlarda sodir bo‘ladigan turli jarayonlar, vujudga kelgan omonimlarning miqdoriy nisbati haqida to‘liq ma’lumotlar yo‘q.
Ko‘p maktablar va yo‘nalishlar vakillari omonimiya hodisasiga murojaat qildilar, xususan, u belgining ikki tomonining parallel emasligi xususiyati bilan bog‘liq edi (“S.Kartsevskiy lingvistik belgisining assimetrik dualizmi tamoyili”).⁵⁰ Buni omonim qatorlarning kengayish, qisqarish va yemirilish davridagi tuzilishida ham ko‘rish mumkin. Til belgilarining bu xususiyatini A.Martinetning lisoniy elementlarning ikkiga boʻlinish tamoyilidir.
Tilda bir xil jaranglovchi so‘zlarning mavjudligi, ko‘rinib turibdiki, belgilovchi bilan belgining tushishiga qandaydir turtki bo‘lsa, lingvistik belgining o‘zboshimchalik tamoyili haqida bahs-munozaralar paydo bo‘ldi.Ammo tillarda bir xil tovushli so‘zlarning mavjudligi bu asosiy tamoyilni hech bo‘lmaganda bekor qilmaydi.Muayyan tilda so‘zlarning ma’lum bir grammatik sinflari va kategoriyalari tizimi, paradigmatik guruhlar va sintagmatik qatorlar,og‘zaki belgilarning turli tipdagi morfologik va semantik tuzilmalarining mavjudligi belgilarning o‘zboshimchaligini cheklash usuli, ularning amal qilishini tartibga soluvchi omil hisoblanadi.Til belgisining o‘zboshimchalik va motivatsiyasi omonimlarning mavjudligi va ularning sinxron va tarixiy jihatdan paydo bo‘lishining asosiy koordinatalari hisoblanadi.Tilning dinamik tizimi rivojlanishining shunday xususiyatlari ham mavjudki, ular ushbu tizimning tegishli lingvistik xususiyatlari bilan bog’liq, ya’ni boshqa dinamik tizimlardan farq qiladigan ushbu tizimning sof o‘ziga xos tamoyillari bilan belgilanadi.
Dinamik tizim, U.Eshbining fikricha, “vaqt o‘tishi bilan o‘zgarishi mumkin bo‘lgan narsadir”. ⁵¹Bunda so‘z tilning asosiy birligi sifatida boshlang‘ich nuqta sifatida olinadi.Taklif etilgan tushunchalar,toifalar va nisbatlarning butun majmuasi obyektdan qaytariladi.So‘zning mavjudligi faolligi va leksik sohadagi paradigmatik bog‘lanishlar dinamikasidir.Tilning haqiqiy mavjudligi so‘zlarning semantikasini estetik jihatdan tashkil etilgan nutqning metasemiotik yo‘nalishi bilan bog‘laydi va o‘rganilayotgan filologik an’analar kontekstida turli funktsional uslublarda nutqning son-sanoqsiz xilma-xilligidan umumlashtirilgan mazmun turlarini mavhumlash imkonini beradi.Ikkinchisi so‘zlovchilarning omonimlarga munosabati haqida fikr beradi.
Tabiiy inson tilining leksik tarkibi ochiq tizimdir. Diakritik darajadagi birliklardan farqli o‘laroq, lug‘at doimiy ravishda o‘zgarib turadi,ekstralingvistik haqiqatdagi turli o‘zgarishlarga javob beradi.
Zamonaviy til fanining muhim xususiyati - ilmiy tadqiqotlarda tortishish markazini tizimli-strukturaviy tavsiflar darajasidan ko‘plab batafsil nutq asarlarida turli hodisalarni ularning real mavjudligi va faoliyat ko‘rsatish qonuniyatlari nuqtai nazaridan o‘rganishga o‘tkazishdir. Bu g‘oya u yoki bu lug‘at bo‘lagini va ingliz tili tarixi kursini o‘rganishga bag‘ishlangan asarlarda qayta-qayta ta’kidlangan.
Omonimiyaning asosiy manbalari orasida qarz olish, fonetik o‘zgarishlar, polisemiyaning qulashi, konvertatsiya, tortish va so‘z yasash jarayonlaridir. Zamonaviy ingliz tilining omonimiyasini tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, etimologik nuqtai nazardan ingliz omonimlarining tarkibi juda xilma-xildir. Uzluksiz tanlab olish yoʻli bilan olingan 4780 ta omonim soʻzdan 2167 tasi. (45,3%) germaniyalik, 1825 birlik. (38,2%) lotin-roman, 287 birlik. (6%) - yunon, 88 birlik, (1,84%) Celtic, 26 birlik, (0,54%) Hindiston yarim orolining qadimgi va zamonaviy tillaridan olingan, 49 birlik. (1%) boshqa manba tillaridan olingan qarzlarga to‘g‘ri keladi. Boshqa 338 birlikning kelib chiqishi. (7,1%) noma’lum, chunki tadqiqot jarayonida foydalanilgan leksik material manbalarida to‘liq etimologik ma’lumotlar mavjud emas. Etimologik tahlil jarayonida aniqlangan turli kelib chiqishi leksik guruhlar ichida omonimlar quyidagicha taqsimlanadi.
German tillari. Aslida ingliz omonimlari 865 birlikdan iborat.Tahlil uchun tanlangan omonimlarning umumiy tarkibining (18,1%) yoki german tilidagi barcha omonimlarning 39,9%ini tashkil etadi.
Gollandiyalik omonimlar mos ravishda 495 birlikdir. (10,4%) yoki nemis kelib chiqishi barcha omonimlarning 22,8%. Nemis tilidan qarz olish jarayonlari natijasida hosil bo‘lgan omonimlar 492 birlikdan iborat massivni tashkil qiladi. (10,3%)omonimlar yoki german tilidagi omonimlar sonining 22,7% ni tashkil qiladi. Qadimgi Nors (Qadimgi Nors) tili 201 birlikning paydo bo‘lishi uchun asos bo‘lib xizmat qildi.(4,2%) omonimlarning umumiy soni yoki german kelib chiqishi omonimlarining 9,3%. Omonim lug‘atning shakllanishida boshqa german tillarining ulushi 114 birlikni tashkil qiladi. Tanlangan omonimlarning umumiy tarkibining (2,4%) yoki nemis kelib chiqishi omonimlarining 5,3% ni tashkil etadi.⁵²
Roman tillar. To‘g‘ridan-to‘g‘ri fransuz tilidan ingliz tiliga 479 birlik kirdi. Tahlil qilingan omonimlarning umumiy sonining (10%) yoki roman kelib chiqishi barcha omonimlarning 26,24% ni tashkil etadi. Lotin tilidan olingan omonim lug‘atni hisoblashda shunga o‘xshash ko‘rsatkichlar mos ravishda 449 birlikni tashkil qiladi. (9,4%) va 24,6%, italyan tilidan tillar 24 birlik (0,5%) va 1,3%, ispancha 48 birlikdan. (1%) va 2,6% yunoncha. Ingliz tili lugʻatiga yunon tilidan 287 (6%) omonim oʻzlashtirilgan, toʻgʻridan-toʻgʻri olinganlar ulushi esa 96 birlikni tashkil qilgan. (2%).
Bilvosita qarz olish.Ingliz tiliga qabul qilingan tilga to‘g‘ridan-to‘g‘ri emas, balki vositachi til orqali kirgan omonim lug‘at miqdori bo‘yicha alohida hisob-kitoblar amalga oshirildi.Lotin tilidan fransuz tili vositachiligida ingliz tilining leksik tarkibiga 801 birlik kiritilgan.(16,8%) va 43,9%, mos ravishda, italyan tili vositachiligida 11 birlik. (1,2%) va 0,6%, boshqa roman tillaridan 13 birlik. (0,3%) va 0,7%. Yunon tilidan bilvosita lotin tili orqali ingliz tili leksik tarkibiga 96 birlik kirdi. (2%) omonim lug‘at, lotin va frantsuz orqali 18 birlik. (0,4%), fransuz orqali 16 birlik. (0,3%).
Qarzlarning marjinal guruhlari. Omonimlarning ahamiyatsiz guruhi Hindistonning qadimgi va zamonaviy tillaridan (hind, nepal, sanskrit va boshqalar) ingliz tiliga kirgan so‘zlardan tashkil topgan - 26 birlik. (0,54%), kelt tillaridan 88 birlik. (1,84%).Boshqa omonimlar ingliz tili fors-2 birliklaridan olingan. (0,04%), rus tili 1 birlik. (0,02%), Chexiya 2 birlik. (0,04%), vengriya - 5 birlik. (0,1%), Finlyandiya 2 birlik. (0,04%), turkcha 1 birlik. (0,2%), yapon 4 birlik. (0,1%), arabcha 14 birlik. (0,3%), ibroniycha - 2 birlik. (0,04%), Xitoy 2 birlik. (0,04%), Tailand 3 birlik. (0,1%), Vetnam 1 birlik. (0,02%), Malagasi 1 birlik. (0,02%), malay tili - 4 dona. (0,1%), avstraliyalik 5 birlik. (0,1%).
Omonimlarning etimologik jihatdan heterojen tarkibizamonaviy ingliz tili shu holat bilan izohlanadi.⁵³
Shunday qilib, o‘rganilayotgan misollar korpusida turli tillardan olingan qarzlarning ulushi 1470 birlikni tashkil qiladi. (30,7%).
Natijalarga ko‘ra, ingliz tilining omonimiyasini rivojlantirishda to‘g‘ridan-to‘g‘ri qarz olish katta rol o‘ynadi.Ingliz tilidagi omonimlarning ko‘pi lotin tilidandir.Lotin lug‘atining ingliz tiliga o‘tishi asosan ingliz xalqi tarixidagi uchta voqea bilan bog‘liq:
- Rim hukmronligi (eramizning 5-asrlarigacha);
-Angliyada xristianlikning kirib kelishi (VI-VII asrlar) va madaniyatning yanada rivojlanishi;
-Uyg‘onish davrida (XV - XVI asrlar).
Lotin tilidan olingan omonimlar ingliz tilida- dual [djHql] (prearranged contest with deadly weapons between two people in order to settle a point of honour) ya’ni “ikki qism, element yoki aspektdan iborat” - duel [djHql] “fikrni hal qilish uchun ikki kishi o‘rtasida o‘limga olib keladigan qurollar bilan oldindan kelishilgan bellashuv) kabi omonimlar paydo bo‘ldi.
Fransuz tilining ingliz tiliga ta’siri, ayniqsa, milliy ingliz tili shakllanish bosqichida bo‘lgan mamlakatda fransuzlar hukmronligi davrida (XI-XV asrlar) kuchli bo‘ldi.1066 yilda Normandlarning Angliyaga bostirib kirishi uzoq vaqt davomida Angliyaning rasmiy tili bo‘lib qolgan fransuz tilining tarqalishining boshlanishi edi.Lug‘atning ma’lum miqdori keyinchalik Styuart sulolasi (XVII asr) qayta tiklanganidan keyin va 1789 - yildagi fransuz burjua inqilobi ta’siri ostida o‘zlashtirildi.Fransuz tilidan qarz olish jarayonida, masalan, bisque [blsk] kabi omonimlar- “odatda omardan tayyorlanadigan qisqichbaqasimon sho‘rva”
-bisk va bisque [blsk] “kriketda kuchsizroq o‘yinchiga qo‘shimcha burilish yoki zarba berish” dir.
Qarz olish jarayonida omonimlarning shakllanishi ikki xil bo‘lishi mumkin. Birinchi holda, mahalliy va o‘zlashtirilgan so‘zlar asta-sekin assimilyatsiya natijasida tovushga mos keladi (masalan, fret (v) (OE. fretan) doimiy yoki ko‘rinadigan tashvishli bo‘lish - fret (v) (OF. freterdan) “ bilan bezatilgan” ). Ikkinchidan, ikkita o‘zlashtirilgan so‘zlar bir xil ovoz berishi mumkin (masalan, faint ya’ni zaif (adj) (OF. faint) “(ko‘rish, hid yoki tovush) zo‘rg‘a seziladi” - feint (n) (F. feinte dan) aldamchi yoki go‘yo zarba yoki boshqa harakatlar, ayniqsa boks yoki qilichbozlik‘)⁵⁴.
Olingan so‘zning fonetik tuzilishi odatda oldingi so‘zdir.O‘zgaruvchi tilning talaffuz me’yorlari va shu tilda mavjud tovush birikmalari qoidalariga muvofiq o‘zgarishlarni kuylaydi.Assimilyatsiya qilingan shakl allaqachon mavjud bo‘lgan shakllarning hech biriga o‘xshamasligi mumkin, lekin u tasodifan qabul qiluvchi tilning ba’zi so‘zlari bilan mos kelishi mumkin, masalan, 17-asrda fransuz tilidan olingan so‘z bilan sodir bo‘lgan. Ball so‘zi Skandinaviya tilidan kelib chiqqan “tepilgan, uloqtirilgan yoki o‘yinda urilgan qattiq yoki ichi bo‘sh sharsimon yokiball - tuxum shaklidagi narsa” to‘p so‘zi bilan raqs uchun rasmiy ijtimoiy yig‘in degan ma’nolarni beradi. Bu yangi omonim juftlik.
4780 ta oʻrganilgan omonimlardan 1370 tasi (28,7%) ot va feʼl shakllarining qoʻshilib, konvertatsiya qilish natijasida morfologik yoʻl bilan vujudga kelganligi aniqlandi. Masalan, sup (v) (OE. supan) kabi juft omonimlar (ichimlik yoki suyuq ovqatni) qultum yoki qoshiqdan sup (n) (OF. supa) bir qultum suyuqlik’, tap (n) (OF) tæppa dan olingan) “quvur yoki idishdan suyuqlik yoki gaz oqimini boshqarish mumkin bo‘lgan qurilma (v) (OE. tappian) *suyuqlikni (bochka, bochka yoki boshqa idish) krani yoki trubkasi orqali tortib olish'” va boshqalar ism va fe’l shakllarining kelishiklarning kamayishi natijasida birlashishiga misol bo‘la oladi. Konversiya yordamida ingliz tilida quyidagi omonim juftlari paydo bo‘ldi: